مدى تأثير الموت في حلول الدين المؤجل في الفقه الإسلامي والقانون العماني / The Impact of Death on Debt Due Date Arrival in the Islamic Fiqh and Omani Law

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية البريمي الجامعية

المستخلص

يناقش هذا البحث الدين المؤجل ومدى تأثير الموت في حلوله، وهل لموت أحد الدائنين تأثير في حلول الأجل.
فتناول البحث مفهوم الدين بمعناه العام والخاص، وأسباب نشوئه في الذمة، وأنواع الدين  باعتبار الدائن، وباعتبار وقت أدائه، وأنواع الدين باعتبار قوته وضعفه،وأنواعه باعتبار ما يسقط به، وأنواع الدين باعتبار الشركة فيه، وأنواع الدين باعتبار إمكان تحصيله والقدرة على استيفائه، وأنواع الدين باعتبار وقت ثبوته، وأنواع الدين باعتبار توثيقه،.
كما تناول البحث خصائص الدين، وحكمه، وحكم الوفاء به، ومفهوم الأجل، وأنواعه، وأدلة مشروعيته، وأثر الموت في حلول الدين المؤجل، وهل لموت الدائن أو المدين تأثير في حلول الدين المؤجل بحيث يصبح الدين المؤجل  حالاً واجب الأداء، أم يبقى الأجل على ما هو عليه، لا يؤثر فيه موت الدائن أو المدين.
 كما تناول البحث الأجل في القانون وخصائصه، وأنواعه باعتبار الأثر المترتب عليه، وباعتبار مصدره وطرق انقضائه، وأسباب سقوطه، وأثر موت الدائن أو المدين في سقوط الأجل وحلول الدين المؤجل في القانون.
 
Abstract:
This study addresses deferred debt and the impact of death on its due date arrival and whether there is an impact of a creditor’s death on the arrival of debt’s due date.
This study investigated the general and special concept of debt, the reasons for its indebtedness, types of debt based on the creditor and due date, types considering its strength or weakness, types in terms of dropping causes, types based on sharing indebtedness, types based on the possibility of its collection and fulfillment, types based on the date of indebtedness, and types based on its certification.
The research also addressed debt properties, prescription, fulfillment, the concept of debt term and its types, evidence of legitimacy, the impact of death on the deferred date due date, whether the death of the creditor or debtor affects the due date by making it immediate or should the due date stay as is without any impact for the death of either of them.
Besides, this study also addressed the debt term, its properties, types based on its implication, source, ways of fulfillment, reasons of dropping and the impact of debtor or creditor’s death on its dropping and the arrival of its due date according to law.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • ـ ابن تيمية، مجموع الفتاوى، أحمد بن عبدالحليم، إدارة المساحة العسكرية، القاهرة. (1404هـ)

    ـ ابن حجر، فتح الباري، ت:محمد فؤاد عبدالباقي.دار المعرفة، بيروت.(1379هـ)

    ـ ابن حزم، مراتب الإجماع، دار الآفاق الجديدة، بيروت، ط2(1400هـ).

    ـ ابن حزم، المحلى بالآثار، علي بن أحمد، دار التراث، القاهرة.

    ـ ابن عابدين، محمد أمين المشهور بابن عابدين، رد المحتار، دار الفكر، ط( 01399هـ- 1979م).

    ـ ابن عاشور، التحرير والتنوير، مؤسسة التاريخ، ط1(1420هـ).

    ابن فارس، معجم مقياس اللغة، أحمد بن فارس، ت: عبد السلام محمد هارون. دار الخيل، بيروت، ط2 (1420هـ- 1999).

    ـ ابن قدامة، المغني، عبدالله بن محمد، دار عالم الكتب، الرياض، ط(1432هـ-2011م).

    ـ ابن القيم، إعلام الموقعين عن رب العالمين، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1(1411هـ-1991م).

    ـ ابن القيم، بدائع الفوائد، دار الخير، بيروت، ط1(1403هـ)

    ـ ابن القيم، الطرق الحكمية، محمد بن أبي بكر، مكتبة المؤيد، الطائف، ط1(1410هـ).

    ـ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، دار الدليل الأثرية، السعودية، الجبيل، ط2(1426هـ - 2005م)

    ـ ابن ماجة، محمد بن يزيد. سنن ابن ماجة. مكتبة المعارف، الرياض. ط2(1429هـ-2009م).

    ـ ابن مفلح، الفروع، محمد بن مفلح، مؤسسة الرسالة، بيروت، ط1(1424-2003)

    ـ ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بيروت.

    ـ ابن نجيم، البحر الرائق، ابراهيم بن محمد، دار الكتاب الإسلامي، الطبعة الثانية.

    ـ ابن نجيم، فتح الغفار بشرح المنار، مطبعة مصطفى البابي ، القاهرة، سنة 1355هـ.

    ـ ابن الهمام، فتح القدير، محمد بن عبدالواحد، بيروت، دار الفكر، ط2.

    ـ أبو داوود، سليمان بن الأشعث. سنن أبي داوود. مكتبة المعارف، الرياض. ط2(1427هـ-2007م).

    ـ الأصبحي، المدونة الكبرى، للإمام مالك بن أنس،دار صادر، مطبعة السعادة، مصر، ط1(1323هـ)

    ـ أوزجان، الأجل في عقد البيع، عبدالله أوزجان، دار النوادر، بيروت، ط2(1433هـ-2012م).

    ـ البابرتي، العناية شرح الهداية، أكمل الدين البابرتي، مطبعة مصطفى البابي، ط1(1389هـ -1970م).

    ـ البجيرمي، حاشية البيجرمي، سليمان البجيرمي،مطبعة مصطفى البابي، القاهرة، ط(1370هـ)

    ـ البخاري، صحيح البخاري. دار السلام، الرياض. ط2(1419هـ-1998م).

    ـ البهوتي، كشاف القناع عن متن الإقناع، منصور بن يونس ، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1(1418هـ-1997م)

    ـ الترمذي، محمد بن عيسى. سنن الترمذي. مكتبة المعارف، الرياض. ط2(1429هـ-2008م).

    ـ الجصاص، أحكام القرآن، أبي بكر أحمد بن علي الرازي، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ط(1407هـ)

    ـ الحصكفي، الدر المختار، علاء الدين الحصكفي، دار الكتب العلمية، (1412-1992).

    ـ الحطاب، مواهب الجليل محمد بن محمد، دار الفكر، بيروت، ط3(1412هـ-1992م).

    ـ الحموي، غمز عيون البصائر، أحمد بن محمد، دار الكتب العلمية، بيروت، ط1(1405هـ).

    ـ الدسوقي، محمد بن أحمد بن عرفة، حاشية الدسوقي على الشرح الكبير. دار الفكر، بيروت.

    ـ الرازي، مختار الصحاح، محمد بن أبي بكر، دار مكتبة لبنان، بيروت ط (1995).

    ـ الرملي، نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، محمد بن أحمد، مطبعة مصطفى البابي، القاهرة، ط(1421هـ).

    ـ الزرقا، المدخل إلى نظرية الالتزام العامة في الفقه الإسلامي، مصطفى الزرقا، دار القلم، دمشق، ط1(1420هـ).

    ـ الزركشي، المنثور في القواعد الفقهية، محمد بهادر، وزارة الأوقاف الكويتية

    ـ الزيلعي، تبيين الحقائق، عثمان بن علي، الزيلعي. دار الكتاب الإسلامي، القاهرة.

    ـ السرخسي، المبسوط، شمس الدين السرخسي، دار المعرفة، بيروت (1406هـ).

    ـ سعد، النظرية العامة للإلتزام، نبيل ابراهيم سعد، دار النهضة العربية، بيروت، سنة 1995م.

    ـ السيوطي، الأشباه والنظائر، جلال الدين عبدالرحمن السيوطي، دار إحياء الكتب العربية، القاهرة.

    ـ شحاته، المطول في شرح قانون المعاملات المدنية لسلطنة عمان، د. محمد أحمد شحاته حسين، دار الكتب والدراسات العربية، الإسكندرية (2018م).

    ـ شرح الخرشي، محمد بن عبدالله، دار الكتاب الإسلامي، القاهرة.

    ـ الشلبي، حاشية الشلبي على تبيين الحقائق، شهاب الدين أحمد، المطبعة الكبرى، ببوبلاق مصر، ط1(1313).

    ـ الطبري، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، دار السلام، القاهرة، ط2(1428-2007)

    ـ العجيلي، حاشية الجمل، سليمان بن عمر العجيلي، دار الفكر، بيروت.

    ـ العطار، نظرية الأجل في الالتزام في الشريعة الإسلامية والقوانين العربية، عبدالناصر توفيق العطار، نشر مطبعة السعادة، مصر، سنة

    ـ علي حيدر، درر الحكام شرح مجلة الأحكام العدلية، دار الجيل، بيروت، ط1(1412هـ) 1987م.

    ـ عليش، منح الجليل، محمد بن أحمد، دار الفكر، بيروت، (1409هـ-1989م).

    ـ العيني، بدر الدين أبي محمد محمود بن أحمد، عمدة القاري شرح صحيح البخاري. مطبعة مصطفى البابي بمصر. ط1( 1392هـ- 1972م).

    ـ الفيروزأبادي، القاموس المحيط، مجد الدين بن يعقوب، دار الكتاب العربي، بيروت، ط 1 (2001م)

    ـ الفيومي، المصباح المنير، أحمد بن محمد، المكتبة العصرية، بيروت، ط1(1417هـ).

    ـ قانون الأحوال الشخصية العماني.

    ـ القرافي، أحمد بن إدريس، الفروق. عالم الكتب، بيروت.

    ـ القرطبي، الجامع لأحكام القرآن، محمد بن أحمد، دار إحياء التراث العربي، بيروت (1405هـ).

    ـ الكاساني، علاء الدين بن أبي بكر بن مسعود الحنفي، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع. دار الحديث، القاهرة.(1426هـ-2005م).

    ـ اللاحم، بيع الدين وتطبيقاته المعاصرة في الفقه الإسلامي، أسامة بن حمود، دار الميمان، الرياض، ط1(1433هـ-2012م)

    ـ المرداوي، علي بن سليمان.الإنصاف مع المقنع ومعه الشرح الكبير. ت: عبدالله التركي. دار عالم الكتب، الرياض. (1432هـ - 2011م ).

    ــ مسلم، صحيح مسلم. مسلم بن الحجاج أبو الحسين النيسابوري. دار السلام، الرياض. الطبعة الأولى (1419هـ-1998م).

    ـ الموسوعة الفقهية الكويتية، وزارة الأوقاف الكويتية.

    ـ النفراوي، الفواكه الدواني، مطبعة مصطفى البابي، القاهرة، ط3(1374هـ).

    ـ النووي، شرح صحيح مسلم. المطبعة المصرية، القاهرة. ط1(1347هـ).

    ـ النووي، يحيى بن زكريا النووي، المجموع شرح المهذب. دار الفكر.

    ـ الهيتمي، تحفة المحتاج بشرح المنهاج، أحمد بن حجر، دار إحياء التراث، بيروت.

     

    References:

    • ibn taymiat, majmue alfatawaa, 'ahmad bin eabdalhalim, 'iidarat almisahat aleaskariati, alqahirati. (1404h)
    • abn hajar, fath albari, ta:muhamad fuaad eabdalbaqi.dar almaerifati, birut.(1379h)
    • abn hazama, maratib al'iijmaei, dar alafaq aljadidati, bayrut, ta2(1400h).
    • abn hazma, almuhalaa bialathar, ealiin bin 'ahmada, dar altarathi, alqahirati.
    • abn eabidin, muhamad 'amin almashhur biabn eabdin, radu almuhtar, dar alfikri, tu( 01399h- 1979mi).
    • abn eashur, altahrir waltanwira, muasasat altaarikhi, ta1(1420h).
    • abin fars, muejam miqyas allughati, 'ahmad bin faris, ta: eabd alsalam muhamad harun. dar alkhayli, bayrut, ta2 (1420h- 1999).
    • abn qudamata, almughni, eabdallh bin muhamad, dar ealam alkutubu, alrayad, ta(1432h-2011ma).
    • abn alqiami, 'iielam almuqiein ean rabi alealamina, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1(1411h-1991mi).
    • abn alqiami, badayie alfawayidi, dar alkhayri, bayrut, ta1(1403h)
    • abn alqiami, alturuq alhakamiatu, muhamad bin 'abi bakr, maktabat almuayidi, altaayifi, ta1(1410h).
    • abn kathirin, tafsir alquran aleazimi, dar aldalil al'athariatu, alsueudiatu, aljibil, ta2(1426hi - 2005m)
    • abn majata, muhamad bn yazida. sunan abn majata. maktabat almaearifi, alrayad. ta2(1429h-2009ma).
    • abn muflihi, alfaruea, muhamad bin muflihi, muasasat alrisalati, bayrut, ta1(1424-2003)
    • abn manzurin, muhamad bin mukram, lisan alearabi, dar sadir, birut.
    • abn najim, albahr alraayiqi, abrahim bin muhamadi, dar alkitaab al'iislamii, altabeat althaaniati.
    • abn najim, fath alghafar bisharh almanara, matbaeat mustafaa albabi , alqahirati, sanat 1355h.
    • abn alhamam, fatih alqidir, muhamad bin eabdalwahidi, birut, dar alfikri, ta2.
    • 'abu dawud, sulayman bin al'asheatha. sunan 'abi dawuud. maktabat almaearifi, alrayad. ta2(1427h-2007ma).
    • al'asbihi, almudawanat alkubraa, lil'iimam malik bin 'ansa,dar sadir, matbaeat alsaeadati, masr, ta1(1323h)
    • 'uwzjan, al'ajal fi eaqd albayei, eabdallah 'uwzjan, dar alnawadir, birut, ta2(1433h-2012m).
    • albabirti, aleinayat sharh alhidayati, 'akmal aldiyn albabirti, matbaeat mustafaa albabi, ta1(1389h -1970ma).
    • albijirmi, hashiat albijirmi, sulayman albijirimi,matbaeat mustafaa albabi, alqahirati, ta(1370h)
    • albukhari, sahih albukharii. dar alsalami, alrayad. ta2(1419h-1998ma).
    • albuhuti, kashaaf alqinae ean matn al'iiqnaei, mansur bin yunis , dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1(1418h-1997m)
    • altirmidhi, muhamad bin eisaa. sunan altirmadhi. maktabat almaearifi, alrayad. ta2(1429h-2008ma).
    • aljasasi, 'ahkam alqurani, 'abi bakr 'ahmad bin ealiin alraazi, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, ta(1407h)
    • alhasakafi, aldiru almukhtari, eala' aldiyn alhaskafi, dar alkutub aleilmiati, (1412-1992).
    • alhatabi, mawahib aljalil muhamad bin muhamad, dar alfikri, bayrut, ta3(1412h-1992ma).
    • alhamwy, ghamz euyun albasayir, 'ahmad bin muhamad, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta1(1405h).
    • aldisuqi, muhamad bn 'ahmad bn earfata, hashiat aldasuqiu ealaa alsharh alkabira. dar alfikri, bayrut.
    • alraazi, mukhtar alsahahi, muhamad bin 'abi bakr, dar maktabat lubnan, bayrut t (1995).
    • alramli, nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, muhamad bin 'ahmada, matbaeat mustafaa albabi, alqahirati, ta(1421h).
    • alzarqa, almadkhal 'iilaa nazariat alialtizam aleamat fi alfiqh al'iislamii, mustafaa alzarqa, dar alqalami, dimashqa, ta1(1420h).
    • alzarkashi, almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, muhamad bihadir, wizarat al'awqaf alkuaytia
    • alziylei, tabyin alhaqayiqi, euthman bin eulay, alziylei. dar alkitaab al'iislami, alqahirati.
    • alsarukhisi, almabsuta, shams aldiyn alsarukhsii, dar almaerifati, bayrut (1406h).
    • saedu, alnazariat aleamat lil'iiltizam, nabil abrahim saeda, dar alnahdat alearabiati, bayrut, sanat 1995m.
    • alsuyuti, al'ashbah walnazayir, jalal aldiyn eabdalrahman alsuyuti, dar 'iihya' alkutub alearabiati, alqahirati.
    • shahatuhu, almutawal fi sharh qanun almueamalat almadaniat lisaltanat eaman, du. muhamad 'ahmad shihatuh husayn, dar alkutub waldirasat alearabiat, al'iiskandaria (2018ma).
    • sharah alkharshi, muhamad bin eabdallah, dar alkitaab al'iislamii, alqahirati.
    • alshalbi, hashiat alshalabii ealaa tabyin alhaqayiqi, shihab aldiyn 'ahmadu, almatbaeat alkubraa, bibublaq masr, ta1(1313).
    • altabri, jamie albayan ean tawil ay alqurani, dar alsalami, alqahirati, ta2(1428-2007)
    • aleajili, hashiat aljumla, sulayman bin eumar aleajili, dar alfikri, bayrut.
    • aleatar, nazariat al'ajal fi alailtizam fi alsharieat al'iislamiat walqawanin alearabiati, eabdalnaasir twfyq aleatar, nashr matbaeat alsaeadati, masr, sanatan
    • eali haydar, darar alhukaam sharh majalat al'ahkam aleadliati, dar aljili, birut, ta1(1412h) 1987m.
    • ealish, manah aljalil, muhamad bin 'ahmada, dar alfikri, birut, (1409h-1989mi).
    • aleayni, badr aldiyn 'abi muhamad mahmud bin 'ahmadu, eumdat alqariyi sharh sahih albukhari. matbaeat mustafaa albabi bimasri. ta1( 1392h- 1972ma).
    • alfayruzabadi, alqamus almuhiti, majd aldiyn bin yaequba, dar alkitaab alearabii, bayrut, t 1 (2001m)
    • alfiuwmi, almisbah almunir, 'ahmad bin muhamad, almaktabat aleasriatu, bayrut, ta1(1417h).
    • qanun al'ahwal alshakhsiat aleumanii.
    • alqarafi, 'ahmad bin 'iidris, alfuruqu. ealim alkutab, bayrut.
    • alqurtubiu, aljamie li'ahkam alqurani, muhamad bin 'ahmada, dar 'iihya' alturath alearabia, bayrut (1405h).
    • alkasani, eala' aldiyn bin 'abi bakr bin maseud alhanafii, badayie alsanayie fi tartib alsharayiea. dar alhadithi, alqahirati.(1426h-2005mi).
    • allaahim, baye aldiyn watatbiqatuh almueasirat fi alfiqh al'iislamii, 'usamat bin hamuda, dar almiman, alrayad, ta1(1433h-2012m)
    • almirdawi, eali bin sulayman.al'iinsaf mae almuqanae wamaeah alsharh alkabira. t: eabdallah alturki. dar ealam alkutub, alrayad. (1432h - 2011m ).
    • muslma, sahih muslmin. muslim bin alhajaaj 'abu alhusayn alnaysaburi. dar alsalami, alrayadi. altabeat al'uwlaa (1419h-1998ma).
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiatu, wizarat al'awqaf alkuaytiati.
    • alnafrawi, alfawakih aldawani, matbaeat mustafaa albabi, alqahirati, ta3(1374h).
    • alnawawi, sharh sahih muslm. almatbaeat almisriati, alqahirati. ta1(1347h).
    • alnawawiu, yahyaa bin zakariaa alnawawiu, almajmue sharah almuhadhabi. dar alfikri.
    • alhitmi, tuhfat almuhtaj bisharh alminhaji, 'ahmad bin hajara, dar 'iihya' altarathi, bayrut.