طبيعة الواقع الافتراضي "الميتافيرس" وتكييفه وتطبيقاته في مسائل العبادات "دراسة فقهية مقارنة" / The Nature Of Virtual Reality (Metaverse) And Adaptation And Applications In The Issues Of Worships ( Comparative Jurisprudential Study )

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الشريعة والقانون بالقاهرة

المستخلص

يهدف البحث إلى: التعريف بطبيعة الواقع الافتراضي «الميتافيرس»، وأدواته، وأهم منصاته، وفوائده وسلبياته، وحكمه، وضوابط استخدامه، وتكييفه الفقهي، وأحكام تطبيقاته في مسائل العبادات.
وخلص البحث إلى: الواقع الافتراضي «الميتافيرس»: بيئة محاكاة افتراضية إنغماسية وتفاعلية لأشياء حقيقية، أو تخيلية ثلاثية الأبعاد، مُنشأة بواسطة رسوم الكمبيوتر، ينغمس فيها المشاهد باستخدام تكنولوجيات حاسيًة مختلفة، مثل النظارات المجسمة، والقفازات. وحكمه الإباحة، فيجوز استخدام - بل ويندب الإسهام والمشاركة في تطويره - الواقع الافتراضي بالضوابط والقيود الفقهية المسطورة على صفحات البحث. وإن أصح تكييف للواقع الافتراضي أنه تصرف أصيل بالنفس، و«الأفاتار» هو أداة اتصال «مبرمجة» بتقنيات «الذكاء الاصطناعي».
وخلص البحث في مسائل العبادات التطبيقية في الواقع الافتراضي إلى الآتي: العبادات لا تجوز في الواقع الافتراضي إلا على سبيل التعليم، وأن أداءها في الواقع الافتراضي لا تبرأ به ذمة المُكلف، ولا يجوز أداء الصلاة افتراضيا في حالة العجز عن أدائها حقيقة، ويندب استكمال شروط صحتها في الواقع الافتراضي عند العجز عنها في الحقيقة، وأن الزكاة تجب في عروض تجارة الواقع الافتراضي. وأن الحج لا يجوز على الواقع الافتراضي ولو في حالتي العجز أو المنع. وأنه يجب الامتناع عن تناول المفطرات في الواقع الافتراضي؛ مراعاة لحرمة الصوم الواقعي، ولا يوجد ما يحظر استخدام الواقع الافتراضي لتقدير أوقات فريضة الصلاة، وكذا فريضة الصوم.
Abstract:
This research aims to identify the nature of the virtual reality (Metaverse) and its tools, platforms, and judgments, restrictions of usages , jurisprudential  adaptations  and applied judgments of issues of worships
This research has concluded the following: the virtual reality (Metaverse) is a simulated  excess environment as activated with the true things or imaginary three dimensions developed by the IT  drawings and excessed by the visional people by using the different sensation technology , such as the stereoscopic  or gloves . despite the permissibility rules, allowed to be utilized, or its counterparts that participating and contributing in its developments – so the virtual reality with all restrictions and jurisprudential rules mentioned on the Webs so in other word the verified adaptation to the virtual reality is acting as Authentic self-disposition and Avatar considered as a communication tool (programmed) by the techniques of the artificial intelligence.
The research has concluded in the area of the issues of applied worships in virtual reality to some results; it is prohibited to worship in a virtual reality sense unless in the education purposes, as its performance in the virtual reality could not absolve the person responsible for it.  As it is prohibited to worship in virtual reality manners unless in disability cases to be performed properly and it could be absolved in completion in the virtual reality, so  if there are disability to be performed in reality as the zakat could be performed and collected in virtual reality and the pilgrims could not be performed in the virtual reality just in both cases of prohibition or disability also it is prohibited to have the foods that break the fast in the virtual reality with noting that the holiness of fasting is in reality and there are  no any prohibition in using the virtual reality to assess the times of  obligatory prayers  and fasting

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • - القرآن الكريم، وعلومه:

    - أحكام القرآن، المؤلف: أحمد بن علي أبو بكر الرازي الجصاص الحنفي (المتوفى: 370هـ)، المحقق: عبد السلام محمد علي شاهين، دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة الأولى، 1415هـ/1994م.

    - أحكام القرآن، المؤلف: القاضي محمد بن عبد الله أبو بكر بن العربي المعافري الاشبيلي المالكي (المتوفى: 543هـ)، راجع أصوله وخرج أحاديثه وعلَّق عليه: محمد عبد القادر عطا، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان، الطبعة الثالثة، 1424هـ - 2003م.

    - تفسير آيات الأحكام، المؤلف: محمد علي السايس الأستاذ بالأزهر الشريف، المحقق: ناجي سويدان، الناشر: المكتبة العصرية للطباعة والنشر، تاريخ النشر: 01/10/2002م.

    - روائع البيان تفسير آيات الأحكام، المؤلف: محمد علي الصابوني، طبع على نفقة: حسن عباس الشربتلي، الناشر: مكتبة الغزالي - دمشق، الطبعة الثالثة، 1400 هـ - 1980م.

    السنة النبوية وعلومها:

    -البدر المنير: البدر المنير في تخريج الأحاديث والأثار الواقعة في الشرح الكبير، المؤلف: ابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن أحمد الشافعي المصري (المتوفى: 804هـ، المحقق: مصطفى أبو الغيط وعبد الله بن سليمان وياسر بن كمال، لناشر: دار الهجرة للنشر والتوزيع - الرياض-السعودية، الطبعة الاولى، 1425هـ-2004م.

    - التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، المؤلف: أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى 1419هـ، 1989م.

    - التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، المؤلف: أبو عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي (المتوفى: 463هـ)، تحقيق: مصطفى بن أحمد العلوي , محمد عبد الكبير البكري، وزارة عموم الأوقاف المغربية، عام النشر: 1387 هـ.

    - سبل السلام، المؤلف: محمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني، الكحلاني ثم الصنعاني، أبو إبراهيم، عز الدين، المعروف كأسلافه بالأمير (المتوفى: 1182هـ)، الناشر: دار الحديث، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    - سنن أبي داود، المؤلف: أبو داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو الأزدي السِّجِسْتاني (المتوفى: 275هـ)، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، الناشر: المكتبة العصرية، صيدا – بيروت.

    - سنن الترمذي، المؤلف: محمد بن عيسى بن سَوْرة بن موسى بن الضحاك، الترمذي، أبو عيسى (المتوفى: 279هـ)، تحقيق وتعليق: أحمد محمد شاكر (جـ 1، 2)، ومحمد فؤاد عبد الباقي (جـ 3)، وإبراهيم عطوة عوض المدرس في الأزهر الشريف (جـ 4، 5)، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي – مصر، الطبعة الثانية، 1395هـ - 1975م.

    - سنن الدارقطني، المؤلف: أبو الحسن علي بن عمر بن أحمد بن مهدي بن مسعود بن النعمان بن دينار البغدادي الدارقطني (المتوفى: 385هـ)، حققه وضبط نصه وعلق عليه: شعيب الارنؤوط، حسن عبد المنعم شلبي، عبد اللطيف حرز الله، أحمد برهوم، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت – لبنان، الطبعة الأولى، 1424 هـ - 2004م.

    - مسند الإمام أحمد بن حنبل، المؤلف: أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: 241هـ)، المحقق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، إشراف: د عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 1421 هـ - 2001 م.

    - المعجم الكبير، المؤلف: سليمان بن أحمد بن أيوب بن مطير اللخمي الشامي، أبو القاسم الطبراني (المتوفى: 360هـ)، المحقق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، دار النشر: مكتبة ابن تيمية – القاهرة، الطبعة الثانية، بدون تاريخ.

    - المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، المؤلف: أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هـ)، الناشر: دار إحياء التراث العربي – بيروت، الطبعة الثانية، 1392ه.

    - نيل الأوطار، المؤلف: محمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني (المتوفى: 1250هـ)، تحقيق: عصام الدين الصبابطي، الناشر: دار الحديث، مصر، الطبعة الأولى، 1413هـ - 1993م.

    كتب أصول الدين:

    -حاشية البيجوري على جوهرة التوحيد، المسمى تحفة المريد على جوهرة التوحيد، تحقيق د.على جمعة، الناشر: دار السلام، القاهرة، الطبعة السادسة بتاريخ 2012م.

    - الدين بحوث ممهدة لدراسة تاريخ الأديان، المؤلف الشيخ محمد عبد الله دراز، الناشر: دار القلم بالكويت، بدون طبعة، بدون تاريخ.

     كتب أصول الفقه، ومقاصد الشريعة وقواعدها:

    -الإحكام في أصول الأحكام، المؤلف: أبو الحسن سيد الدين علي بن أبي علي بن محمد بن سالم الثعلبي الآمدي (المتوفى: 631هـ)، تحقيق: عبد الرزاق عفيفي، الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- لبنان، بدون طبعة، بدون تاريخ.

    -اللمع في أصول الفقه، المؤلف: أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (المتوفى: 476هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الثانية 2003 م - 1424هـ.

    - حاشية العطار على شرح الجلال المحلي على جمع الجوامع، المؤلف: حسن بن محمد بن محمود العطار الشافعي (المتوفى: 1250هـ)، دار الكتب العلمية، بدون طبعة، وبدون تاريخ.

    - الأشباه والنظائر، المؤلف: تاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبكي (المتوفى: 771هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1411هـ- 1991م.

    - البرهان في أصول الفقه، المؤلف: عبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين (المتوفى: 478هـ) تحقيق: صلاح بن محمد بن عويضة، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت - لبنان، الطبعة الأولى 1418 هـ - 1997 م.

    - التبصرة في أصول الفقه، المؤلف: أبو اسحاق إبراهيم بن علي بن يوسف الشيرازي (المتوفى: 476هـ)، تحقيق: د. محمد حسن هيتو، الناشر: دار الفكر – دمشق، الطبعة الأولى، 1403هـ.

    - التمهيد في تخريج الفروع على الأصول، المؤلف: عبد الرحيم بن الحسن بن علي الإسنوي الشافعيّ، أبو محمد، جمال الدين (المتوفى: 772هـ)، تحقيق: د. محمد حسن هيتو، الناشر: مؤسسة الرسالة - بيروت، الطبعة الأولى، 1400هـ.

    -الرسالة، المؤلف: الشافعي أبو عبد الله محمد بن إدريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب بن عبد مناف المطلبي القرشي المكي (المتوفى: 204هـ)، المحقق: أحمد شاكر، الناشر: مكتبه الحلبي، مصر، الطبعة الأولى، 1358هـ/1940م.

    -القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة، د. محمد مصطفى الزحيلي، الناشر: دار الفكر، دمشق، الطبعة الأولى، 1427هـ - 2006م.

    -القواعد الفقهية، المؤلف: أستاذنا الدكتور: عبد العزيز عزام – طيب الله ثرآه –، الناشر: دار الحديث بالقاهرة، بدون طبعة، بتاريخ 1426هـ، 2005م.

    -المستصفى، المؤلف: أبو حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي (المتوفى: 505هـ)، تحقيق: محمد عبد السلام عبد الشافي، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1413هـ - 1993م.

    - المنثور في القواعد الفقهية، المؤلف: أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى: 794هـ)، وزارة الأوقاف الكويتية، الطبعة الثانية، 1405هـ - 1985م.

    -الموافقات، المؤلف: إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى: 790هـ)، تحقيق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الناشر: دار ابن عفان، الطبعة الأولى 1417هـ/ 1997م.

    -تعليل الأحكام عرض وتحليل لريقة الاجتهاد في عصور الاجتهاد والتقليد، المؤلف: فضيلة الأستاذ الشيخ محمد مصطفى شلبي، الناشر: دار النهضة العربية للطباعة والنشر، بيروت، بدون طبعة، بدون تاريخ.

    -تيسيرُ علم أصول الفقه، المؤلف: عبد الله بن يوسف بن عيسى بن يعقوب اليعقوب الجديع العنزي، مؤسسة الريان للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، الطبعة الأولى، 1418 هـ - 1997م.

    -روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، المؤلف: أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى: 620هـ)، لناشر: مؤسسة الريّان للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الثانية 1423هـ-2002م.

    -شرح القواعد الفقهية للشيخ، المؤلف: أحمد بن الشيخ محمد الزرقا [1285هـ - 1357هـ]، صححه وعلق عليه: مصطفى أحمد الزرقا، الناشر: دار القلم- دمشق، سوريا.

    -شرح الكوكب المنير، المؤلف: تقي الدين أبو البقاء محمد بن أحمد بن عبد العزيز بن علي الفتوحي المعروف بابن النجار الحنبلي، المتوفى: 972ه، تحقيق: د. محمد الزحيلي ود. نزيه حماد، الناشر: مكتبة العبيكان، الطبعة الثانية 1418هـ - 1997 م.

    -شرح مختصر الروضة، المؤلف : سليمان بن عبد القوي بن الكريم الطوفي الصرصري، أبو الربيع، نجم الدين (المتوفى : 716هـ)، المحقق : عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر : مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى ، 1407هـ /1987 م.

    - شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل، المؤلف: حجة الإسلام أبو حامد الغزالي المتوفى ( 505 هـ) تحقيق د0 أحمد الكبيسي، مطبعة الإرشاد، بغداد 1971م.

    - كشف الأسرار شرح أصول البزدوي، المؤلف: عبد العزيز بن أحمد بن محمد، علاء الدين البخاري الحنفي (المتوفى: 730هـ)، الناشر: دار الكتاب الإسلامي، بدون طبعة، وبدون تاريخ.

    -مقاصد الشريعة الإسلامية، للشيخ: محمد الطاهر بن عاشور، تحقيق ودراسة: محمد الطاهر الميساوي، دار النفائس للنشر والتوزيع، عمان، الأردن، الطبعة الثانية، 1421ﻫ ، 2001ﻢ.

    - مقاصد الشريعة العامة، المؤلف: دكتور يوسف العالم، نشر الدار العالمية للكتاب الإسلامي، الرياض، الطبعة الثانية، 1994م0 والكتاب أصلة رسالة علمية نال بها المؤلف درجة العالمية الدكتوراه من كلية الشريعة الغراء بالقاهرة.

    - مقاصد الشريعة وعلاقتها بالأدلة د. محمد سعد أحمد مسعود الناشر دار الهجرة للنشر والتوزيع، الرياض، الطبعة الأولى، 1418هـ، 1998م.

    - نهاية السول شرح منهاج الوصول، المؤلف: عبد الرحيم بن الحسن بن علي الإسنوي الشافعيّ، أبو محمد، جمال الدين (المتوفى: 772هـ)، دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الأولى 1999م.

    - إرشاد الفحول إلي تحقيق الحق من علم الأصول، المؤلف: محمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني (المتوفى: 1250هـ)، المحقق: الشيخ أحمد عزو عناية، دمشق - كفر بطنا، الناشر: دار الكتاب، الطبعة الأولى 1419هـ - 1999م.

    - الوجيز في إيضاح قواعد الفقة الكلية ، المؤلف: د. محمد صدقي بن أحمد بن محمد آل بورنو أبو الحارث الغزي، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، لبنان، الطبعة الرابعة، 1416 هـ 1996 م.

    - الأشباه والنظائر، المؤلف: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: 911هـ) الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1411هـ - 1990م.

    - البحر المحيط في أصول الفقه، المؤلف: أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى: 794هـ)، الناشر: دار الكتبي، الطبعة الأولى، 1414هـ - 1990م.

    - المعتمد في أصول الفقه، المؤلف: محمد بن علي الطيب أبو الحسين البَصْري المعتزلي (المتوفى: 436هـ)، تحقيق: خليل الميس،: دار الكتب العلمية، بيروت، الطبعة الأولى، 1403هـ.

     كتب المذاهب الفقهية:

     كتب الحنفية:

    - حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح، المؤلف: أحمد بن محمد بن إسماعيل الطحطاوي الحنفي - توفي 1231 هـ، تحقيق: محمد عبد العزيز الخالدي، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت – لبنان، الطبعة الأولى، بتاريخ 1418هـ - 1997م.

    - العناية شرح الهداية، المؤلف: محمد بن محمد بن محمود، أكمل الدين أبو عبد الله ابن الشيخ شمس الدين ابن الشيخ جمال الدين الرومي البابرتي (المتوفى: 786هـ)، الناشر: دار الفكر، الطبعة: بدون طبعة، وبدون تاريخ.

    - مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر، المؤلف: عبد الرحمن بن محمد بن سليمان المدعو بشيخي زاده, يعرف بداماد أفندي (المتوفى: 1078هـ)، دار إحياء التراث العربي، بدون.

    - بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، المؤلف: علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي (المتوفى: 587هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الثانية، 1406هـ - 1986م.

    - الاختيار لتعليل المختار، المؤلف: عبد الله بن محمود بن مودود الموصلي البلدحي، مجد الدين أبو الفضل الحنفي (المتوفى: 683هـ)، عليها تعليقات: الشيخ محمود أبو دقيقة (من علماء الحنفية ومدرس بكلية أصول الدين سابقا)، الناشر: مطبعة الحلبي - القاهرة (وصورتها دار الكتب العلمية - بيروت، وغيرها)، تاريخ النشر: 1356 هـ- 1937 م.

    - البحر الرائق شرح كنز الدقائق (3/147)،المؤلف: زين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري (المتوفى: 970هـ)، وفي آخره: تكملة البحر الرائق لمحمد بن حسين بن علي الطوري الحنفي القادري (ت بعد 1138 هـ)، وبالحاشية: منحة الخالق لابن عابدين، الناشر: دار الكتاب الإسلامي.

    - الجوهرة النيرة، المؤلف: أبو بكر بن علي بن محمد الحدادي العبادي الزَّبِيدِيّ اليمني الحنفي (المتوفى: 800هـ)، الناشر: المطبعة الخيرية، الطبعة الأولى، 1322ه.

    - رد المحتار على الدر المختار، المؤلف: ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (المتوفى: 1252هـ)، دار الفكر- بيروت، الطبعة الثانية،1992م.

    كتب المالكية:

    - البهجة في شرح التحفة - شرح تحفة الحكام -، المؤلف: علي بن عبد السلام بن علي، أبو الحسن التُّسُولي (المتوفى: 1258هـ)، المحقق: ضبطه وصححه: محمد عبد القادر شاهين، الناشر: دار الكتب العلمية - لبنان / بيروتـ الطبعة الأولى، 1418هـ - 1998م.

    - القوانين الفقهية، المؤلف: أبو القاسم، محمد بن أحمد بن محمد بن عبد الله، ابن جزي الكلبي الغرناطي (المتوفى: 741هـ).

    - بداية المجتهد ونهاية المقتصد، المؤلف: أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (المتوفى: 595هـ)، الناشر: دار الحديث – القاهرة، الطبعة: بدون طبعة، تاريخ النشر: 1425هـ - 2004 م.

    - التاج والإكليل لمختصر خليل، المؤلف: محمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي، أبو عبد الله المواق المالكي (المتوفى: 897هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1416هـ-1994م

    - بلغة السالك لأقرب المسالك المعروف بحاشية الصاوي على الشرح الصغير (1/447)، (الشرح الصغير هو شرح الشيخ الدردير لكتابه المسمى أقرب المسالك لِمَذْهَبِ الْإِمَامِ مَالِكٍ)، المؤلف: أبو العباس أحمد بن محمد الخلوتي، الشهير بالصاوي المالكي (المتوفى: 1241هـ)، الناشر: دار المعارف، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    - حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، المؤلف: محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي (المتوفى: 1230هـ)، الناشر: دار الفكر، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    - حاشية العدوي على شرح كفاية الطالب الرباني، المؤلف: أبو الحسن, علي بن أحمد بن مكرم الصعيدي العدوي (نسبة إلى بني عدي، بالقرب من منفلوط) (المتوفى: 1189هـ)، المحقق: يوسف الشيخ محمد البقاعي، دار الفكر، بيروت، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1994م.

    -الهداية الكافية الشافية لبيان حقائق الإمام ابن عرفة الوافية. (شرح حدود ابن عرفة للرصاع)، المؤلف: محمد بن قاسم الأنصاري، أبو عبد الله، الرصاع التونسي المالكي (المتوفى: 894هـ)، الناشر: المكتبة العلمية، الطبعة الأولى، 1350هـ.

    الشافعية:

    -الحاوي للفتاوى، المؤلف: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: 911هـ)، الناشر: دار الفكر للطباعة والنشر، بيروت، لبنان، بدون طبعة، 1424هـ - 2004م.

    - الإقناع في حل ألفاظ أبي شجاع، المؤلف: شمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (المتوفى: 977هـ)، المحقق: مكتب البحوث والدراسات، دار الفكر،: دار الفكر، بيروت.

    - الحاوي الكبير للماوردي، المؤلف: أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي (المتوفى: 450هـ)، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان، الطبعة الأولى، 1419 هـ -1999م.

    - الغرر البهية في شرح البهجة الوردية، المؤلف: زكريا بن محمد بن أحمد بن زكريا الأنصاري، زين الدين أبو يحيى السنيكي (المتوفى: 926هـ)، الناشر: المطبعة الميمنية، بدون طبعة وبدون، بأعلى الصفحة: كتاب «الغرر البهية في شرح البهجة الوردية» لزكريا الأنصاري، - بعده (مفصولا بفاصل) حاشية الإمام أحمد بن قاسم العبادي، بعده (مفصولا بفاصل) : حاشية العلامة الشربيني.

    -المجموع شرح المهذب (16/403)، المجموع شرح المهذب، المؤلف: أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى: 676هـ)، دار الفكر، بدون طبعة، بدون تاريخ.

    - تحفة المحتاج في شرح المنهاج، المؤلف: أحمد بن محمد بن علي بن حجر الهيتمي، الناشر: المكتبة التجارية الكبرى بمصر لصاحبها مصطفى محمد، بدون طبعة، 1357 هـ - 1983 م.

    - طبقات الشافعية الكبرى، المؤلف: تاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبكي (المتوفى: 771هـ)، الناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الثانية، 1413هـ.

    - فتوحات الوهاب بتوضيح شرح منهج الطلاب المعروف بحاشية الجمل، (منهج الطلاب اختصره زكريا الأنصاري من منهاج الطالبين للنووي ثم شرحه في شرح منهج الطلاب) المؤلف: سليمان بن عمر بن منصور العجيلي الأزهري، المعروف بالجمل (المتوفى: 1204هـ)، الناشر: دار الفكر، بدون طبعة وبدون تاريخ.

    - مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، المؤلف: شمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (المتوفى: 977هـ)، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1415هـ - 1994م.

    - نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج (3/403)، المؤلف: شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (المتوفى: 1004هـ) دار الفكر، بيروت، 1404هـ/1984م.

    كتب الحنابلة:

    -الروض المربع شرح زاد المستقنع، المؤلف: منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى (المتوفى: 1051هـ)، ومعه: حاشية الشيخ العثيمين وتعليقات الشيخ السعدي، خرج أحاديثه: عبد القدوس محمد نذير، الناشر: دار المؤيد - مؤسسة الرسالة.

    - العدة شرح العمدة، المؤلف: عبد الرحمن بن إبراهيم بن أحمد، أبو محمد بهاء الدين المقدسي (المتوفى: 624هـ)، الناشر: دار الحديث، القاهرة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1424هـ 2003م.

    -المبدع في شرح المقنع، المؤلف: إبراهيم بن محمد بن عبد الله بن محمد ابن مفلح، أبو إسحاق، برهان الدين (المتوفى: 884هـ)، دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان، الطبعة الأولى، 1997 م.

    - المغني لابن قدامة، المؤلف: أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى: 620هـ)، الناشر: مكتبة القاهرة، بدون طبعة.

    - دقائق أولي النهى لشرح المنتهى المعروف بشرح منتهى الإراداتـ، المؤلف: منصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتى الحنبلى (المتوفى: 1051هـ)، الناشر: عالم الكتب، الطبعة الأولى، 1414هـ - 1993م.

    - شرح الزركشي، المؤلف: شمس الدين محمد بن عبد الله الزركشي المصري الحنبلي (المتوفى: 772هـ)، الناشر: دار العبيكان، الطبعة الأولى، 1413 هـ - 1993 م.

    - كتاب الفروع ومعه تصحيح الفروع لعلاء الدين علي بن سليمان المرداوي، المؤلف: محمد بن مفلح بن محمد بن مفرج، أبو عبد الله، شمس الدين المقدسي الرامينى ثم الصالحي الحنبلي (المتوفى: 763هـ)، المحقق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى 1424 هـ - 2003م.

    - كشف المخدرات والرياض المزهرات لشرح أخصر المختصرات، المؤلف: عبد الرحمن بن عبد الله بن أحمد البعلي الخلوتي الحنبلي (المتوفى: 1192هـ)، تحقيق: محمد بن ناصر العجمي، دار البشائر الإسلامية - لبنان، بيروت، الطبعة الأولى، 1423هـ - 2002م.

    كتب الظاهرية: -المحلى بالآثار، المؤلف: أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري (المتوفى: 456هـ)، الناشر: دار الفكر - بيروت، الطبعة: بدون طبعة وتاريخ.

    كتب الفقه الزيدية:

    - الروضة الندية (ومعها: التعليقاتُ الرَّضية على «الرَّوضة النّديَّة» )، المؤلف: أبو الطيب محمد صديق خان بن حسن بن علي ابن لطف الله الحسيني البخاري القِنَّوجي (المتوفى: 1307هـ)، ضبط نصَّه، وحقَّقه، وَقَام على نشره: علي بن حسَن بن علي بن عَبد الحميد الحَلبيُّ الأثريّ، الناشر: دَارُ ابن القيِّم للنشر والتوزيع، الرياض - المملكة العربية السعودية، دَار ابن عفَّان للنشر والتوزيع، القاهرة - جمهورية مصر العربية.

    - البحر الزخار الجامع لمذاهب علماء الأمصار، الإمام أحمد بن يحيى بن المرتضى المتوفي 840ﻫ (227) الناشر دار الكتاب الإسلامي، بدون طبعة، بدون تاريخ.

    - السيل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار ، المؤلف: محمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني (المتوفى: 1250هـ)، الناشر: دار ابن حزم، الطبعة الأولى، بدون تاريخ.

    كتب الإمامية:

    - المهذب البارع شرح المختصر النافع، جمال الدين أبي العباس أحمد بن محمد بن فهد الحلي المتوفى سنة841ه الناشر: مؤسسة النشر الاسلامي، التابعة لجماعة المدرسين بقم، بدون طبعة، بتاريخ 1411ﻫ.

     

    كتب الإباضية:

     - شرح كتاب النيل وشفاء العليل، محمد بن يوسف أطفيش، الناشر: مكتبة الارشاد، جدة، دار الفتح، بيروت، الطبعة الثانية، 1393ﻫ - 1973م.

    كتب الفقه العام:

     -أبجديات البحث في العلوم الشرعية، المؤلف: فريد الأنصاري، الناشر: منشورات الفرقان، الدار البيضاء، الطبعة الأولى، بتاريخ 1417ه، 1997م.

    - التأصيل لفقه الواقع الافتراضي، إعداد: د. إيهاب محمد السامرائي، ديوان الوقف السني – العراق، سامراء، سنة 2017م.

    - أحكام العبادات، المؤلف: أستاذنا الدكتور سعد الدين مسعد هلالي، مقرر على طلبة السنة الأولى بكلية الشريعة والقانون بالقاهرة، الناشر: دار الكتاب الجامعي.

    - إدمان المخدرات الرقمية لدى المراهقين (دراسة مقارنة، أ/ منه محمد أنور، مجلة بحوث التعليم والابتكار 2024م، العدد 13، الجزء 13.

    - استخدامات الذكاء الاصطناعي (AI) استخدام تقنية التزييف العميق في قذف الغير نموذجا، د. أحمد مصطفى معوض، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد 39، إصدار أكتوبر 2022م.

    - الترجيح بالمقاصد في النظام الجنائي الإسلامي وتطبيقاته المعاصرة، رسالة دكتوراه بكلية الشريعة والقانون بالقاهرة نوقشت سنة 2020م، للباحث: أحمد شعبان زكريا.

    - الحرية وتطبيقاتها قراءة في الفقه الإسلامي المقارن ، المؤلف: د. محمد محمود محمد الجمال، مجلة دار الإفتاء المصرية العدد الرابع، المجلد 2، إبريل 2020م.

    - الذكاء الاصطناعي – مجالاته – الأحكام الفقهية المتعلقة به، رسالة دكتوراه بكلية الشريعة والقانون بالقاهرة، 2022م، د. إبراهيم عاشور.

    - العقل والفقه في فهم الحديث النبوي، المؤلف: الشيخ مصطفى أحمد الزرقا، الناشر: دار القلم، دمشق، الدار الشامية، بيروت، الطبعة الثانية، 1423ﻫ - 2002م.

    - الفقه الإسلامي وأدلته، د وهبه الزهيلي، لفِقْهُ الإسلاميُّ وأدلَّتُهُ (الشَّامل للأدلّة الشَّرعيَّة والآراء المذهبيَّة وأهمّ النَّظريَّات الفقهيَّة وتحقيق الأحاديث النَّبويَّة وتخريجها)، المؤلف: أ. د. وَهْبَة بن مصطفى الزُّحَيْلِيّ، - كلّيَّة الشَّريعة، الناشر: دار الفكر - سوريَّة – دمشق، الطبعة الرَّابعة المنقَّحة المعدَّلة بالنِّسبة لما سبقها (وهي الطبعة الثانية عشرة لما تقدمها من طبعات مصورة).

    - القاموس الفقهي لغة واصطلاحا القاموس الفقهي لغة واصطلاحا، المؤلف: الدكتور سعدي أبو حبيب، دار الفكر. دمشق – سورية، الطبعة الثانية: 1408 هـ ، 1988م، تصوير: 1993م.

    - القانون رقم (4) لسنة 2022م بشأن تنظيم الأصول الافتراضية في إمارة دبي بدولة الإمارات العربية المتحدة.

    - القيمة الاقتصادية للزمن في المعاملات المالية المعاصرة، المؤلف: د0 محمد محمود الجمال، الناشر: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، بدولة قطر، الطبعة الأولى، 1430 هـ، 2009م.

    - المخدرات والمؤثرات العقلية عبر الانترنت، المؤلف: عمر محمد يونس، الناشر: دار الفكر الجامعي الإسكندرية، بدون طبعة بتاريخ 2004م.

    - الملكية ونظرية العقد في الشريعة الإسلامية، المؤلف الشيخ محمد أبو زهرة، دار الفكر العربي القاهرة، ونظرية العقد في الفقه الإسلامي.

    - الموسوعة الفقهية الكويتية، صادر عن: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية – الكويت، عدد الأجزاء: 45 جزء، الطبعة (من 1404 - 1427 هـ)، الأجزاء 1 - 23: الطبعة الثانية، دار السلاسل – الكويت، الأجزاء 24 - 38: الطبعة الأولى، مطابع دار الصفوة - ، الأجزاء 39 - 45: الطبعة الثانية، طبع الوزارة.

    - الواقع الافتراضي وأثره في إدراك الأحكام الفقهية، إعداد: د. هشام جعفر، مجلة الإحياء العدد 26 سنة 2007م.

    - مدى سلطة ولي الأمر في تقييد سن الزواج، أستاذنا د. مراد حيدر، مجلة قطاع الشريعة والقانون بالقاهرة، تصدرها كلية الشريعة والقانون بالقاهرة، العدد الخامس 2012م.

    - من توجيهات الإسلام، الأستاذ الشيخ محمود شلتوت، الناشر: دار الشروق، القاهرة، الطبعة الثانية، 1424ﻫ، 2004ﻢ.

    - مواقيت العبادة الزمانية والمكانية، د/نزار محمود قاسم الشيخ، الناشر: مؤسسة الرسالة، دمشق سوريا – بيروت لبنان، الطبعة الأولى، 1426ﻫ، 2005م.

    - نظرية العقد في الفقه الإسلامي، المؤلف: أستاذنا الدكتور عبد الفتاح محمود إدريس، الناشر: المؤلف، الطبعة الأولى 1428ه، 2007م.

    - نوازل الصيام دراسة فقهية تأصيلية لمستجدات الصيام، ، رسالة ماجستير بكلية الشريعة والقانون بالقاهرة، بتاريخ 2017م، للباحث: أحمد شعبان زكريا.

    كتب التراجم والتاريخ والبحث العلمي والمجلات:

    - ضوابط المعرفة وأصول الاستنباط، عبد الرحمن حسن الميداني، الناشر: دار القلم، دمشق، الطبعة الرابعة، 1414ﻫـ -1993م.

    -الأعلام للزركلي، المؤلف: خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس، الزركلي الدمشقي (المتوفى: 1396هـ)، الناشر: دار العلم للملايين، الطبعة الخامسة عشر - أيار / مايو 2002 م.

    - تاريخ الرسل والملوك، وصلة تاريخ الطبري، المؤلف: محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب الآملي، أبو جعفر الطبري (المتوفى: 310هـ)، (صلة تاريخ الطبري لعريب بن سعد القرطبي، المتوفى: 369هـ)، الناشر: دار التراث – بيروت، الطبعة الثانية - 1387 هـ.

    - قواعد أساسية في البحث العلمي, د. سعيد إسماعيل صيني، الناشر: مؤسسة الرسالة, بيروت، الطبعة الأولى، 1415ﻫـ -1994م.

    - مجلة المنار، المؤلف: مجموعة من المؤلفين، محمد رشيد بن علي رضا (المتوفى: 1354هـ).

    كتب اللـغة :

    - الكليات معجم في المصطلحات والفروق اللغوية، المؤلف: أيوب بن موسى الحسيني القريمي الكفوي، أبو البقاء الحنفي (المتوفى: 1094هـ)، المحقق: عدنان درويش - محمد المصري، الناشر: مؤسسة الرسالة – بيروت.

    - المخصص، المؤلف: أبو الحسن علي بن إسماعيل بن سيده المرسي (المتوفى: 458هـ)، خليل إبراهم جفال، دار إحياء التراث العربي – بيروت، الطبعة الأولى، 1417هـ 1996م.

    - المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، المؤلف: أحمد بن محمد بن علي الفيومي ثم الحموي، أبو العباس (المتوفى: نحو 770هـ)، الناشر: المكتبة العلمية، بيروت.

    - تاج العروس، المؤلف: محمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، أبو الفيض، الملقّب بمرتضى، الزَّبيدي (المتوفى: 1205هـ)، المحقق: مجموعة من المحققين، الناشر: دار الهداية.

    -المغرب في ترتيب المعرب، المؤلف: ناصر بن عبد السيد أبى المكارم ابن على، أبو الفتح، برهان الدين الخوارزمي المُطَرِّزِىّ (المتوفى: 610هـ)، دار الكتاب العربي، بدون طبعة وتاريخ.

    -معجم اللغة العربية المعاصرة، المؤلف: د أحمد مختار عبد الحميد عمر (المتوفى: 1424هـ) بمساعدة فريق عمل، الناشر: عالم الكتب، الطبعة الأولى، 1429 هـ - 2008م.

    مراجع علمية وتقنية:

    -الذكاء المحوسب وتطبيقاته في ميادين التجارة والأعمال، تأليف: حسن مظفر الرزو – مدير المكتب الاستشاري العملي، كلية الحدباء جامعة الموصل – نشر معهد الإدارة العامة – مركز البحوث بالمملكة العربية السعودية، بتاريخ 1428ه، 2007م.

    -مدخل إلى وسائل الإعلام الجديد، المؤلف: د. عبد الرزاق محمد الديلمي، الناشر: دار المسيرة للنشر والتوزيع، عمان الأردن، الطبعة الأولى ، بتاريخ 1433هـ، 2012م.

    - مدى جاهزية أخصائي المعلومات لتبني تقنية البلوك تشين في مؤسسات المعلومات، د. علياء إبراهيم أحمد، مجلة الدراسات الجامعية للبحوث - USRlJ، بتاريخ 2024م.

    -آفاق الوراثة والمعلوماتية الحيوية في ضوء الثورة الرابعة، إعداد: أ.د طارق قابيل، مجلة التقدم العملي، مؤسسة الكويت للتقدم العلمي، أكتوبر 2018م.

    - الإشكاليات القانونية لإبرام الوكيل الذكي للعقود التجارية الذكية في ظل عصر (البلوك تشين) – دولتا الكويت والإمارات نموذجا دراسة تحليلية مقارنة، المؤلف: د. أحمد مصطفى الدبوسي، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية السنة 8 –ملحق خاص- العدد 8 – 1442هـ- 2020م.

    -التضامنية عبر الفضاء الافتراضي، د. سامية بوقرة، مجلة أنسنة للبحوث والدراسات، الناشر: جامعة زيان عاشور بالجلفة، علمية محكمة، عدد 2021م.

    - الذكاء الاصطناعي واقعه ومستقبله، تأليف: آلان بونيه، ترجمة علي صبري فرغلي، منشورات سلسلة عالم المعرفة، عدد إبريل 1993م.

    -العالم الافتراضي «الميتافيرس» من منظور سيكولوجي، المؤلف د. نور الدين زعتر مجلد 9/عدد 2 ص 1021، الناشر: مجلة العلوم الإنسانية، مجلة علمية محكمة، جامعة العربي مهيدي، أم البواتي، الجزائر.

    -العالم الماورائي «الميتافيرس» بين الواقع والمأمول فاعليتها في مجال الجرافيك، د. محمد كرم الصاوي، مجلة الفنون والعلوم التطبيقية، مجلة محكمة، جامعة دمياط أكتوبر 2022م.

    - العالم ما وراء التقليدي «الميتافيرس»، المؤلفان: د. أشرف محمد زيدان، د. سيف، السويدي، إصدارات منصة أريد العلمية، إصدارات المعهد الماليزي للعلوم والتنمية، الناشر: دار الأصالة، تركيا، الطبعة الثانية، أغسطس 2022م/ 1444هـ.

    -الواقع الافتراضي وإمكانية تطبيقه في البيئة العمرانية الفلسطينية، رسالة ماجستير، منشور على شبكة الانترنت، جامعة النجاح الوطنية، 2012م، إعداد، لؤي مضر واصف الشريف.

    - تغطية تقنية «الميتافيرس» في عينة من الفيديوهات العربية والإنجليزية على اليوتيوب: دراسة تحليلية كيفية مجلة البحوث الإعلامية، د. شفق أحمد علي، العدد الثالث والستون ج1 -2022م.

    - تكنولوجيا «الميتافيرس» ومستقبل تطوير التعليم، د خالد محمد فرجون، المجلة الدولية للتعليم الإلكتروني، العدد الثالث: مارس 2022م، المجلد الخامس.

    - تكنولوجيا الواقع الافتراضي وتطبيقاتها المعاصرة، المؤلف: عبد الرحيم دفع السيد، مجلة العلوم الاسلامية واللغة العربية ع5، 179- 204. جامعة غرب كردوفان.

    - تكنولوجيا الواقع الافتراضي وتكنولوجيا الواقع المعزز وتكنولوجيا الواقع المخلوط، د. محمد عطيه خميس، الناشر: الجمعية المصرية لتكنولوجيا التعليم، مج 25، ع2 2015م.

    - تكنولوجيا سلسلة الكتل البلوك تشين: دراسة تحليلة مقارنة، المؤلف: د. هايدي عيسي حسن علي حسن، نشر المجلة العربية الدولية لتكنولوجيا المعلومات والبيانات، مج 2 عدد4 2022م.

    - توظيف تقنية «الميتافيرس» داخل الأخبار بالمؤسسات الصحفية العربية دراسة تطبيقية، المؤلف: د. إسراء صابر عبد الرحمن، المجلة المصرية لبحوث الرأي العام، مجلة محكمة، صادرة عن كلية الإعلام جامعة القاهرة، مركز بحوث الرأي العام، عدد يونيو 2022م.

    -علم الروبوت، المؤلف: آلان وينفيلد، ترجمة: أسماء عزب، الناشر: مؤسسة هنداوي الإلكترونية، بتاريخ: 2023م.

    - ما وراء «الميتافيرس» ذلك المجهول القادم, زياد عبد التواب، مجلة الديمقراطية، مجلد 22، عدد: 2022م.

    - ألعاب الواقع الافتراضي: مفهومها وآثارها وأحكامها وضوابطها الشرعية: لعبة "بوكيمون جو" أنموذجا، المؤلف: د. منير عبد الله خضير، مجلة دار العلوم جامعة القاهرة، عدد 2017م.

    -الهوية البديلة ف(أفاتار) في لعبة الحياة الثانية: دراسة أثنوجرافية نفسية افتراضية على مجموعة الشخصيات الافتراضية، د. كريمة علاق، مجلة جامعة القدس المفتوحة للأبحاث والدراسات التربوية والنفسية، المجلد – ع (24) – آب أغسطس 2018م.

    مواقع الكترونية:

    - موقع ويكبيديا على شبكة الانترنت.

    - موقع أرقام على شبكة الانترنت.

    - موقع قناة العربية على شبكة الانترنت.

     - موقع قناة بي بي سي الاخباري على شبكة الانترنت.

    - موقع دويتش فيلة الألماني على شبكة الانترنت.

     - موقع ARABPIK على شبكة الانترنت.

    - موقع مايكروسفت ميش على شبكة الانترنت.

    - موقع دار الإفتاء المصرية.

     

     

     

     

     

    References:

     

     

    • alquran alkarim, waeulumuhu:
    • 'ahkam alqurani, almualafi: 'ahmad bin eali 'abu bakr alraazi aljasas alhanafiu (almutawafaa: 370h), almuhaqiq: eabd alsalam muhamad eali shahin, dar alkutub aleilmiat bayrut, altabeat al'uwlaa, 1415h/1994m.
    • 'ahkam alqurani, almualafu: alqadi muhamad bin eabd allah 'abu bakr bin alearabii almueafirii alashibili almalikii (almutawafaa: 543hi), rajae 'usulah wakharaj 'ahadithah wellaq ealayhi: muhamad eabd alqadir eata, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat althaalithata, 1424h - 2003m.
    • tafsir ayat al'ahkami, almualafu: muhamad ealiin alsaayis al'ustadh bial'azhar alsharif, almuhaqaqi: naji suydan, alnaashir: almaktabat aleasriat liltibaeat walnashri, tarikh alnashr: 01/10/2002m.
    • rawayie albayan tafsir ayat al'ahkami, almualafi: muhamad eali alsaabuni, tabie ealaa nafaqati: hasan eabaas alsharbatli, alnaashir: maktabat alghazali - dimashqa, altabeat althaalithata, 1400 hi - 1980m.
    • alsana alnabawia waeulumaha:
    • -albadr almunir: albadr almunir fi takhrij al'ahadith wal'athar alwaqieat fi alsharh alkabiri, almualafi: abn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar bin ealii bin 'ahmad alshaafieii almisrii (almutawafaa: 804hi, almuhaqiqi: mustafaa 'abu alghit waeabd allah bin sulayman wayasir bin kamal, linashir: dar alhijrat lilnashr waltawzie - alriyad-alsaeudiat, altabeat alawlaa, 1425h-2004m.
    • altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafiei alkabira, almualafu: 'abu alfadl 'ahmad bin eali bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (almutawafaa: 852ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa 1419hi, 1989m.
    • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi, almualafu: 'abu eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albiri bin easim alnamrii alqurtibii (almutawafaa: 463hi), tahqiqu: mustafaa bin 'ahmad alealawi , muhamad eabd alkabir albakri, wizarat eumum al'awqaf almaghribiati, eam alnashr: 1387 hu.
    • subul alsalami, almualafi: muhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasani, alkahlanii thuma alsaneani, 'abu 'iibrahim, eizi aldiyn, almaeruf ka'aslafih bial'amir (almutawafaa: 1182h), alnaashir: dar alhadithi, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • sunan 'abi dawud, almualafu: 'abu dawud sulayman bin al'asheath bin 'iishaq bin bashir bin shidaad bin eamrw al'azdi alssijistany (almutawafaa: 275hi), tahqiqu: muhamad muhyi aldiyn eabd alhamid, alnaashir: almaktabat aleasriatu, sayda - bayrut.
    • sunan altirmidhi, almualafa: muhamad bin eisaa bin sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmidhi, 'abu eisaa (almutawafaa: 279hi), tahqiq wataeliqu: 'ahmad muhamad shakir (j 1, 2), wamuhamad fuad eabd albaqi (ja 3), wa'iibrahim eutwat eiwad almudaris fi al'azhar alsharif (j 4, 5), alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii - masir, altabeat althaaniati, 1395h - 1975m.
    • snan aldaariqatanii, almualafu: 'abu alhasan eali bin eumar bin 'ahmad bin mahdiin bin maseud bin alnueman bin dinar albaghdadi aldaariqutniu (almutawafaa: 385h), haqaqah wadabt nasih waealaq ealayhi: shueayb alarnuuwta, hasan eabd almuneim shalabi, eabd allatif haraz allah, 'ahmad barhum, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1424 hi - 2004m.
    • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbul, almualafu: 'abu eabd allh 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal bin 'asad alshaybani (almutawafaa: 241hi), almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwt - eadil murshid, wakhrun, 'iishrafi: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa, 1421 hi - 2001 mi.
    • almuejam alkabira, almualafi: sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb bin mutayr allakhmi alshaami, 'abu alqasim altabaranii (almutawafaa: 360hi), almuhaqiqi: hamdi bin eabd almajid alsalafi, dar alnashra: maktabat aibn taymiat - alqahirati, altabeat althaaniatu, bidun tarikhi.
    • alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaji, almualafu: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676h), alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeat althaaniatu, 1392h.
    • nil al'uwtar, almualafi: muhamad bin ealiin bin muhamad bin eabd alllh alshuwkanii alyamanii (almutawafaa: 1250hi), tahqiqu: eisam aldiyn alsababiti, alnaashir: dar alhadithi, masir, altabeat al'uwlaa, 1413h - 1993m.
    • kutub 'usul aldiyn:
    • -hashiat albijuri ealaa jawharat altawhid, almusamaa tuhfat almurid ealaa jawharat altawhid, tahqiq du.ealaa jumeati, alnaashir: dar alsalami, alqahirati, altabeat alsaadisat bitarikh 2012m.
    • aldiyn buhuth mumahadat lidirasat tarikh al'adyan, almualif alshaykh muhamad eabd allah diraz, alnaashir: dar alqilam bialkuayti, bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • kutub 'usul alfiqah, wamaqasid alshariea waqawaeidiha:
    • -al'iihkam fi 'usul al'ahkami, almualafi: 'abu alhasan sayid aldiyn eali bin 'abi eali bin muhamad bin salim althaelabi alamdi (almutawafaa: 631hi), tahqiqu: eabd alrazaaq eafifi, alnaashir: almaktab al'iislamia, bayrut- dimashqa- lubnan, bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • -allamae fi 'usul alfiqah, almualafi: 'abu ashaq 'iibrahim bin ealii bin yusuf alshiyrazii (almutawafaa: 476ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniat 2003 m - 1424h.
    • hashiat aleataar ealaa sharh aljalal almahaliyi ealaa jame aljawamiei, almualafi: hasan bin muhamad bin mahmud aleataar alshaafieii (almutawafaa: 1250h), dar alkutub aleilmiati, bidun tabeatin, wabidun tarikhi.
    • al'ashbah walnazayira, almualafi: taj aldiyn eabd alwahaab bn taqi aldiyn alsabakia (almutawafaa: 771ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1411hi- 1991m.
    • alburhan fi 'usul alfiqah, almualafi: eabd almalik bin eabd allh bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayn (almutawafaa: 478hi) tahqiqu: salah bin muhamad bin euaydata, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa 1418 hi - 1997 mi.
    • altabasurat fi 'usul alfiqah, almualafi: 'abu ashaq 'iibrahim bin eali bin yusuf alshiyrazii (almutawafaa: 476hi), tahqiqu: du. muhamad hasan hitu, alnaashir: dar alfikr - dimashqa, altabeat al'uwlaa, 1403h.
    • altamhid fi takhrij alfurue ealaa al'usuli, almualafi: eabd alrahim bin alhasan bin eali al'iisnawi alshafey, 'abu muhamad, jamal aldiyn (almutawafaa: 772h), tahqiqu: du. muhamad hasan hitu, alnaashir: muasasat alrisalat - bayrut, altabeat al'uwlaa, 1400h.
    • -alrisalatu, almualafu: alshaafieiu 'abu eabd allh muhamad bin 'iidris bin aleabaas bin euthman bin shafie bin eabd almutalib bin eabd manaf almatlabii alqurashiu almakiyu (almutawafaa: 204hi), almuhaqiqi: 'ahmad shakiri, alnaashir: maktabah alhalbi, masir, altabeat al'uwlaa, 1358h/1940m.
    • -alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeati, du. muhamad mustafaa alzuhayli, alnaashir: dar alfikri, dimashqa, altabeat al'uwlaa, 1427h - 2006m.
    • -alqawaeid alfiqhiatu, almualafi: 'ustadhuna aldukturu: eabd aleaziz eazaam - tayib allah thurah -, alnaashir: dar alhadith bialqahirati, bidun tabeatin, bitarikh 1426h, 2005m.
    • -almustasfaa, almualafu: 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazali altuwsii (almutawafaa: 505hi), tahqiqu: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1413hi - 1993mi.
    • almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, almualafu: 'abu eabd allah badr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794hi), wizarat al'awqaf alkuaytiati, altabeat althaaniatu, 1405h - 1985m.
    • -almuafaqati, almualafi: 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatii alshahir bialshaatibii (almutawafaa: 790hi), tahqiqu: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar aibn eafan, altabeat al'uwlaa 1417hi/ 1997m.
    • -taelil al'ahkam eard watahlil lariqat alaijtihad fi eusur alaijtihad waltaqlidi, almualafi: fadilat al'ustadh alshaykh muhamad mustafaa shalabi, alnaashir: dar alnahdat alearabiat liltibaeat walnushri, bayrut, bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • -tysyr ealam 'usul alfiqah, almualafi: eabd alllh bin yusif bin eisaa bin yaequb alyaequb aljadie aleinzi, muasasat alrayaan liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1418 hi - 1997m.
    • -rudat alnaazir wajnat almanazir fi 'usul alfiqh ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbul, almualafa: 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allah bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbali, alshahir biaibn qudamat almaqdisi (almutawafaa: 620hi), linashir: muasasat alryan liltibaeat walnashr waltawzie, altabeat althaaniat 1423h-2002m.
    • -sharh alqawaeid alfiqhiat lilshaykhi, almualafi: 'ahmad bin alshaykh muhamad alzarqa [1285h - 1357h], sahahah waealaq ealayhi: mustafaa 'ahmad alzarqa, alnaashir: dar alqalami- dimashqa, suria.
    • -sharah alkawkab almunira, almualafa: taqi aldiyn 'abu albaqa' muhamad bin 'ahmad bin eabd aleaziz bin ealiin alfutuhii almaeruf biaibn alnajaar alhanbali, almutawafaa: 972hi, tahqiqu: du. muhamad alzuhayli wada. nazih hamadi, alnaashir: maktabat aleabikan, altabeat althaaniat 1418h - 1997 ma.
    • -sharh mukhtasar alrawdata, almualaf : sulayman bin eabd alqawii bin alkarim altuwfiu alsarsiriu, 'abu alrabiei, najm aldiyn (almutawafaa : 716hi), almuhaqiq : eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alnaashir : muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa , 1407h /1987 mi.
    • shifa' alghalil fi bayan alshibah walmukhayil wamasalik altaelili, almualafi: hujat al'iislam 'abu hamid alghazalii almutawafaa ( 505 ha) tahqiq du0 'ahmad alkbisi, matbaeat al'iirshadi, baghdad 1971m.
    • kashf al'asrar sharh 'usul albizdiwi, almualafa: eabd aleaziz bin 'ahmad bin muhamadi, eala' aldiyn albukharii alhanafii (almutawafaa: 730h), alnaashir: dar alkitaab al'iislamii, bidun tabeatin, wabidun tarikhi.
    • -maqasid alsharieat al'iislamiati, lilshaykhi: muhamad altaahir bin eashur, tahqiq wadirasatu: muhamad altaahir almisawi, dar alnafayis lilnashr waltawziei, eaman, al'urduni, altabeat althaaniati, 1421h , 2001m.
    • maqasid alsharieat aleamati, almualafi: duktur yusuf alealamu, nashr aldaar alealamiat lilkitab al'iislami, alriyadi, altabeat althaaniata, 1994ma0 walkitab 'aslat risalat eilmiat nal biha almualif darajat alealamiat aldukturah min kuliyat alsharieat alghara' bialqahirati.
    • maqasid alsharieat waealaqatuha bial'adilat du. muhamad saed 'ahmad maseud alnaashir dar alhijrat lilnashr waltawziei, alriyad, altabeat al'uwlaa, 1418ʱ, 1998m.
    • nihayat alsuwl sharh minhaj alwusuli, almualafa: eabd alrahim bin alhasan bin eali al'iisnawi alshafey, 'abu muhamad, jamal aldiyn (almutawafaa: 772ha), dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeat al'uwlaa 1999m.
    • 'iirshad alfuhul 'iilaya tahqiq alhaqi min eilm al'usuli, almualafi: muhamad bin eali bin muhamad bin eabd allah alshuwkanii alyamanii (almutawafaa: 1250h), almuhaqiqi: alshaykh 'ahmad eazw einayata, dimashq - kafar bituna, alnaashir: dar alkitabi, altabeat al'uwlaa 1419h - 1999m.
    • alwjiz fi 'iidah qawaeid alfiqat alkuliyat , almualafi: d. muhamad sidqi bin 'ahmad bin muhamad al burnu 'abu alharith alghazi, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, lubnan, altabeat alraabieati, 1416 ha 1996 ma.
    • al'ashbah walnazayira, almualafi: eabd alrahman bin 'abi bakrin, jalal aldiyn alsuyutiu (almutawafaa: 911hi) alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1411h - 1990m.
    • albahr almuhit fi 'usul alfiqah, almualafi: 'abu eabd alllh badr aldiyn muhamad bin eabd allh bin bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794ha), alnaashir: dar alkatbi, altabeat al'uwlaa, 1414h - 1990m.
    • almuetamad fi 'usul alfiqah, almualafi: muhamad bin ealii altayib 'abu alhusayn albasry almuetazilii (almutawafaa: 436hi), tahqiqu: khalil almis,: dar alkutub aleilmiati, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1403h.
    • kutub almadhahib alfiqhia:
    • kutub alhanafia:
    • hashiat altahtawi ealaa maraqi alfalaah sharh nur al'iidaha, almualafa: 'ahmad bin muhamad bin 'iismaeil altahtawii alhanafii - tuufiy 1231 ha, tahqiqu: muhamad eabd aleaziz alkhalidi, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, bitarikh 1418h - 1997m.
    • aleinayat sharh alhidayati, almualafi: muhamad bin muhamad bin mahmud, 'akmal aldiyn 'abu eabd allah aibn alshaykh shams aldiyn aibn alshaykh jamal aldiyn alruwmiu albabirati (almutawafaa: 786h), alnaashir: dar alfikri, altabeati: bidun tabeatin, wabidun tarikhi.
    • majmae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhara, almualafa: eabd alrahman bin muhamad bin sulayman almadeui bishaykhiin zadahu, yueraf bidamad 'afindi (almutawafaa: 1078ha), dar 'iihya' alturath alearabii, biduni.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, almualafi: eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii (almutawafaa: 587ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniati, 1406h - 1986m.
    • alaikhtiar litaelil almukhtari, almualafi: eabd allah bin mahmud bin mawdud almusili albaldahi, majd aldiyn 'abu alfadl alhanafii (almutawafia: 683hi), ealayha taeliqati: alshaykh mahmud 'abu daqiqa (min eulama' alhanafiat wamudaris bikuliyat 'usul aldiyn sabqa), alnaashir: matbaeat alhalabi - alqahira (wasawwratuha dar alkutub aleilmiat - bayrut, waghiruha), tarikh alnashr: 1356 ha- 1937 mi.
    • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq (3/147),almualafi: zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisrii (almutawafaa: 970hi), wafi akhirihi: takmilat albahr alraayiq limuhamad bin husayn bin eali altuwrii alhanafii alqadirii (t baed 1138 hu), wabialhashiati: minhat alkhaliq liaibn eabdin, alnaashir: dar alkitaab al'iislamii.
    • aljawharat alnayrat, almualafu: 'abu bakr bin eali bin muhamad alhadaadi aleabaadi alzzabidi alyamani alhanafii (almutawafaa: 800h), alnaashir: almatbaeat alkhayriatu, altabeat al'uwlaa, 1322h.
    • rad almuhtar ealaa aldiri almukhtari, almualafi: abn eabdin, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz eabidin aldimashqii alhanafii (almutawafaa: 1252ha), dar alfikri- bayrut, altabeat althaaniati,1992m.
    • kutub almalikia:
    • albahjat fi sharh altuhfat - sharh tuhfat alhukaam -, almualafi: eali bin eabd alsalam bin eulay, 'abu alhasan alttusuly (almutawafaa: 1258hi), almuhaqiqi: dabtuh wasahahaha: muhamad eabd alqadir shahin, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - lubnan / bayrut altabeat al'uwlaa, 1418h - 1998m.
    • alqawanin alfiqhiatu, almualafu: 'abu alqasima, muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin eabd allahi, abn jizi alkalbii algharnatii (almutawafaa: 741h).
    • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, almualafu: 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biaibn rushd alhafid (almutawafaa: 595h), alnaashir: dar alhadith - alqahirati, altabeati: bidun tabeati, tarikh alnashr: 1425h - 2004 mi.
    • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil, almualafi: muhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusif aleabdari algharnati, 'abu eabd alllh almawaq almaliki (almutawafaa: 897ha), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1416hi-1994m
    • blughat alsaalik li'aqrab almasalik almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir (1/447), (alsharh alsaghir hu sharh alshaykh aldardir likitabih almusamaa 'aqrab almasalik limadhhab al'iimam malikin), almualafu: 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad alkhuluti, alshahir bialsaawi almaliki (almutawafaa: 1241h), alnaashir: dar almaearifi, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabira, almualafi: muhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almalikii (almutawafaa: 1230ha), alnaashir: dar alfikri, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • hashiat aleadawii ealaa sharh kifayat altaalib alrabaani, almualafu: 'abu alhasan, eali bin 'ahmad bin makram alsaeidi aleadawii (nisbatan 'iilaa bani eudi, bialqurb min munfaluti) (almutawafaa: 1189h), almuhaqiqu: yusif alshaykh muhamad albiqaei, dar alfikri, bayrut, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1994m.
    • -alhidayat alkafiat alshaafiat libayan haqayiq al'iimam aibn earafat alwafiati. (shrah hudud aibn earfat lilrasaei), almualafi: muhamad bin qasim al'ansari, 'abu eabd allah, alrisae altuwnisiu almaliki (almutawafaa: 894h), alnaashir: almaktabat aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1350h.
    • alshaafieia:
    • -alhawi lilfatawaa, almualafi: eabd alrahman bin 'abi bakr, jalal aldiyn alsuyutii (almutawafaa: 911ha), alnaashir: dar alfikr liltibaeat walnushri, bayrut, lubnan, bidun tabeati, 1424h - 2004m.
    • al'iiqnae fi hali 'alfaz 'abi shujaei, almualafa: shams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii (almutawafaa: 977hi), almuhaqiqi: maktab albuhuth waldirasati, dar alfikri,: dar alfikri, bayrut.
    • alhawy alkabir lilmawirdi, almualafu: 'abu alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasarii albaghdadii, alshahir bialmawardii (almutawafaa: 450h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1419 hi -1999m.
    • algharar albahiat fi sharh albahjat alwardiati, almualifi: zakariaa bin muhamad bin 'ahmad bin zakariaa al'ansari, zayn aldiyn 'abu yahyaa alsinikii (almutawafaa: 926h), alnaashir: almatbaeat almimaniati, bidun tabeat wabiduni, bi'aelaa alsafhati: kitab <<algharr albahiat fi sharh albahjat alwardiati>> lizakaria al'ansari, - baedah (mafsulan bifasili) hashiat al'iimam 'ahmad bin qasim aleabaadi, baedah (mafsulan bifasila) : hashiat alealamat alshirbini.
    • -almajmue sharh almuhadhab (16/403), almajmue sharh almuhadhabi, almualafu: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu (almutawafaa: 676ha), dar alfikri, bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • tuhifat almuhtaj fi sharh alminhaji, almualafi: 'ahmad bin muhamad bin ealii bin hajar alhitmi, alnaashiru: almaktabat altijariat alkubraa bimisr lisahibiha mustafaa muhamad, bidun tabeati, 1357 hi - 1983 mi.
    • tabaqat alshaafieiat alkubraa, almualafi: taj aldiyn eabd alwahaab bn taqi aldiyn alsabakia (almutawafaa: 771ha), alnaashir: hajr liltibaeat walnashr waltawziei, altabeat althaaniati, 1413hi.
    • futuhat alwahaab bitawdih sharh manhaj altulaab almaeruf bihashiat aljumli, (manhaj altulaab aikhtasarah zakariaa al'ansari min minhaj altaalibin lilnawawii thuma sharhah fi sharh manhaj altulaabi) almualafi: sulayman bin eumar bin mansur aleajili al'azhari, almaeruf bialjamal (almutawafaa: 1204h), alnaashir: dar alfikri, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, almualafi: shams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii (almutawafaa: 977ha), dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1415hi - 1994m.
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj (3/403), almualafi: shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramlii (almutawafaa: 1004hi) dar alfikri, bayrut, 1404h/1984m.

     

    • kutub alhanabila:
    • -alrawd almurabae sharh zad almustaqniea, almualafa: mansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albahutaa alhunbulaa (almutawafaa: 1051hi), wamaehu: hashiat alshaykh aleuthaymin wataeliqat alshaykh alsaedi, kharaj 'ahadithahu: eabd alquduws muhamad nadhir, alnaashir: dar almuayid - muasasat alrisalati.
    • aleidat sharh aleumdati, almualafa: eabd alrahman bin 'iibrahim bin 'ahmadu, 'abu muhamad baha' aldiyn almuqdisii (almutawafaa: 624h), alnaashir: dar alhadithi, alqahirati, bidun tabeati, tarikh alnashr: 1424h 2003m.
    • -almubdie fi sharh almuqanaei, almualafi: 'iibrahim bin muhamad bin eabd allh bin muhamad abn muflihi, 'abu 'iishaqa, burhan aldiyn (almutawafaa: 884ha), dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1997 mi.
    • almughaniy liabn qadamati, almualafu: 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbaliu, alshahir biaibn qudamat almaqdisii (almutawafaa: 620h), alnaashir: maktabat alqahirati, bidun tabeatin.
    • daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa almaeruf bisharh muntahaa al'iiradati, almualafi: mansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albahutaa alhunbulaa (almutawafaa: 1051ha), alnaashir: ealim alkutub, altabeat al'uwlaa, 1414h - 1993m.
    • sharah alzarkashi, almualafa: shams aldiyn muhamad bin eabd allh alzarkashii almisriu alhanbalia (almutawafaa: 772ha), alnaashir: dar aleabikan, altabeat al'uwlaa, 1413 hi - 1993 mi.
    • ktab alfurue wamaeah tashih alfurue lieala' aldiyn eali bin sulayman almardawi, almualafi: muhamad bin muflah bin muhamad bin mufraji, 'abu eabd allah, shams aldiyn almuqdisii alraaminaa thuma alsaalihii alhanbali (almutawafaa: 763hi), almuhaqiq: eabd allah bin eabd almuhsin alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa 1424 hi - 2003m.
    • kashf almukhadirat walriyad almuzahirat lisharh 'akhsar almukhtasarati, almualafi: eabd alrahman bin eabd allh bin 'ahmad albaelii alkhulawatii alhanbalii (almutawafaa: 1192hi), tahqiqu: muhamad bin nasir aleajamii, dar albashayir al'iislamiat - lubnan, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1423h - 2002m.
    • kutub alzaahiria:
    • almuhalaa bialathar, almualafu: 'abu muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusi alqurtubii alzaahirii (almutawafaa: 456h), alnaashir: dar alfikr - bayrut, altabeatu: bidun tabeat watarikhi.
    • kutub alfiqh alzaydia:
    • alrawdat alnadia (wmieaha: altelyqat alrradyt ealaa <<alrrawdt alnndya>> ), almualafu: 'abu altayib muhamad sidiyq khan bin hasan bin eali aibn lutf allah alhusaynii albukharii alqinnawjy (almutawafaa: 1307h), altaeliqat biqalami: alealamat almhddith alshaykh mhmmad nasir alddyn alalbany, dabt nssah, whqqaqh, waqam ealaa nashrihi: eali bin hsan bin eali bin eabd alhamid alhalby alathry, alnaashir: dar aibn alqyim lilnashr waltawziei, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiat, dar aibn effan lilnashr waltawzie, alqahirat - jumhuriat misr alearabiati.
    • albahr alzukhar aljamie limadhahib eulama' al'amsari, al'iimam 'ahmad bin yahyaa bin almurtadaa almutawafiy 840h (227) alnaashir dar alkitaab al'iislamii, bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • alsil aljaraar almutadafiq ealaa hadayiq al'azhar , almualafi: muhamad bin ealii bin muhamad bin eabd allah alshuwkanii alyamanii (almutawafaa: 1250h), alnaashir: dar aibn hazma, altabeat al'uwlaa, bidun tarikhi.
    • kutub al'iimamia:
    • almuhadhab albarie sharh almukhtasar alnaafiei, jamal aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad bin muhamad bin fahd alhili almutawafaa sunatan841h alnaashir: muasasat alnashr alaslamii, altaabieat lijamaeat almudarisin biqim, bidun tabeatin, bitarikh 1411h.
    • kutub al'iibadia:
    • sharh kitab alniyl washifa' alealili, muhamad bin yusif 'atfish, alnaashir: maktabat aliarshadi, jidata, dar alfatha, bayrut, altabeat althaaniati, 1393h - 1973m.
    • kutub alfiqh aleam:
    • -'abjadiaat albahth fi aleulum alshareiati, almualafi: farid al'ansari, alnaashir: manshurat alfirqan, aldaar albayda'i, altabeat al'uwlaa, bitarikh 1417h, 1997m.
    • altaasil lifiqh alwaqie alaiftiradi, 'iiedadu: du. 'iihab muhamad alsaamaraayy, diwan alwaqf alsuniyi - aleiraqu, samara', sanat 2017m.
    • 'ahkam aleibadati, almualafi: 'ustadhuna alduktur saed aldiyn musead hilali, muqarar ealaa talbat alsanat al'uwlaa bikuliyat alsharieat walqanun bialqahirat, alnaashir: dar alkitaab aljamieii.
    • 'iidman almukhadirat alraqamiat ladaa almurahiqin (dirasat muqaranatin, 'a/ minh muhamad 'anwar, majalat buhuth altaelim waliabtikar 2024ma, aleadad 13, aljuz' 13.
    • astikhdamat aldhaka' aliastinaeii (AI) astikhdam tiqniat altazyif aleamiq fi qadhf alghayr namudhaja, du. 'ahmad mustafaa mueawad, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, aleadad 39, 'iisdar 'uktubar 2022m.
    • altarjih bialmaqasid fi alnizam aljinayiyi al'iislamii watatbiqatih almueasirati, risalat dukturah bikuliyat alsharieat walqanun bialqahirat nuqishat sanatan 2020m, lilbahithi: 'ahmad shaeban zakaria.
    • alhuriyat watatbiqatuha qira'at fi alfiqh al'iislamii almuqaran , almualafi: du. muhamad mahmud muhamad aljamal, majalat dar al'iifta' almisriat aleadad alraabieu, almujalad 2, 'iibril 2020m.
    • aldhaka' aliastinaeiu - majalatuh - al'ahkam alfiqhiat almutaealiqat bihi, risalat dukturah bikuliyat alsharieat walqanun bialqahirati, 2022m, du. 'iibrahim eashur.
    • aleaql walfiqh fi fahm alhadith alnabawii, almualifi: alshaykh mustafaa 'ahmad alzarqa, alnaashir: dar alqalami, dimashqa, aldaar alshaamiatu, bayrut, altabeat althaaniati, 1423h - 2002m.
    • alfiqh al'iislamii wa'adlathu, d wahabah alzahili, lfiqh al'islamy wadllatuh (alshshaml lladllt alshshareyat walara' almdhhbyat wahm alnnazryaat alfqhyat watahqiq al'ahadith alnnabwyat watakhrijiha), almualafu: 'a. da. wahbat bin mustafaa alzzuhayli, - kllyat alshsharyet, alnaashir: dar alfikr - swryat - dimashqa, altabeat alrrabet almnqqaht almeddalt balnnisbt lima sabaqaha (whi altabeat althaaniat eashrat lima tuqadimuha min tabaeat musawaratin).
    • alqamus alfiqhii lughat wastilahan alqamus alfiqhiu lughatan waistilaha, almualifi: alduktur saedi 'abu habib, dar alfikri. dimashq - suriat, altabeat althaaniatu: 1408 hi , 1988m, taswiru: 1993m.
    • alqanun raqm (4) lisanat 2022m bishan tanzim al'usul alaiftiradiat fi 'iimarat dubay bidawlat al'iimarat alearabiat almutahidati.
    • alqimat alaiqtisadiat lilzaman fi almueamalat almaliat almueasirati, almualafi: du0 muhamad mahmud aljamal, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiati, bidawlat qatr, altabeat al'uwlaa, 1430 ha, 2009m.
    • almukhadirat walmuathirat aleaqliat eabr alantirnti, almualafi: eumar muhamad yunus, alnaashir: dar alfikr aljamieii al'iiskandiriati, bidun tabeat bitarikh 2004m.
    • almilakiat wanazariat aleaqd fi alsharieat al'iislamiati, almualif alshaykh muhamad 'abu zahrata, dar alfikr alearabii alqahirati, wanazariat aleaqd fi alfiqh al'iislamii.
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, sadir eun: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuaytu, eadad al'ajza'i: 45 juz'a, altabea (min 1404 - 1427 hu), al'ajza' 1 - 23: altabeat althaaniatu, dar alsalasil - alkuaytu, al'ajza' 24 - 38: altabeat al'uwlaa, matabie dar alsafwat - , al'ajza' 39 - 45: altabeat althaaniatu, tabe alwizarati.
    • alwaqie aliaiftiradii wa'atharuh fi 'iidrak al'ahkam alfiqhiati, 'iiedadu: d. hisham jaefar, majalat al'iihya' aleadad 26 sanat 2007m.
    • madaa sultat walii al'amr fi taqyid sini alzawaji, 'ustadhuna d. murad haydar, majalat qitae alsharieat walqanun bialqahirati, tusdiruha kuliyat alsharieat walqanun bialqahirat, aleadad alkhamis 2012m.
    • min tawjihat al'iislami, al'ustadh alshaykh mahmud shaltuti, alnaashir: dar alshuruqi, alqahirati, altabeat althaaniatu, 1424h, 2004m.
    • mawaqit aleibadat alzamaniat walmakaniati, da/nizar mahmud qasim alshaykh, alnaashir: muasasat alrisalati, dimashq suria - bayrut lubnan, altabeat al'uwlaa, 1426h, 2005m.
    • nazariat aleaqd fi alfiqh al'iislamii, almualifi: 'ustadhuna alduktur eabd alfataah mahmud 'iidris, alnaashir: almualafi, altabeat al'uwlaa 1428h, 2007m.
    • nawazil alsiyam dirasat fiqhiat tasiliat limustajidaat alsiyami, , risalat majistir bikuliyat alsharieat walqanun bialqahirati, bitarikh 2017m, lilbahithi: 'ahmad shaeban zakaria.

     

    • kutub altarajim waltaarikh walbahth aleilmii walmajalaat:
    • dawabit almaerifat wa'usul aliastinbati, eabd alrahman hasan almaydani, alnaashir: dar alqalami, dimashqa, altabeat alraabieatu, 1414h -1993m.
    • -al'aelam lilzirkili, almualafi: khayr aldiyn bin mahmud bin muhamad bin ealii bin faris, alzarikilii aldimashqii (almutawafaa: 1396ha), alnaashir: dar aleilm lilmalayini, altabeat alkhamisat eashar - 'ayaar / mayu 2002 mi.
    • tarikh alrusul walmuluka, wuslat tarikh altabri, almualafa: muhamad bin jarir bin yazid bin kathir bin ghalib alamli, 'abu jaefar altubari (almutawafaa: 310ha), (silat tarikh altabarii liearib bin saed alqurtubi, almutawafaa: 369ha), alnaashir: dar alturath - bayrut, altabeat althaaniat - 1387 hu.
    • qawaeid 'asasiat fi albahth aleilmi, da. saeid 'iismaeil sini, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, altabeat al'uwlaa, 1415h -1994m.
    • majalat almunari, almualafi: majmueat min almualifina, muhamad rashid bn ealiin rida (almutawafaa: 1354h).
    • kutub allugha:
    • alkuliyaat muejam fi almustalahat walfuruq allughawiati, almualafi: 'ayuwb bin musaa alhusayni alqarimi alkafawi, 'abu albaqa' alhanafii (almutawafaa: 1094h), almuhaqiq: eadnan darwish - muhamad almasri, alnaashir: muasasat alrisalat - bayrut.
    • almukhasasi, almualafu: 'abu alhasan ealii bin 'iismaeil bin sayidih almursii (almutawafaa: 458hi), khalil 'iibrahum jafal, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeat al'uwlaa, 1417h 1996m.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira, almualafi: 'ahmad bin muhamad bin eali alfiuwmii thuma alhamawy, 'abu aleabaas (almutawafaa: nahw 770h), alnaashir: almaktabat aleilmiati, bayrut.
    • taj alearus, almualafi: mhmmd bin mhmmd bin eabd alrzzaq alhusayni, 'abu alfayda, almlqqb bimurtadaa, alzzabydy (almutawafaa: 1205hi), almuhaqiqi: majmueat min almuhaqiqina, alnaashir: dar alhidayati.
    • -almaghrib fi tartib almuearibi, almualafi: nasir bin eabd alsayid 'abaa almakarim aibn ealaa, 'abu alfatha, burhan aldiyn alkhawarizmii almutarrizia (almutawafaa: 610ha), dar alkitaab alearabii, bidun tabeat watarikhi.
    • -maejam allughat alearabiat almueasirati, almualafu: d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar (almutawafaa: 1424hi) bimusaeadat fariq eamal, alnaashir: ealam alkutub, altabeat al'uwlaa, 1429 hi - 2008m.
    • marajie eilmia watiqania:
    • -aldhaka' almuhawsab watatbiqatuh fi mayadin altijarat wal'aemali, talifu: hasan muzafar alrizw - mudir almaktab alaistisharii aleamalii, kuliyat alhadaba' jamieat almawsil - nashr maehad al'iidarat aleamat - markaz albuhuth bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, bitarikh 1428h, 2007m.
    • -madkhal 'iilaa wasayil al'iielam aljadid, almualafi: du. eabd alrazaaq muhamad aldiylami, alnaashir: dar almasirat lilnashr waltawziei, eaman al'urduni, altabeat al'uwlaa , bitarikh 1433h, 2012m.
    • mdaa jahiziat 'akhisaayiy almaelumat litabniy tiqniat albuluk tshin fi muasasat almaelumati, da. ealya' 'iibrahim 'ahmad, majalat aldirasat aljamieiat lilbuhuth - USRlJ, bitarikh 2024m.
    • -afaq alwirathat walmaelumatiat alhayawiat fi daw' althawrat alraabieati, 'iiedadu: 'a.dd tariq qabil, majalat altaqadum aleamali, muasasat alkuayt liltaqadum alealmi, 'uktubar 2018m.
    • al'iishkaliaat alqanuniat li'iibram alwakil aldhakii lileuqud altijariat aldhakiat fi zili easr (albluk tshin) - dawlata alkuayt wal'iimarat namudhajan dirasatan tahliliatan muqaranata, almualifa: du. 'ahmad mustafaa aldabusi, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiat alsunat 8 -mulhaq khasa- aleadad 8 - 1442h- 2020m.
    • -altadamuniat eabr alfada' alaiftiradi, du. samyat buqrat, majalat 'ansinat lilbuhuth waldirasati, alnaashir: jamieat zayaan eashur bialjulfati, eilmiat mahkamati, eadad 2021m.
    • aldhaka' aliastinaeiu waqieuh wamustaqbalahu, talifi: alan bunih, tarjamat eali sabri firighili, manshurat silsilat ealam almaerifati, eadad 'iibril 1993m.
    • -alealam alaiftiradiu <<almytafyrsi>> min manzur saykuluji, almualif du. nur aldiyn zaetar mujalad 9/eadad 2 s 1021, alnaashir: majalat aleulum al'iinsaniati, majalat eilmiat mahkamatun, jamieat alearabii mahidi, 'am albawati, aljazayar.
    • -alealam almawarayiyu <<almitafirs>> bayn alwaqie walmamul faeiliatuha fi majal aljirafik, du. muhamad karam alsaawy, majalat alfunun waleulum altatbiqiati, majalat mahkamati, jamieat dimyat 'uktubar 2022m.
    • alealam ma wara' altaqlidii <<almitafirsi>>, almualafani: du. 'ashraf muhamad zidan, du. sif, alsuwidii, 'iisdarat minasat 'urid aleilmiata, 'iisdarat almaehad almalizii lileulum waltanmiati, alnaashir: dar al'asalati, turkia, altabeat althaaniat, 'aghustus 2022m/ 1444h.
    • -alwaqie aliaiftiradiu wa'iimkaniat tatbiqih fi albiyat aleumraniat alfilastiniati, risalat majistir, manshur ealaa shabakat alaintirnti, jamieat alnajah alwataniati, 2012m, 'iiedadi, luay mudirin wasif alsharif.
    • taghtiat tiqnia <<almitafirs>> fi eayinat min alfidyuhat alearabiat wal'iinjliziat ealaa alyutyub: dirasat tahliliat kayfiat majalat albuhuth al'iielamiati, da. shafaq 'ahmad eulay, aleadad althaalith walsituwn ja1 -2022m.
    • tiknulujia <<almitafirs>> wamustaqbal tatwir altaelimi, d khalid muhamad firjun, almajalat alduwliat liltaelim al'iiliktrunii, aleadad althaalitha: maris 2022ma, almujalad alkhamis.
    • tiknulujya alwaqie aliaftiradii watatbiqatuha almueasiratu, almualafi: eabd alrahim dafae alsayida, majalat aleulum alaslamiat wallughat alearabiat ea5, 179- 204. jamieat gharb kirdufan.
    • tiknulujya alwaqie alaiftiradii watiknulujia alwaqie almueazaz watiknulujia alwaqie almakhluti, du. muhamad eatih khamis, alnaashir: aljameiat almisriat litiknulujia altaelimi, maj 25, ea2 2015m.
    • tiknulujia silsilat alkutal albuluk tshin: dirasat tahlilat muqaranati, almualafi: da. haydi eisi hasan eali hasan, nashr almajalat alearabiat alduwaliat litiknulujia almaelumat walbayanati, maj 2 eadadi4 2022m.
    • tawzif tiqnia <<almytafirs>> dakhil al'akhbar bialmuasasat alsahufiat alearabiat dirasatan tatbiqiat, almualafi: du. 'iisra' sabir eabd alrahman, almajalat almisriat libuhuth alraay aleami, majalat mahkamatin, sadirat ean kuliyat al'iielam jamieat alqahirat, markaz buhuth alraay aleami, eadad yuniu 2022m.
    • -ealam alrubut, almualafi: alan winfildi, tarjamata: 'asma' eazb, alnaashir: muasasat hindawii al'iiliktiruniata, bitarikhi: 2023m.
    • ma wara' <<almitafirsi>> dhalik almajhul alqadimi, ziad eabd altawab, majalat aldiymuqratiati, mujalad 22, eadadi: 2022m.
    • 'aleab alwaqie aliaftiradi: mafhumuha watharuha wa'ahkamuha wadawabituha alshareiatu: lueba "bukimun ju" 'unmudhaja, almualafi: du. munir eabd allah khudayr, majalat dar aleulum jamieat alqahirati, eadad 2017m.
    • -alhuiat albadilat fa(afatar) fi luebat alhayaat althaaniati: dirasat 'athnuujrafiat nafsiat aiftiradiat ealaa majmueat alshakhsiaat alaiftiradiati, da. karimat ealaqi, majalat jamieat alqudus almaftuhat lil'abhath waldirasat altarbawiat walnafsiati, almujalad - e (24) - ab 'aghustus 2018m.
    • mawaqie ilktrunia:
    • muqie wayakbidia ealaa shabakat alantirnti.
    • muqie 'arqam ealaa shabakat alantirnti.
    • mawqie qanat alearabiat ealaa shabakat alantirnti.
    • mawqie qanat bi bi si aliakhbarii ealaa shabakat aliantirnti.
    • mawqie duyitsh filat al'almanii ealaa shabakat alantirnti.
    • mawqie ARABPIK ealaa shabakat alantirnti.
    • mawqie maykrusift mish ealaa shabakat alantirnti.
    • mawqie dar al'iifta' almisria.