إنتاج الغاز الحيوي من رجيع الحيوانات / Production Of Biogas From Animal Waste

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الملك فيصل

المستخلص

تعتبر الطاقة المتجددة من أهم الموارد التي يمكن الاعتماد عليها في توفير الطاقة وحماية البيئة، ولذا نرى التسارع العالمي في استخدام أدوات الطاقة المتجددة، ووضع النظم والتشريعات المنظمة لها،  وإن من وسائل توليد الغاز الحيوي الاستفادة من النفايات الحيوانية، حيث يعد روث الحيوانات وبالأخص روث البقر مصدراً مهماً من مصادر غاز الميثان، ويأتي هذا البحث ليتناول مسألة إنتاج الغاز الحيوي من رجيع الحيوانات ، وقد جاء البحث في مقدمة وتمهيد وثلاثة مباحث
ففي التمهيد أوضحت المقصود بالغاز الحيوي وهو الناتج من تحلل المواد العضوية بمعزلٍ عن الهواء بمساعدة الميكروبات اللاهوائية، كما ذكرت أهم مميزات هذا النوع من الغاز مقارنةً بالغاز الأحفوري، ثم شرحت طريقة توليد الطاقة من رجيع الحيوانات ، ثم أردفت بذكر الأحكام الفقهية لإنتاج الغاز الحيوي من رجيع الحيوانات ، مبتدئاً بذكر حكم رجيع الحيوانات من حيث الطهارة والنجاسة ورجحت القول بطهارة رجيع ما يؤكل لحمه ، ونجاسة رجيع ما لا يؤكل لحمه، وفي المبحث الثاني أوضحت الاتجاهات الفقهية في بيع رجيع الحيوانات ، ولا يختلف الفقهاء في صحة بيع الطاهر منه ، وإنما الخلاف في بيع الرجيع النجس ويرى الحنفية صحة بيع الرجيع بنوعيه الطاهر والنجس وهو قول ٌ متوجهٌ عند الحاجة الماسة، وفي المبحث الثالث بحثت دخان النجاسة وبخارها وترجح لي طهارة ذلك كله، وبناءً على ذلك فإنه  يجوز الاستفادة من الغاز الحيوي المتولد من رجيع الحيوانات وهو طاهرٌ على الصحيح من قولي أهل العلم سواءٌ كان متولداً من الرجيع الطاهر أو النجس.
 
Abstract:
Renewable energy is one of the most important resources that can be relied upon in providing energy and protecting the environment, so we see the global acceleration in the use of renewable energy tools, and the development of regulations and legislation regulating them, and one of the means of generating biogas is utilizing animal waste, as animal dung, especially cow dung, is an important source of methane gas, and this research comes to address the issue of biogas production from animal waste, and the research came in an introduction, preface and three investigations
In the preface, I explained the meaning of biogas, which is the result of the decomposition of organic matter in isolation from air with the help of anaerobic microbes. I also mentioned the most important advantages of this type of gas compared to fossil gas, then I explained the method of generating energy from animal waste, then I mentioned the jurisprudential rulings for producing biogas from animal waste, starting with the ruling of animal waste in terms of purity and impurity, and I favored the purity of the waste of what eats meat, and the impurity of the waste of what does not eat meat, and in the second discussion In the second, I explained the jurisprudential trends in the sale of animal waste, and the jurists do not differ in the validity of the sale of the pure from it, but the disagreement is on the sale of the unclean waste, and the Hanafis believe in the validity of the sale of the waste of both the pure and unclean types, which is an opinion that is directed when there is an urgent need, and in the third, I discussed the smoke and vapor of the unclean, and it is likely that all of this is pure, accordingly, it is permissible to benefit from the biogas generated from animal waste, which is pure according to the correct opinion of the scholars, whether it is generated from the pure or unclean waste

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • الاختيار لتعليل المختار تأليف عبدالله محمود الموصلي الحنفي، اعتنى به محمد عدنان درويش، الناشر دار الأرقم بن أبي الأرقم، بيروت، لبنان.
  • استخدام تقنية التخمر لإنتاج الغاز الحيوي من روث الأبقار تأليف الدكتور محمد عبود غانم و دعد معين إبراهيم، مجلة جامعة تشرين المجلد 36 العدد3
  • الاستذكار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار تصنيف الحافظ أبو عمر يوسف بن عبدالبر (ت463)، اعتناء الدكتور عبد المعطي أمين قلعجي، الناشر دار قتيبة للطباعة والنشر، دمشق- حقوق الطبع
  • إكمال المعلم بفوائد مسلم للقاضي عياض بن موسى بن عياض اليحصبي السبتي، (ت ٥٤٤هـ) المحقق: الدكتور يحْيَى إِسْمَاعِيل الناشر: دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع،
  • الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف لعلي بن سليمان المرداوي (ت885) تحقيق عبد الله التركي ط دار هجر ، الطبعة الأولى 1415
  • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع لعلاء الدين أبي بكر بن مسعود الكاساني(ت587) تحقيق محمد خير طعمة حلبي ط دار المعرفة بداية المجتهد
  • نهاية المقتصد لأبي الوليد محمد بن أحمد ابن رشد القرطبي (الحفيد ) (ت595) دار ابن حزم
  • بيان الوهم والايهام الواقعين في كتاب الأحكام لأبي الحسن علي بن محمد ابن القطان الفاسي (ت 628) ، تحقيق الدكتور الحسين آيت سعيد،الناشر دار طيبة ، الرياض، الطبعة الأولى 1418
  • البيان في مذهب الإمام الشافعي لأبي الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني اليمني الشافعي (ت ٥٥٨هـ) تحقيق قاسم النوري الناشر: دار المنهاج - جدة
  • البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة المؤلف: أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (ت ٥٢٠هـ)حققه: د محمد حجي وآخرون الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت - لبنان
  • تاج العروس من جواهر القاموس محمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني ، الملقّب بمرتضى الزَّبيدي (ت1205)، تحقيق مجموعة من المحققين، إصدار المجلس الوطني للثقافة والفنون والآداب – التبصرة لأبي الحسن اللخمي علي بن محمد الربعي القيرواني تحقيق أحمد نجيب طبعة وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية بقطر
  • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق لفخر الدين عثمان بن علي الزيلعي الحنفي، تحقيق الشيخ أحمد عز وعناية، الناشر دار الكتب العلمية، 1420
  • التحقيق في أحاديث الخلاف لأبي الفرج ابن محمد الجوزي (ت ٥٩٧ هـ) حققه وخرج أحاديثه: مسعد عبد الحميد محمد السعدني دار الكتب العلمية 1415 التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير
  • للحافظ أحمد ابن حجر العسقلاني(ت852) الناشر مكتبة نزار مصطفى الباز1417
  • التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد للإمام يوسف بن عبد الله بن عبد البر المالكي (ت463) حققه وخرج أحاديثه عبد الرزاق المهدي، دار إحياء التراث العربي -بيروت الطبعة الأولى1420
  • التوضيح لشرح الجامع الصحيح لأبي حفص عمر بن علي بن أحمد الأنصاري الشافعي المعروف بـ ابن الملقن (ت804) تحقيق دار الفلاح طبعة وزارة الأوقاف قطر
  • التوضيح في شرح مختصر ابن الحاجب لخليل بن إسحاق المصري ، منشورات مركز نجيبويه للمخطوطات
  • الجامع الصحيح (صحيح البخاري) وهو الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عيه وسلم وسننه وأيامه للإمام محمد بن إسماعيل البخاري(ت256) ،اعتنى به محمد زهير الناصر، الناشر دار المنهاج،جدة، ودار طوق النجاة، بيروت،الطبعة الثانية،1429
  • الجامع الصحيح (سنن الترمذي ) للإمام محمد بن عيسى الترمذي (ت279) ط دار السلام 1420.
  • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير لمحمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي (ت1230) دار الكتب العلمية 1416.
  • الحاوي الكبير لأبي الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي(450)، تحقيق علي معوض وعادل عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الأولى، 1414
  • الذخيرة لشهاب الدين أحمد بن إدريس القرافي (ت684)، تحقيق الدكتور محمد حجي، الناشر دار الغرب الإسلامي، الطبعة الأولى
  • رد المحتار على الدر المختار (حاشية ابن عابدين) لمحمد أمين بن عمر عابدين الدمشقي (ت1252) تحقيق محمد صبحي حلاق وعامر حسين، دار إحياء التراث العربي 1419.
  • سنن الدارقطني للحافظ أبي الحسن علي بن عمر الدارقطني (ت385) تحقيق عادل عبدالموجود وعلي معوض دار المعرفة بيروت 1422. سنن أبي داود للإمام سليمان بن الأشعث الأزدي (ت275) ط دار السلام 1420.
  • سنن ابن ماجه للإمام محمد بن يزيد القز ويني (ت273) ط دار السلام 1420
  • سنن النسائي ( المجتبى ) للإمام أحمد بن شعيب النسائي (ت303) ط دار السلام 1420.
  • السنن الكبرى للبيهقي لأبي بكر أحمد بن الحسين الخراساني (ت458) تحقيق محمد عبد القادر عطا دار الكتب العلمية بيروت 1420.
  • شرح صحيح البخاري لابن بطال لعلي بن خلف بن عبدالملك ،ضبط نصه وعلق عليه: أبو تميم ياسر بن ابراهيم الناشر: مكتبة الرشد
  • شرح معاني الآثار لأبي جعفر أحمد بن محمد بن سلامة الطحاوي (ت321)، حققه محمد النجار ومحمد جاد الحق، الناشر عالم الكتب ، الطبعةالأولى،1414
  • شرح الزركشي على مختصر الخرقي لمحمد بن عبدالله الزركشي المصري (ت771) تحقيق الدكتور عبدالله الجبرين ، مكتبة العبيكان 1413
  • شرح الزرقاني على مختصر خليل للشيخ عبدالباقي بن يوسف الزرقاني (ت1099) دار الكتب العلمية
  • شرح التلقين لأبي عبدالله محمد بن علي المازري (536) تحقيق الشيخ محمد السلامي دار الغرب
  • الشرح الكبير على المقنع لشمس الدين عبد الرحمن بن محمد ابن قدامة (ت682) تحقيق عبد الله التركي، ط دار هجر للطباعة والنشر والتوزيع ، الطبعة الأولى 1415.
  • شرح منتهى الإرادات (دقائق أولي النهى لشرح المنتهى) للشيخ منصور بن يونس البهوتي (ت1051) تحقيق الدكتور عبد الله التركي، مؤسسة الرسالة الطبعة الأولى 1421
  • الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية أبو نصر إسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي (المتوفى: 393هـ) تحقيق: أحمد عبد الغفور عطار الناشر: دار العلم للملايين – بيروت 1407
  • صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان للحافظ محمد بن حبان بن أحمد بن حبان التميمي، أبو حاتم، الدارمي، البُستي (354هـ) ترتيب : علي بن بلبان بن عبد الله، علاء الدين الفارسي، الناشر : مؤسسة الرسالة
  • صحيح مسلم للإمام مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري(ت261) مطبوع مع شرح النووي تحقيق خليل مأمون شيحا ط دار المعرفة 1419.
  • عمدة القاري شرح صحيح البخاري المؤلف: بدر الدين أبو محمد محمود بن أحمد العينى (ت ٨٥٥ هـ) دار إحياء التراث
  • الغاز الحيوي طاقة صديقة للبيئة وأمل المستقبل للدكتور أحمد جاد الله المقداد، نشر الهيئة العامة للبحوث العلمية الزراعية دمشق 2015
  • غريب الحديث لأبي عبيد القاسم بن سلام الهروي (ت224) ط دار الكتب العلمية 1406
  • فتح الباري شرح صحيح البخاري للحافظ أحمد بن علي بن حجر العسقلاني (ت852) رقم كتبها وأبوابها وأحاديثها محمد فؤاد عبد الباقي دار الكتب العلمية 1418
  • فتح الباري شرح صحيح البخاري للحافظ عبدالرحمن ابن رجب دار ابن الجوزي
  • الفروع لشمس الدين محمد بن مفلح (ت762) ، تحقيق الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي مؤسسة الرسالة الطبعة الأولى 1424.
  • الكافي لموفق الدين ابن قدامة (ت620) تحقيق عبد الله التركي ط دار هجر للطباعة والنشر والتوزيع 1417.
  • الكافي في فقه أهل المدينة المالكي تأليف العلامة يوسف بن عبد الله بن عبد البر (ت 463)، الناشر دار الكتب العلمية، بيروت ، الطبعة الثانية
  • الكامل في ضعفاء الرجال لأبي أحمد بن عدي الجرجاني (ت ٣٦٥ هـ)تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود-علي محمد معوض الناشر: الكتب العلمية - بيروت-لبنان
  • كشاف القناع عن متن الإقناع للشيخ منصور بن يونس البهوتي (ت1051) حققه محمد حسن إسماعيل ط دار الكتب العلمية.
  • لسان العرب المؤلف: محمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الإفريقى (ت ٧١١هـ) الناشر: دار صادر – بيروت 1414
  • المجموع شرح المهذب للشيخ محيي الدين بن شرف النووي (ت676) . دار إحياء التراث العربي .
  • المحلى شرح المجلى لأبي محمد علي بن أحمد بن حزم (ت456) بتحقيق الأستاذ أحمد محمد شاكر ط دار إحياء التراث العربي 1418
  • المحيط البرهاني في الفقه النعماني لبرهان الدين محمود بن أحمد ابن مازه البخاري ،منشورات محمد علي بيضون، دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الأولى 1424
  • مجموع فتاوى شيخ الإسلام ابن تيميه (ت728) ط وزارة الشئون الإسلامية والأوقاف . جمع عبد الرحمن بن قاسم وابنه محمد.
  • مختصر القدوري للإمام أحمد بن محمد البغدادي المعروف بالقدوري (ت428)، وبهامشه الترجيح والتصحيح على القدوري للشيخ قاسم بن قطلوبغا، تحقيق د.عبدالله نذير مزي، الناشر مؤسسة الريان للطباعة والنشر، بيروت، الطبعة الأولى 1426.
  • المسند للإمام أبي عبد الله أحمد بن حنبل(ت241) تحقيق شعيب الأرناؤوط وجماعه مؤسسة الرسالة 1420.
  • مشارق الأنوار على صحاح الآثار في شرح غريب الحديث لأبي الفضل عياض بن موسى اليحصبي (ت544) قدم له وخرج أحاديثه إبراهيم شمس الدين، دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الأولى 1423
  • المصباح المنير تأليف أحمد بن محمد الفيومي، اعتنى بها يوسف الشيخ محمد، الناشر المكتبة العصرية،بيروت،1417
  • مصنف ابن أبي شيبة لأبي بكر عبد الله بن محمد ابن أبي شيبة الكوفي (ت235)،تقديم وضبط كمال يوسف الحوت، دار التاج، الطبعة الأولى،1409
  • المصنف لعبد الرزاق بن همام الصنعاني (ت311) تحقيق حبيب الرحمن الأعظمي ط المكتب الإسلامي 1403.
  • معجم المقاييس في اللغة لأبي الحسين أحمد بن فارس (ت395) دار الفكر 1418
  • معجم لغة الفقهاء وضعه محمد رواس قلعه جي، دار النفائس، 1427
  • معجم اللغة العربية المعاصرة تأليف د أحمد مختار عبد الحميد عمر (ت ١٤٢٤ هـ) بمساعدة فريق عمل الناشر: عالم الكتب الطبعة: الأولى، ١٤٢٩ ه
  • معجم المصطلحات العلمية في الأحياء الدقيقة تأليف محمد الصاوي مكتبة أوزوريس القاهرة، 2003
  • المعجم الوسيط قام بإخراجه إبراهيم مصطفى وآخرون، المكتبة الإسلامية للطباعة والنشر والتوزيع، استانبول
  • المغني شرح مختصر الخرقي لموفق الدين ابن قدامة (ت620) تحقيق عبد الله التركي وعبد الفتاح الحلو دار عالم الكتب 1417.
  • مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج لشمس الدين محمد بن محمد الخطيب الشربيني (ت977) تحقيق علي محمد معوض وعادل عبد الموجود دار الكتب العلمية 1415
  • مناهج التحصيل ونتائج لطائف التأويل في شرح المدونة وحل مشكلاتها لأبي الحسن علي بن سعيد الرجراجي، اعتنى به أحمد بن علي الدمياطي، دار ابن حزم، بيروت 1428
  • المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج تأليف أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (ت ٦٧٦هـ) الناشر: دار إحياء التراث العربي
  • المهذب في الفقه لأبي إسحاق إبراهيم بن علي الشيرازي( ت 476) مطبوع مع شرحه المجموع بعناية محمد نجيب المطيعي ،ط دار إحياء التراث العربي1422
  • مواهب الجليل لشرح مختصر خليل لأبي عبد الله محمد بن محمد المغربي (الحطاب ) (ت954) ضبطه وخرج آياته وأحاديثه زكريا عميرات ط دار الكتب العلمية.
  • الموطأ للإمام مالك بن أنس الأصبحي (ت179) صححه ورقمه وعلق أحاديثه محمد فؤاد عبد الباقي دار إحياء التراث العربي 1406
  • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج في الفقه على مذهب الإمام الشافعي لشمس الدين محمد بن أحمد الرملي المنوفي الملقب بالشافعي الصغير (ت 1004)،منشورات محمد علي بيضون دار الكتب العلمية، بيروت-لبنان
  • نهاية المطلب في دراية المذهب لأبي المعالي عبدالملك بن عبدالله الجويني إمام الحرمين (ت478) تحقيق عبدالعظيم الديب دار المنهاج1428
  • النهاية في غريب الحديث والأثر للإمام مجد الدين أبي السعادات المبارك بن محمد الجزري (ت606) ط دار الفكر
  • الوسيط في المذهب لأبي حامد محمد بن محمد الغزالي(ت505) تحقيق أبي عمرو الحسيني ط دار الكتب العلمية 1422.
  • ميزان الاعتدال في نقد الرجال للحافظ محمد بن أحمد الذهبي (ت748) تحقيق علي البجاوي، دار الفكر العربي.

 

References:

 

  • alaikhtiar litaelil almukhtar talif eabdallah mahmud almawsili alhanafii, aietanaa bih muhamad eadnan darwish, alnaashir dar al'arqam bin 'abi al'arqamu, bayrut, lubnan.
  • aistikhdam tiqniat altakhamur li'iintaj alghaz alhayawii min ruth al'abqar talif alduktur muhamad eabuwd ghanim w dueid muein 'iibrahim, majalat jamieat tishrin almujalad 36 aleudadu3
  • alaistidhkar aljamie limadhahib fuqaha' al'amsar tasnif alhafiz 'abu eumar yusif bin eabdalbar (t463), aietina' alduktur eabd almueti 'amin qileiji, alnaashir dar qatibat liltibaeat walnashra, dimashqa- huquq altabe
  • 'iikmal almuealim bifawayid muslim lilqadi eiad bin musaa bin eayad alyahsabi alsabti, (t 544hi) almuhaqiqi: alduktur yhyaa 'iismaeil alnaashir: dar alwafa' liltibaeat walnashr waltawziei,
  • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilaf lieali bin sulayman almardawii (t885) tahqiq eabd allah alturkiu t dar hajr , altabeat al'uwlaa 1415
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayie lieala' aldiyn 'abi bakr bin maseud alkasani(t587) tahqiq muhamad khayr tiemat halabi t dar almaerifat bidayat almujtahid
  • nihayat almuqtasid li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad abn rushd alqurtibii (alhafid ) (t595) dar abn hazm
  • byan alwahm walayham alwaqiein fi kitab al'ahkam li'abi alhasan eali bin muhamad aibn alqatan alfasi (t 628) , tahqiq alduktur alhusayn ayat saeid,alnaashir dar tibat , alrayad, altabeat al'uwlaa 1418
  • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii li'abi alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafieii (t 558hi) tahqiq qasim alnuwri alnaashir: dar alminhaj - jida
  • alibayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajat almualafu: 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (t 520h)hqqhu: d muhamad hajiy wakhrun alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan
  • taj alearus min jawahir alqamus mhmmd bin mhmmd bin eabd alrzzaq alhusaynii , almlqqb bimurtadaa alzzabydy (t1205), tahqiq majmueat min almuhaqiqina, 'iisdar almajlis alwatanii lilthaqafat walfunun waladab - altabasurat li'abi alhasan allakhmi eali bin muhamad alrabei alqayrawani tahqiq 'ahmad najib tabeat wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat biqatar
  • tabiin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq lifakhr aldiyn euthman bin eali alziylei alhanafii, tahqiq alshaykh 'ahmad eiz waeinayt, alnaashir dar alkutub aleilmiati, 1420
  • altahqiq fi 'ahadith alkhilaf li'abi alfaraj aibn muhamad aljawzi (t 597 ha) haqaqah wakharaj 'ahadithahu: musead eabd alhamid muhamad alsaedani dar alkutub aleilmiat 1415 altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabir
  • llhafiz 'ahmad abn hajar aleasqalanii(ti852) alnaashir maktabat nizar mustafaa albaz1417
  • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanid lil'iimam yusif bin eabd allh bin eabd albiri almalikii (t463) haqaqah wakharaj 'ahadithah eabd alrazaaq almahdi, dar 'iihya' alturath alearabii -bayrut altabeat al'uwlaa1420
  • altawdih lisharh aljamie alsahih li'abi hafs eumar bin ealii bin 'ahmad al'ansari alshaafieii almaeruf bi aibn almulaqan (t804) tahqiq dar alfalah tabeat wizarat al'awqaf qatar
  • altawdih fi sharh mukhtasar abn alhajib likhalil bin 'iishaq almasrii , manshurat markaz najibuyh lilmakhtutat
  • aljamie alsahih (sahih albukhari) wahu aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah salaa allah eih wasalam wasunanah wa'ayaamuh lil'iimam muhamad bin 'iismaeil albukhari(ti256) ,aietanaa bih muhamad zuhayr alnaasir, alnaashir dar alminhaja,jdat, wadar tawq alnajaati, bayrutu,alitabeat althaaniata,1429
  • aljamie alsahih (sunan altirmidhii ) lil'iimam muhamad bn eisaa altirmidhii (t279) t dar alsalam 1420.
  • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabir limuhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuwqii (t1230) dar alkutub aleilmiat 1416.
  • alhawy alkabir li'abi alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasarii albaghdadii, alshahir bialmawirdi(450), tahqiq eali mueawad waeadil eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1414
  • aldhakhirat lishihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris alqurafii (t684), tahqiq alduktur muhamad haji, alnaashir dar algharb al'iislamii, altabeat al'uwlaa
  • rad almuhtar ealaa alduri almukhtar (hashiat aibn eabdin) limuhamad 'amin bin eumar eabidin aldimashqii (t1252) tahqiq muhamad subhi halaaq waeamir husayn, dar 'iihya' alturath alearabii 1419.
  • sunan aldaariqutni lilhafiz 'abi alhasan eali bin eumar aldaariqutni (t385) tahqiq eadil eabdalmawjud waeali mueawad dar almaerifat bayrut 1422. sunan 'abi dawud lil'iimam sulayman bin al'asheath al'azdi (t275) t dar alsalam 1420.
  • sunan abn majah lil'iimam muhamad bn yazid alqiza wini (t273) t dar alsalam 1420
  • sunan alnasayiyu ( almujtabaa ) lil'iimam 'ahmad bn shueayb alnasayiyi (t303) t dar alsalam 1420.
  • alsunan alkubraa lilbayhaqii li'abi bakr 'ahmad bin alhusayn alkhirasanii (t458) tahqiq muhamad eabd alqadir eata dar alkutub aleilmiat bayrut 1420.
  • sharah sahih albukharii liabn bataal lieali bn khalaf bn eabdialmalik ,dabt nasih waealaq ealayhi: 'abu tamim yasir bin abarahim alnaashir: maktabat alrushd
  • sharh maeani alathar li'abi jaefar 'ahmad bin muhamad bin salamat altuhawi (t321), haqaqah muhamad alnajaar wamuhamad jad alhaq, alnaashir ealam alkutub , altabeatal'uwlaa,1414
  • sharah alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqii limuhamad bn eabdallah alzarkashi almisrii (t771) tahqiq alduktur eabdallah aljabrin , maktabat aleabikan 1413
  • sharah alzarqaniu ealaa mukhtasar khalil lilshaykh eabdalbaqi bin yusif alzarqanii (t1099) dar alkutub aleilmia
  • sharh altalqin li'abi eabdallah muhamad bin ealiin almazri (536) tahqiq alshaykh muhamad alsalami dar algharb
  • alsharh alkabir ealaa almuqanie lishams aldiyn eabd alrahman bin muhamad abn qudama (t682) tahqiq eabd allah alturkiu, t dar hajr liltibaeat walnashr waltawzie , altabeat al'uwlaa 1415.
  • sharah muntahaa al'iiradat (daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa) lilshaykh mansur bin yunis albuhutii (t1051) tahqiq alduktur eabd allah alturki, muasasat alrisalat altabeat al'uwlaa 1421
  • alsihah taj allughat wasihah alearabiat 'abu nasr 'iismaeil bin hamaad aljawharii alfarabi (almutawafaa: 393hi) tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eataar alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayrut 1407
  • shih aibn hibaan bitartib abn balban lilhafiz muhamad bin hibaan bin 'ahmad bin hibaan altamimi, 'abu hatim, aldaarmi, albusty (354hi) tartib : eali bin balban bin eabd allah, eala' aldiyn alfarisi, alnaashir : muasasat alrisala
  • shih muslim lil'iimam muslim bin alhajaaj alqushayrii alniysaburi(t261) matbue mae sharh alnawawii tahqiq khalil mamun shiha t dar almaerifat 1419.
  • eumdat alqariy sharh sahih albukharii almualafi: badr aldiyn 'abu muhamad mahmud bin 'ahmad aleaynaa (t 855 ha) dar 'iihya' alturath
  • alghaz alhayawii taqat sadiqat lilbiyat wa'amal almustaqbal lilduktur 'ahmad jad allah almiqdad, nashr alhayyat aleamat lilbuhuth aleilmiat alziraeiat dimashq 2015
  • gharib alhadith li'abi eubayd alqasim bn salam alharawii (t224) t dar alkutub aleilmiat 1406
  • fatah albari sharh sahih albukharii lilhafiz 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii (t852) raqm kutubiha wa'abwabiha wa'ahadithiha muhamad fuaad eabd albaqi dar alkutub aleilmiat 1418
  • fath albari sharh sahih albukharii lilhafiz eabdalrahman abn rajab dar abn aljawzi
  • alfurue lishams aldiyn muhamad bin muflih (t762) , tahqiq alduktur eabd alllh bin eabd almuhsin alturkii muasasat alrisalat altabeat al'uwlaa 1424.
  • alkafi limuafaq aldiyn abn qudama (t620) tahqiq eabd allh alturkiu t dar hajr liltibaeat walnashr waltawzie 1417.
  • alkafi fi fiqh 'ahl almadinat almaliki talif alealamat yusif bin eabd allh bin eabd albiri (t 463), alnaashir dar alkutub aleilmiati, bayrut , altabeat althaania
  • alkamil fi dueafa' alrijal li'abi 'ahmad bin eadi aljirjani (t 365 hi)tahqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjudi-eali muhamad mueawad alnaashir: alkutub aleilmiat - bayruta-lubnan
  • kshaf alqinae ean matn al'iiqnae lilshaykh mansur bin yunis albuhutii (t1051) haqaqah muhamad hasan 'iismaeil t dar alkutub aleilmiati.
  • lisan alearab almualafa: muhamad bin makram bin ealaa, 'abu alfadali, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari al'iifriqaa (t 711hi) alnaashir: dar sadir - bayrut 1414
  • almajmue sharah almuhadhab lilshaykh muhyi aldiyn bn sharaf alnawawiu (t676) . dar 'iihya' alturath alearabii .
  • almuhalaa sharah almijlaa li'abi muhamad ealiin bin 'ahmad bin hazm (t456) bitahqiq al'ustadh 'ahmad muhamad shakir t dar 'iihya' alturath alearabii 1418
  • almuhit alburhanii fi alfiqh alnuemanii liburhan aldiyn mahmud bin 'ahmad aibn mazah albukhariu ,manshurat muhamad eali bydun, dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeat al'uwlaa 1424
  • majmue fatawaa shaykh al'iislam abn taymih (t728) t wizarat alshuyuwn al'iislamiat wal'awqaf . jame eabd alrahman bin qasim waibnah muhamad.
  • mukhtasar alqaduwry lil'iimam 'ahmad bin muhamad albaghdadi almaeruf bialqaduwri (t428), wabihamishih altarjih waltashih ealaa alqaduwri lilshaykh qasim bin qitlubgha, tahqiq da.eabd allah nadhir mazi, alnaashir muasasat alrayaan liltibaeat walnashri,birut, altabeat al'uwlaa 1426.
  • almusnad lil'iimam 'abi eabd allh 'ahmad bin hanibli(t241) tahqiq shueayb al'arnawuwt wajimaeuh muasasat alrisalat 1420.
  • mashariq al'anwar ealaa sihah aluathar fi sharh gharib alhadith li'abi alfadl eiad bin musaa alyahsabii (t544) qadim lah wakharaj 'ahadithah 'iibrahim shams aldiyn, dar alkutub aleilmiati,biruta,altabeat al'uwlaa 1423
  • almisbah almunir talif 'ahmad bin muhamad alfayuwmi, aietanaa biha yusif alshaykh muhamad, alnaashir almaktabat aleasriatu,birut,1417
  • musanaf abn 'abi shaybat li'abi bakr eabd allh bin muhamad abn 'abi shaybat alkufii (t235),taqdim wadabt kamal yusuf alhuti, dar altaaji, altabeat al'uwlaa,1409
  • almusanaf lieabd alrazaaq bin humam alsuneanii (t311) tahqiq habib alrahman al'aezamii t almaktab al'iislamii 1403.
  • muejam almaqayis fi allughat li'abi alhusayn 'ahmad bin faris (t395) dar alfikr 1418
  • muejam lughat alfuqaha' wadaeuh muhamad rawaas qaleah ji,dar alnafayisi, 1427
  • muejam allughat alearabiat almueasirat talif d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar (t 1424 ha) bimusaeadat fariq eamal alnaashir: ealam alkutub altabeati: al'uwlaa, 1429 h
  • muejam almustalahat aleilmiat fi al'ahya' aldaqiqat talif muhamad alsaawi maktabat 'uwzuris alqahirata, 2003
  • almuejam alwasit qam bi'iikhrajih 'iibrahim mustafaa wakhrun, almaktabat al'iislamiat liltibaeat walnashr waltawziei, aistanbul
  • almughaniy sharh mukhtasar alkharqii limuafaq aldiyn abn qudama (t620) tahqiq eabd allah alturkii waeabd alfataah alhulw dar ealam alkutub 1417.
  • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaj lishams aldiyn muhamad bin muhamad alkhatib alshirbinii (t977) tahqiq ealii muhamad mueawad waeadil eabd almawjud dar alkutub aleilmiat 1415
  • manahij altahsil wanatayij litayif altaawil fi sharh almudawanat wahali mushkilatiha li'abi alhasan eali bin saeid alrajraji, aietanaa bih 'ahmad bin eali aldimyati, dar aibn hazma, bayrut 1428
  • alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaaj talif 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (t 676hi) alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii
  • almuhadhab fi alfiqh li'abi 'iishaq 'iibrahim bin eali alshiyrazi( t 476) matbue mae sharhih almajmue bieinayat muhamad najib almutiei ,t dar 'iihya' alturath alearbii1422
  • mawahib aljalil lisharh mukhtasar khalil li'abi eabd allah muhamad bin muhamad almaghribii (alhatab ) (t954) dabtih wakharaj ayatih wa'ahadithih zakariaa eumayrat t dar alkutub aleilmiati.
  • almuataa lil'iimam malik bin 'anas al'asbahii (t179) sahahah waraqmih waealaq 'ahadithah muhamad fuaad eabd albaqi dar 'iihya' alturath alearabii 1406
  • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj fi alfiqh ealaa madhhab al'iimam alshaafieii lishams aldiyn muhamad bin 'ahmad alramlii almanufi almulaqab bialshaafieii alsaghir (t 1004),manshurat muhamad eali bydwn dar alkutub aleilmiati, bayruta-lubnan
  • nihayat almattlab fi dirayat almadhhab li'abi almaeali eabdalmalik bin eabdallah aljuayni 'iimam alharamayn (t478) tahqiq eabdaleazim aldiyb dar alminhaj1428
  • alnihayat fi gharayb alhadith wal'athar lil'iimam majd aldiyn 'abi alsaeadat almubarak bin muhamad aljazarii (t606) t dar alfikr
  • alwasit fi almadhhab li'abi hamid muhamad bin muhamad alghazali(ti505) tahqiq 'abi eamriw alhusaynii t dar alkutub aleilmiat 1422.
  • mizan aliaetidal fi naqd alrijal lilhafiz muhamad bin 'ahmad aldhahabii (t748) tahqiq ealii albajawi, dar alfikr alearabii.