أثر العقود الذكية المبرمة عبر تقنية البلوك تشين على تطوير العقود الإدارية: دراسة تحليلية مقارنة / The Impact of Smart Contracts Executed via Blockchain Technology on the Development of Administrative Contracts: A Comparative Analytical Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

المعهد العالي للعلوم الإدارية بجناكليس- البحيرة

المستخلص

 أضحت تقنية البلوك تشين محور اهتمام واسع نظرًا لقدرتها الهائلة على تأمين البيانات بشكل لامركزي، مما يعزز الشفافية والأمان في التعاملات الإلكترونية، وتعتمد هذه التقنية على نظام تشفير متقدم ينظم البيانات في سلاسل مترابطة، ما يجعلها أداة فعالة لتوثيق العقود، خصوصًا العقود الذكية التي تتيح تنفيذ الالتزامات التعاقدية بشكل ذاتي دون الحاجة إلى وسطاء.
 والعقود الذكية التي تعتمد على تقنية البلوك تشين، تمثل تحولًا جذريًا في العقود الإدارية، حيث تقدم حلولًا مبتكرة لتحسين الكفاءة وتقليل المخاطر المرتبطة بالتحايل أو التأخير أو الفساد، فهي توفر بيئة موثوقة وشفافة لتنفيذ الشـروط التعاقدية بشكل تلقائي، مما يسهم في تسريع الإجراءات وحماية الحقوق المتعاقد عليها، ما يجعلها أداة حيوية لتطوير العقود الحكومية.
 وعلى الرغم من المزايا العديدة لتطبيق العقود الذكية في العقود الإدارية، إلا أن هناك تحديات قانونية وتنظيمية تتعلق بإطارها التشريعي، فضلًا عن التحديات التقنية والمجتمعية المرتبطة بقبول هذه التقنية. ومن هنا، تتطلب مواجهة هذه التحديات تدخلًا حكوميًا لتعديل التشريعات القائمة وتطوير البنية التحتية الرقمية اللازمة لضمان نجاح تطبيق هذه التقنية في إدارة العقود الحكومية بكفاءة وفعالية.
 وتتجلى أهمية البحث في تسليط الضوء على أهمية تقنية البلوك تشين والعقود الذكية ودراسة إمكانية إدماجها ضمن الإطار القانوني للعقود الحكومية، تماشيًا مع التوجه نحو الرقمنة في الإجراءات الإدارية. وقد تم استخدام المنهج الوصفي التحليلي والمقارن عند إعداد هذا البحث.
 لذلك جاء البحث بعنوان: "أثر العقود الذكية المبرمة عبر تقنية البلوك تشين على تطوير العقود الإدارية: دراسة تحليلية مقارنة"، وتناولته من خلال مقدمة، ومبحثين، وخاتمة.
 أما المبحث الأول، فتناولت فيه: مفهوم تقنية البلوك تشين، ومفهوم العقود الذكية.
 والمبحث الثاني، فقد ذكرت فيه: دور العقود الذكية في تطوير العقود الإدارية والإطار التشريعي الناظم لها، والتحديات في تبني العقود الذكية للعقود الإدارية وكيفية التغلب عليها. ثم اختتمت بحثي بما توصلت إليه من نتائج وتوصيات.
 
Abstract:
 The blockchain technology has become the focus of widespread attention due to its enormous capacity for securing data in a decentralized manner, which enhances transparency and security in electronic transactions. This technology relies on an advanced encryption system that organizes data into interconnected chains, making it an effective tool for documenting contracts, particularly smart contracts, which allow for the automatic execution of contractual obligations without the need for intermediaries.
 Smart contracts based on blockchain technology represent a radical transformation in administrative contracts, offering innovative solutions to improve efficiency and reduce the risks associated with fraud, delays, or corruption. They provide a reliable and transparent environment for the automatic execution of contractual terms, contributing to the acceleration of procedures and the protection of contractual rights, making them a vital tool for the development of government contracts.
 Despite the many advantages of applying smart contracts to administrative contracts, there are legal and regulatory challenges related to their legislative framework, as well as technical and societal challenges regarding the acceptance of this technology. Therefore, addressing these challenges requires governmental intervention to amend existing legislation and develop the necessary digital infrastructure to ensure the successful implementation of this technology in managing government contracts efficiently and effectively.
 The importance of this research lies in highlighting the significance of blockchain technology and smart contracts and exploring the possibility of integrating them within the legal framework of government contracts, in line with the trend toward digitization in administrative procedures. The descriptive, analytical, and comparative methods were used in preparing this research.
 Therefore, the research was titled: "The Impact of Smart Contracts Concluded via Blockchain Technology on the Development of Administrative Contracts: A Comparative Analytical Study," and it was addressed through an introduction, two sections, and a conclusion.
 The first section addressed the concept of blockchain technology and the concept of smart contracts.
 The second section discussed the role of smart contracts in developing administrative contracts, their regulatory legislative framework, and the challenges in adopting smart contracts in administrative contracts, along with ways to overcome them. The research was concluded with the findings and recommendations.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. أولًا: القرآن الكريم.

    ثانيًا: المراجع المتخصصة

    1. أبو إسحاق إبراهيم بن موسى اللخمي الشاطبي، الموافقات، تحقيق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الطبعة الأولى، دار ابن عفان، 1997م.
    2. جابر جاد نصار، العقود الإدارية، دار النهضة العربية، القاهرة، 2002م.
    3. حازم صلاح الدين عبد الله، تعاقد جهة الإدارة عبر شبكة الإنترنت: دراسة مقارنة، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2013م.
    4. سعاد الشرقاوي، العقود الإدارية، دار النهضة العربية، القاهرة، 1995م.
    5. سليمان محمد الطماوي، الأسس العامة للعقود الإدارية: دراسة مقارنة، الطبعة الرابعة، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، 1984م.
    6. صباح المصري، العقود الإدارية، الطبعة الأولى، دار الكتاب الجامعي، الرياض، السعودية، 2017م.
    7. عبد العزيز عبد المنعم خليفة، الأسس العامة للعقود الإدارية، الطبعة الأولى، المركز القومي، القاهرة، 2008م.
    8. ماجد راغب الحلو، العقد الإداري الإلكتروني، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2007م.
    9. محمد أنس جعفر، العقود الإدارية، الطبعة الثالثة، دار النهضة العربية، القاهرة، 2003م.
    10. محمد عبد العزيز بكر، فكرة العقد الإداري عبر الحدود، الطبعة الأولى، دار النهضة العربية، القاهرة، 2000م.
    11. هيثم السيد أحمد عيسى، الالتزام بالتفسير قبل التعاقد من خلال أنظمة الذكاء الاصطناعي، دار النهضة العربية، القاهرة، 2018م.

    ثالثًا: الرسائل العلمية

    1. دلال المولى، تشريع البلوك تشين في لبنان: ضرورة أم ترف، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية والإدارية، الجامعة اللبنانية، لبنان، 2023م، منشورة على الموقع الآتي:

    http://dspa.ul.edu.lb/static/uploads/files/master-thesis/2024/m-11-6-2024.pdf.

    1. عبير خليل، نوال علواني، دور تقنية البلوك تشين في التعاملات التجارية، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة 8 مايو 1945، قالمة، الجزائر، 2022-2023م، منشورة على الموقع الآتي:

    https://dspace.univ-guelma.dz/jspui/bitstream/123456789/14356/.

    رابعًا: الدوريات والمؤتمرات

    1. إبراهيم الدسوقي أبو الليل، العقود الذكية والذكاء الاصطناعي ودورهما في أتمتة العقود والتصرفات القانونية: دراسة لدور التقدم التقني في تطوير نظرية العقد، مجلة الحقوق، مجلس النشر العلمي، المجلد 44، العدد 4، جامعة الكويت، الكويت، ج 1، ديسمبر 2020م، منشور على الموقع الآتي:

    https://journals.ku.edu.kw/jol/index.php/jol/article/view/2545/2409.

    1. أحمد البلوشي، مقدمة عن العقود الذكية، بحث مقدم في ندوة البركة التاسعة والثلاثون للاقتصاد الإسلامي، والتي انعقدت بمدينة جدة بالمملكة العربية السعودية، خلال الفترة من 13-14 مايو 2019م، منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/05.

    1. أحمد حسن الربابعة، الرؤية المقاصدية للعقود الذكية، بحث مقدم لمؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة 24، دبي، 2019م، بحث منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    1. أحمد سعد علي البرعي، إنشاء عقود المعاملات وتنفيذها بين الطرق التقليدية وتقنية البلوك تشين والعقود الذكية: دراسة فقهية مقارنة، مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بالقاهرة، العدد 39، كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنين بالقاهرة، جامعة الأزهر، ديسمبر 2020م.
    2. أحمد صلاح، قبول سجلات البلوك تشين كدليل إثبات أمام القضاء، مجلة المحاماة، المجلد 10، العدد 1، 2021م.
    3. أحمد علي صالح ضبش، تقنية العقود الذکية وأثرها في استقرار المعاملات المالية: دراسة فقهية قانونية، مجلة كلية الشريعة والقانون بالقاهرة، المجلد 35، العدد 35، كلية الشريعة والقانون بالقاهرة، جامعة الأزهر، إبريل 2019م.
    4. أحمد عيد عبد الحميد إبراهيم، تقنية البلوك تشين وحجيتها في إثبات العقود الذكية: دراسة فقهية مقارنة بقانون الإمارات العربية المتحدة، بحث مقدم إلى المؤتمر الدولي الثاني بعنوان: "تمكين التطبيقات الذكية بين الفقه والقانون: رؤية مستقبلية في دولة الإمارات العربية المتحدة"، التطبيقات الذكية في القانون، الذي نظمته كلية الإمام مالك للشريعة والقانون خلال الفترة من 15-16 إبريل 2021م، دبي، الإمارات، منشور على الموقع الآتي:

    https://imc.gov.ae/files/FileB/ImcConf/ImcConf02Book02.pdf.

    1. أحمد مصطفى الدبوسي، الإشكاليات القانونية لإبرام الوكيل الذكي للعقود التجارية الذكية في ظل عصر البلوك تشين، دولتا الكويت والإمارات نموذجًا: دراسة تحليلية مقارنة، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، العدد 8، السنة 8، الكويت، 2020م، منشور على الموقع الآتي:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2021/09/381-430-Dr.-Ahmed-M.-Al-Dabousy.pdf.

    1. أشرف جابر، البلوك تشين وحقوق المؤلف: نحو حماية ذكية للمصنفات الرقمية، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، السنة 8، ملحق خاص، العدد 9، الكويت، يناير 2021م، منشور على الموقع الآتي:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2022/04/377-474.

    1. أنس بن عبد الله بن إبراهيم النازل، تقنية البلوك تشين وأثرها في المعاملات المالية المعاصرة: دراسة فقهية، مجلة أصول الشريعة للأبحاث التخصصية، المجلد 6، العدد 3، المعهد العلمي للتدريب المتقدم والدراسات، السعودية، 2020م، منشور على الموقع الآتي:

    https://misd.tech/wp-content/files_mf/jsfsr/060303.pdf.

    1. أيمن محمد سيد مصطفى الأسيوطي، الطبيعة القانونية للعقود الذكية في ضوء تقنية البلوك تشين، بحث مقدم إلى المؤتمر الدولي الثاني بعنوان: "تمكين التطبيقات الذكية بين الفقه والقانون: رؤية مستقبلية في دولة الإمارات العربية المتحدة"، التطبيقات الذكية في القانون، الذي نظمته كلية الإمام مالك للشريعة والقانون خلال الفترة من 15-16 إبريل 2021م، دبي، الإمارات، منشور على الموقع الآتي:

    https://imc.gov.ae/files/FileB/ImcConf/ImcConf02Book02.pdf.

    1. إيهاب خليفة، البلوك تشين: الثورة التكنولوجية القادمة في عالم المال والإدارة، العدد 3، مركز المستقبل للأبحاث والدراسات المتقدمة، أبو ظبي، الإمارات، مارس 2018م، منشور على الموقع الآتي:

    https://futureuae.com/media/Ehabpdf_d1f747f1-7ba7-4390-bd3f-918c5dbf6ead.pdf.

    1. بن سالم أحمد عبد الرحمان، تقنية البلوك تشين والعقود الذكية: مقاربة تحليلية للأطر القانونية والتكنولوجية، مجلة الدراسات القانونية والسياسية، المجلد 8، العدد 2، جامعة عمار ثليجي، الأغواط، الجزائر، يونيو 2022م، منشور على الموقع الآتي:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%82%.

    1. بن علي صليحة، تقنية البلوك تشين أساس تفعيل آلية عمل العقود الذكية، مجلة العلوم القانونية والاجتماعية، المجلد السابع، العدد الثاني، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة زيان عاشور بالجلفة، الجزائر، يونيو 2022م، منشور على الموقع الآتي:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%82.

    1. جليل حسن الساعدي، عمار عبد الحسين علي شاه، حجية عقود البلوك تشين في الإثبات، مجلة كلية القانون والعلوم السياسية، العدد العشـرون، كلية القانون والعلوم السياسية، الجامعة العراقية، العراق، 2023م، منشور على الموقع الآتي:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/25-275-PB.pdf.

    1. حسام الدين محمود محمد حسن، العقود الذكية المبرمة عبر تقنية البلوك تشين، المجلة القانونية، المجلد 16، العدد 1، كلية الحقوق، جامعة القاهرة، فرع الخرطوم، مايو 2023م.
    2. حمدي سليمان القبيلات، النظام القانوني لإبرام العقود الإدارية الإلكترونية، مجلة دراسات، علوم الشريعة والقانون، المجلد 34، ملحق 2007م، الأردن، بحث منشور على موقع دار المنظومة: https://search.mandumah.com.
    3. خالد هاشم عبد الحميد حنفي، تكنولوجيا سلاسل الكتل وتأثيرها على التجارة الدولية: دراسة تحليلية، المجلة العلمية للدراسات التجارية والبيئية، المجلد 12، العدد1، كلية التجارة بالإسماعلية، جامعة قناة السويس، 2021م.
    4. رمضان عبد الله الصاوي السيد، العقود الذكية وأحكامها في الفقه الإسلامي، مجلة الاقتصاد الإسلامي، المجلد 40، العدد 475، بنك دبي الإسلامي، الإمارات، 2020م، منشور على موقع دار المنظومة: https://search.mandumah.com/Record/1266893.
    5. رياض منصور الخليفي، المقاصد الشرعية وأثرها في فقه المعاملات المالية، مجلة جامعة الملك عبد العزيز، المجلد 17، العدد 1، جامعة الملك عبد العزيز، معهد الاقتصاد الإسلامي، السعودية، 2004م، منشور على الموقع الآتي: https://lib.manaraa.com/books/.
    6. سامي محمد الصلاحات، الوقف وتقنية البلوك تشين: قراءة شرعية في الاستثمار والتمويل، مجلة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية، المجلد 41، العدد 1، جامعة قطر، قطر، 2023م، منشور على الموقع الآتي:

    https://qspace.qu.edu.qa/bitstream/handle/10576/39362/.

    1. سبأ محمد مصطفى البعول، هايل عبد الحفيظ داود، العقود الذكية المستخدمة بالبلوك تشين: دراسة فقهية، مجلة دراسات، علوم الشريعة والقانون، المجلد 49، العدد 2، الجامعة الأردنية، الأردن، 2022م، منشور على الموقع الآتي:

    https://www.researchgate.net/publication/362711167_Smart_Contracts.

    1. سمية علي العمري، العقود الذكية: حكمها وضوابطها الفقهية، مجلة العلوم الإسلامية، المجلد 5، العدد 2، الأردن، مارس 2022م، منشور على الموقع الآتي:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/05%20(2).pdf.

    1. شادي محمد عرفة حجازي، الإثبات بالوسائل الإلكترونية في العقود الإدارية: دراسة مقارنة بين النظامين المصري والسعودي، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، المجلد 10، العدد 73، كلية الحقوق، جامعة المنصورة، سبتمبر 2020م.
    2. طروبيا ندير، تكنولوجيا البلوك تشين وتأثيراتها على المستقبل الرقمي للمعاملات الاقتصادية: الفرص والتحديات، مجلة جامعة عمار ثليجي، كلية العلوم الاقتصادية والتجارية وعلوم التسيير،المجلد 3، العدد 1، أبحاث اقتصادية معاصرة، الأغواط، الجزائر، مارس 2020م، منشور على الموقع الآتي:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%83%D9%86%D9%88%D9%8.

    1. عبد الرازق وهبة سيد أحمد محمد، مفهوم العقد الذكي من منظور القانون المدني: دراسة تحليلية، مجلة العلوم الاقتصادية والإدارية والقانونية، المجلد 5، العدد 8، المركز القومي للبحوث، غزة، إبريل 2021م، منشور على الموقع الآتي:

    https://journals.ajsrp.com/index.php/jeals/article/view/3597/3431.

    1. عبد الستار أبو غدة، العقود الذكية والبنوك الرقمية والبلوك تشين، بحث مقدم في ندوة البركة التاسعة والثلاثون للاقتصاد الإسلامي، والتي انعقدت بمدينة جدة بالمملكة العربية السعودية، خلال الفترة من 13-14 مايو 2019م، منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/05.

    1. عبد العظيم جلال أبو زيد، مراجعة نقدية للاجتهادات المعاصرة المتعلقة بالشرط الجزائي والتعويض في الالتزامات المالية، مجلة كلية الشريعة والدراسات الإسلامية، المجلد 38، العدد 2، كلية الشريعة والدراسات الإسلامية، جامعة قطر، قطر، 2021م، منشور على موقع دار المنظومة: https://search.mandumah.com/Record/1139646.
    2. عبد الله بن محمد بن عبد الوهاب العقيل، تقنية البلوك تشين: تكييفها وتطبيقاتها الفقهية، مجلة الجامعة الإسلامية للعلوم الشرعية، السنة 54، العدد 194، الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، محرم 1442ه، منشور على الموقع الآتي:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%.

    1. عمر الجميلي، العقود الذكية: واقعها وعلاقتها بالعملات الافتراضية، مؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة الرابعة والعشـرون، دبي، 2019م، منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    1. العياشي الصادق فداد، العقود الذكية، مؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة (24)، دبي، الإمارات، 2019م، بحث منشور على الموقع الآتي: https://iefpedia.com/arab/wp content/uploads/2019/11.
    2. غسان سالم صالح الطالب، العملات الرقمية وعلاقتها بالعقود الذكية، مؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة الرابعة والعشـرون، دبي، 2019م، منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    1. قطب مصطفى سانو، العقود الذكية في ضوء الأصول والمقاصد والمآلات: رؤية تحليلية، بحث مقدم لمؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة 24، دبي، 2019م، بحث منشور على الموقع الآتي: https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.
    2. محمد إبراهيم عبد المنعم مرسي، مدى ملاءمة عقود الذكاء الاصطناعي المبرمة عبر تقنية البلوك تشين لقانون العقد، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد الثاني والأربعين، كلية الشريعة والقانون بدمنهور، جامعة الأزهر، يوليو 2023م.
    3. محمد بدر أحمد الكوح، ماهية العقود الذكية، مجلة كلية الشريعة والقانون بطنطا، المجلد 39، العدد 1، كلية الشريعة والقانون بطنطا، جامعة الأزهر، يناير/ مارس 2024م.
    4. محمد عرفان الخطيب، العقود الذكية.. الصدقية والمنهجية: دراسة نقدية معمقة في الفلسفة والتأصيل، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، السنة الثامنة، العدد 2، الكويت، يونيو 2020م، منشور على الموقع الآتي:

     https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2020/11/151-242-Prof.-Mohammad-A.-Al-Khatib.pdf.

    1. محمد يحيى أحمد عطية، التحكيم الذكي كآلية لحل منازعات العقود المبرمة عبر تقنية سلسلة الكتل، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد السادس والثلاثون، كلية الشريعة والقانون بدمنهور، جامعة الأزهر، إبريل 2021م.
    2. معمر بن طرية، العقود الذكية المدمجة في البلوك تشين، أي تحديات لمنظومة العقد حاليًا؟، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، ملحق خاص، العدد 4، المؤتمر السنوي الدولي السادس، الكويت، مايو 2019م، منشور على الموقع الآتي:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2019/10.

    1. منذر قحف، محمد شريف العمري، العقود الذكية، مؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة (24)، دبي، الإمارات، 2019م، بحث منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    1. منير ماهر أحمد الشاطر، تقنية سلسلة الثقة (البلوك تشين) وتأثيراتها على قطاع التمويل الإسلامي: دراسة وصفية، مجلة بحوث وتطبيقات في المالية الإسلامية، المجلد 3، العدد 2، المعهد المغربي للإعلام العلمي والتقني، المغرب، 2019م، منشور على الموقع الآتي:

    https://revues.imist.ma/index.php/RAFI/article/view/16446/9501.

    1. ميسر حسن جاسم، العقود الذكية وتطبيقاتها على العملة الافتراضية: دراسة مقارنة، مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسياسية، المجلد 10، العدد 39، جامعة كركوك، العراق، 2021م، منشور على موقع دار المنظومة:

    https://search.mandumah.com/Record/1257754.

    1. هايدي عيسى حسن علي، تكنولوجيا سلسلة الكتل (البلوك تشين) في القانون الدولي الخاص، بحث مقدم إلى المؤتمر الدولي الثاني بعنوان: "تمكين التطبيقات الذكية بين الفقه والقانون: رؤية مستقبلية في دولة الإمارات العربية المتحدة"، التطبيقات الذكية في القانون، الذي نظمته كلية الإمام مالك للشريعة والقانون خلال الفترة من 15-16 إبريل 2021م، دبي، الإمارات، منشور على الموقع الآتي:

    https://imc.gov.ae/files/FileB/ImcConf/ImcConf02Book02.pdf.

    1. هناء محمد هلال الحنيطي، ماهية العقود الذكية، بحث مقدم لمؤتمر مجمع الفقه الإسلامي الدولي، الدورة 24، دبي، 2019م، بحث منشور على الموقع الآتي:

    https://iefpedia.com/arab/wp content/uploads/2019/11.

    1. هيثم السيد أحمد عيسى، إبرام العقود الذكية عبر تقنية البلوك تشين، مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، المجلد 7، العدد 2، كلية الحقوق، جامعة مدينة السادات، ديسمبر 2021م.

    خامسًا: المراجع الأجنبية

     

    1. Aiad SHWEKAT: Les droits et les obligations des Parties du Contrat administratif dans Les droit Francais et Libyen Etude Comparative, thèse, UNIVERSITE de Toulouse 1 Capitole (uTI Capitole), 2016.
    2. Alexander Savelyev, Contract law 2.0: smart contracts as the beginning of the end of classic contract law, National research university, Higher school of economics, 2016.
    3. Alharby and Aad van Moorsel "Blockchain based smart contracts.
    4. Amy Webb, "8 Tech Trends to Watch in 2016," Harvard Business Review (December 8, 2015), https://hbr.org/2015/12/8-tech-trends-to-watch-in-2016.
    5. Anna Irrera: Bank-backed R3 launches new version of its blockchain. Reuters, 3 oct. 2017, en ligne: https://www.reuters. com/article/us-r3-blockchain-idUKKCN1C80MS.
    6. Bouakkaz Naoual: Using Blockchain Technology to Revolutionize Waqf: The Finterra Waqf Chain Model. Research published in Journal of Economics and Sustainable Development, Echahid Hamma Lakhdar University – El Oued, Algeria. Vol 5, Issue 1, March 2022.
    7. Chris Dannen, Introducing Ethereum and Solidity (New York, US: Apress Media LLC, 2017).
    8. Christian Sillaber and Bernhard Waltl, "Life Cycle of Smart Contracts in Blockchain Ecosystems", Datenschutz Datensich 41(2017):

    https://doi.org/10.1007/s11623-017-0819-7.

    1. Don Tapscott and Alex Tapscott, Blockchain Revolution: How the Technology Behind Bitcoin Is Changing Money, Business, and the World.
    2. Dylan Yaga, and other: Blockchain Technology Overview. published by National Institute of Standards and Technology, U.S. Department of Commerce, United States of America. October 2018.
    3. Eléna Deleuze, La blockchain au service de la protection du droit d'auteur dans le domaine du livre numerique, Mémoire, 2017.
    4. Eliza MIK, "Smart contracts: Terminology, technical limitations and real world complexity", Law, Innovation and Technology. 9, no.2 (2017):

    https://doi.org/10.1080/17579961.2017.1378468.

    1. Enguerrand Marique, Les smart contracts en Belgique: une destruction utopique du besoin de confiance, in Dalloz, IP/IT, N 1, 2019.
    2. Farshad Ghodoosi, Contracting in the age of smart contracts, 96 Wash. Law review 51, March 2021.
    3. Honorary Fellow, Smart contracts: a Requiem, Journal of contract law, July 18, 2022.
    4. Jamal Hayat Mosakheil, Security threats Classification in Blockchains, Minnesota, US: a paper submitted to the Graduate Faculty of St. Cloud state University in Partial Fulfillment of the requirements for the Degree of master of science in information Assurance, May, 2018.
    5. James, William H.Sorrell and Susan L.Donegan, "Blockchain technology: opportunities and risks", The Office of the Vermont Secretary of State, the Department of Financial Regulation, and the Office of the Attorney General, Vermont state, US (January 15, 2016).
    6. Joseph J. Bambara, Paul R. Allen: Blockchain A Practical Guide to Developing Business, Law, and Technology Solutions. McGraw-Hill Education, UK, 1ª Edición. 2018.
    7. Laurent Leloup. Blockchain: La révolution de la confiance, Eyrolles, Edition: 1 (17 Février 2017).
    8. Lin William Cong, Zhiguo He, "Blockchain Disruption and Smart Contracts", The Review of Financial Studies 32, no.5(2019):

    https://doi.org/10.1093/rfs/hhz007.

    1. Loukili Ghizlane: Le droit de la preuve à l'épreuve du Blockchain: Une occasion a double intérêt juridique, la création d'un droit de la preuve indépendant et une reconnaissance de la technique. Publié dans .Al-Bahith Journal pour les études et la recherche juridiques et judiciaires. N (37), Dec 2021.
    2. Lucas Forbes, Consumer protection in the face of smart contracts, 34 Loy. Consumer law review 45, 2022.
    3. Maria Ivone Godoy: La reconnaissance juridique des contrats intelligents face à la réglementation globale des technologies. Mémoire de maîtrise présenté à Faculté de Droit, Université de Montréal, 2019.
    4. Michael Crosby, et al, "BlockChain Technology Beyond Bitcoin", University of California, Berkeley, Sutardja Center for Entrepreneurship & Technology Technicalk October 16, 2015): https://scet.berkeley.edu/wp.
    5. Michael Wuehler, et.al, Blockchain: A Practical Guide to Developing Business, Law, and Technology Solutions (New York, US: McGraw Hill Professional, 2018).
    6. Mik, "Smart contracts: terminology, technical limitations and real world complexity", 279;Tim Hoogenberk, Saving Forests with Smart Contracts Implementing the REDD+ mechanism under the Paris Agreement with blockchain-enabled smart contracts( Master thesis Law & Technology, Tilburg University, Netherlands, 2018), 39.

    https://www.milieurecht.nl/bestanden/saving-forests-with-smart-contracts-tim-hoogenberk.pdf.

    1. Miriam Denis Le Sève, Nathaniel Mason and Darius Nassir, Delivering blockchain's potential for environmental sustainability (London, UK: Overseas Development Institute, ODI, 2018),p. 2:

    https://www.odi.org/sites/odi.org.uk/files/resource-documents/12439.pdf.

    1. Mustapha Mekki, Les mystères de la blockchain, Dalloz, Paris, 2017.
    2. Patrice Lefort-Lavauzelle, Comprendre la technologie blockchain, quelle application dans la décence?, n°187, juillet-aout 2017.
    3. Petter Olsen, Melania Borit and Shaheen Syed, Applications, limitations, costs, and benefits related to the use of blockchain technology in the food industry (Tromsø, Norway: Nofima, 2019), 10:

    https://nofimaas.sharepoint.com/sites/public/Cristin/Rapport%20042019.pdf?cid.

    1. Primavera DE FILIPPI et Aaron WRIGHT, Blockchain and the Law, The Rule of Code, (Cambridge, USA: Harvard University Press, 2018).
    2. Public-Private Analytic Exchange Program Blockchain and Suitability for Government Applications. United States. Department of Homeland Security, 2018.
    3. Robert Herian: Regulating Blockchain, Critical Perspectives in Law and Technology, Routledge, British, .3 .2019 Edition.
    4. Sanz Bayón, Pablo, Key Legal Issues Surrounding Smart Contract Applications, KLRI Journal of Law and Legislation, Volume 9, Number 1, June 15, 2019, Available at:

    https://ssrn.com/abstract=3525778.

    1. Sokolov Mykyta, Smart legal contract as a future of contracts inforcement, May 25, 2018, Available at: http://ssrn.com/abstract=3208292.
    2. TULSIDAS, smart contracts from a legal perspective.
    3. Virginia Cram-Martos and Triangularity SàRL, "White Paper on Blockchain and Trade Facilitation", United Nations Centre for Trade Facilitation and Electronic Business (UN/CEFACT), (2018):

    https://unctad.org/meetings/en/Presentation/dtl_eWeek2018p70_VirginiaCram-Martos_en.pdf.

    1. Vitalik Buterin, "On Public and Private Blockchains", Ethereum Blog(August 6, 2015):

    https://blog.ethereum.org/2015/08/07/on-public-and-private-blockchains/.

    1. Warren, Sheila, Christoph Wolff and Nadia Hewett, Inclusive Deployment 4 5 6 of Block Chain for Supply Chains: Part 1- Introduction, March. Geneva: World economic forum, 2019.
    2. Wattana Viriyasitavata Danupol Hoonsopon," Blockchain characteristics and consensus in modern business processes", Journal of Industrial Information Integration 13, (March, 2019):

    https://doi.org/10.1016/j.jii.2018.07.004.

    1. Yael Cohen-Hadria, la blockchain ou la confiance dans une technologie, JCPG 2016.
    2. Yongjun Ren, et al, "Data Storage Mechanism Based on Blockchain with Privacy Protection in Wireless Body Area Network" Sensors 19 no.10 (May25, 2019): https: //doi.org/10.3390/s19102395.

     

    سادسًا: المواقع الإلكترونية

     

    1. أحمد حسن، مقال بعنوان: "العملات الإلكترونية في الدول العربية، اختلفت الأسباب والحظر واحدًا"، منشور على الموقع الآتي: https://www.bitcoinnews.ae/.
    2. استطلاع الأمم المتحدة لمؤشر تطوير الحكومة الإلكترونية (EGDI)، الصادر عام 2018، منشور على الموقع التالي:

     https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Login?returnurl=%2fegovkb%2fen-us%2fData-Center.

    1. رنا عفيفي، مقال بعنوان: "أول محكمة تعتمد على "بلوك تشين" عالميًا في دبي" بجريدة العين الإخبارية، منشور على الموقع الآتي:

     https://al-ain.com/article/difc-launch-blockchain-first-court.

    1. محمد رمح، المعاملات المالية المستحدثة من منظور مقاصدي، بحث منشور على الموقع الآتي:

     https://www.majlisyacoub.com/wp-content/uploads/2019/02.

    1. مقال بعنوان: "نظام البلوك تشين قامت بتطويره للسماح بتسوية الأوراق المالية بشكل آلي"، بتاريخ 12/11/2018م، منشور على الموقع الآتي: http://islamicbitcoin.com.
    2. موقع صحيفة البيان الإماراتية:

     https://www.albayan.ae/economy/local-market/2018-04-11-1.3234965.

     

    References:

     

    alquran alkarim.

    almarajie almutakhasisa

    • 'abu 'iishaq 'iibrahim bin musaa allakhmi alshaatibii, almuafaqati, tahqiqu: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, altabeat al'uwlaa, dar abn eafan, 1997m.
    • jabir jad nasari, aleuqud al'iidariatu, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2002m.
    • hazim salah aldiyn eabd allah, taeaqud jihat al'iidarat eabr shabakat al'iintirnti: dirasat muqaranati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriat, 2013m.
    • suead alsharqawi, aleuqud al'iidariatu, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1995m.
    • sulayman muhamad altamawi, al'usus aleamat lileuqud al'iidariati: dirasat muqaranati, altabeat alraabieati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, 1984m.
    • sabah almisrii, aleuqud al'iidariatu, altabeat al'uwlaa, dar alkitaab aljamieii, alriyad, alsueudiat, 2017m.
    • eabd aleaziz eabd almuneim khalifat, al'usus aleamat lileuqud al'iidariati, altabeat al'uwlaa, almarkaz alqawmia, alqahirat, 2008m.
    • majid raghib alhulu, aleaqd al'iidariu al'iilikturuniu, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriat, 2007m.
    • muhamad 'anas jaefara, aleuqud al'iidariatu, altabeat althaalithata, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2003mi.
    • muhamad eabd aleaziz bakr, fikrat aleaqd al'iidarii eabr alhududi, altabeat al'uwlaa, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2000m.
    • haytham alsayid 'ahmad eisaa, alailtizam bialtafsir qabl altaeaqud min khilal 'anzimat aldhaka' alaistinaeii, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 2018m.

    alrasayil aleilmia

    • dalal almawlaa, tashrie albuluk tshin fi lubnan: darurat 'um tarafi, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat wal'iidariati, aljamieat allubnaniatu, lubnan, 2023m, manshurat ealaa almawqie alati:

    http://dspa.ul.edu.lb/static/uploads/files/master-thesis/2024/m-11-6-2024.pdf.

    • eabir khalil, niwaal eulwani, dawr tiqniat albuluk tshin fi altaeamulat altijariati, risalat majstir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat 8 mayu 1945, qalimat, aljazayar, 2022-2023m, manshurat ealaa almawqie alati:

    https://dspace.univ-guelma.dz/jspui/bitstream/123456789/14356/.

    aldawriaat walmutamarat

    • 'iibrahim aldasuqi 'abu alllyl, aleuqud aldhakiat waldhaka' alaistinaeiu wadawruhuma fi 'atmitat aleuqud waltasarufat alqanuniati: dirasat lidawr altaqadum altaqnii fi tatwir nazariat aleaqda, majalat alhuquqi, majlis alnashr alealamii, almujalad 44, aleadad 4, jamieat alkuayt, alkuaytu, j 1, disambir 2020m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://journals.ku.edu.kw/jol/index.php/jol/article/view/2545/2409.

    • 'ahmad albalushi, muqadimat ean aleuqud aldhakiati, bahath muqadam fi nadwat albarakat altaasieat walthalathun lilaiqtisad al'iislamii, walati aineaqadat bimadinat jidat bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, khilal alfatrat min 13-14 mayu 2019m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/05.

    • 'ahmad hasan alrababieatu, alruwyat almuqasidiat lileuqud aldhakiati, bahath muqadim limutamar majmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawrat 24, dibi, 2019m, bahath manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    • 'ahmad saed eali albarei, 'iinsha' euqud almueamalat watanfidhuha bayn alturuq altaqlidiat watiqniat albuluk tshin waleuqud aldhakiati: dirasat fiqhiat muqaranati, majalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanin bialqahirat, aleadad 39, kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanin bialqahirati, jamieat al'azhara, disambir 2020m.
    • 'ahmad salah, qabul sijilaat albuluk tshin kadalil 'iithbat 'amam alqada'i, majalat almuhamaati, almujalad 10, aleadad 1, 2021m.
    • 'ahmad eali salih dabsha, tiqniat aleuqud aldhakyat wa'atharuha fi aistiqrar almueamalat almaliati: dirasat fiqhiat qanuniatun, majalat kuliyat alsharieat walqanun bialqahirati, almujalad 35, aleadad 35, kuliyat alsharieat walqanun bialqahirati, jamieat al'azhar, 'iibril 2019m.
    • 'ahmad eid eabd alhamid 'iibrahim, tiqniat albuluk tshin wahujyatuha fi 'iithbat aleuqud aldhakiati: dirasatan fiqhiat muqaranat biqanun al'iimarat alearabiat almutahidati, bahath muqadam 'iilaa almutamar alduwalii althaani bieunwani: "tamkin altatbiqat aldhakiat bayn alfiqh walqanuni: ruyat mustaqbaliat fi dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati", altatbiqat aldhakiat fi alqanuni, aladhi nazamath kuliyat al'iimam malik lilsharieat walqanun khilal alfatrat min 15-16 'iibril 2021m, dibi, al'iimarat, manshur ealaa almawqie alati:

    https://imc.gov.ae/files/FileB/ImcConf/ImcConf02Book02.pdf.

    • 'ahmad mustafaa aldabuwsi, al'iishkaliaat alqanuniat li'iibram alwakil aldhakii lileuqud altijariat aldhakiat fi zili easr albuluk tshin, dawlata alkuayt wal'iimarat nmwdhjan: dirasat tahliliat muqaranati, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, aleadad 8, alsanat 8, alkuayt, 2020m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2021/09/381-430-Dr.-Ahmed-M.-Al-Dabousy.pdf.

    • 'ashraf jabir, albuluk tshin wahuquq almualafi: nahw himayat dhakiat lilmusanifat alraqamiati, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, alsanat 8, mulhiq khasa, aleadad 9, alkuaytu, yanayir 2021m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2022/04/377-474.

    • 'anas bin eabd allah bin 'iibrahim alnaazili, tiqniat albuluk tshin wa'atharuha fi almueamalat almaliat almueasirati: dirasat fiqhiati, majalat 'usul alsharieat lil'abhath altakhasusiati, almujalad 6, aleadad 3, almaehad aleilmiu liltadrib almutaqadim waldirasati, alsaeudiati, 2020m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://misd.tech/wp-content/files_mf/jsfsr/060303.pdf.

    • 'ayman muhamad sayid mustafaa al'asyuti, altabieat alqanuniat lileuqud aldhakiat fi daw' taqniat albuluk tshin, bahath muqadam 'iilaa almutamar alduwalii althaani bieunwani: "tamkin altatbiqat aldhakiat bayn alfiqh walqanuni: ruyat mustaqbaliat fi dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati", altatbiqat aldhakiat fi alqanuni, aladhi nazamath kuliyat al'iimam malik lilsharieat walqanun khilal alfatrat min 15-16 'iibril 2021m, dibi, al'iimarat, manshur ealaa almawqie alati:

    https://imc.gov.ae/files/FileB/ImcConf/ImcConf02Book02.pdf.

    • 'iihab khalifat, albuluk tshin: althawrat altiknulujiat alqadimat fi ealam almal wal'iidarati, aleadad 3, markaz almustaqbal lil'abhath waldirasat almutaqadimati, 'abu zabi, al'iimarat, mars 2018m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://futureuae.com/media/Ehabpdf_d1f747f1-7ba7-4390-bd3f-918c5dbf6ead.pdf.

    • bn salim 'ahmad eabd alrahman, tiqniat albuluk tshin waleuqud aldhakiatu: muqarabat tahliliat lil'utur alqanuniat waltiknulujiat, majalat aldirasat alqanuniat walsiyasiati, almujalad 8, aleadad 2, jamieat eamaar thaliji, al'aghwati, aljazayar, yuniu 2022m, manshur ealaa almawqie alati:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%82%.

    • bin eali salihat, tiqniat albuluk tshin 'asas tafeil aliat eamal aleuqud aldhakiati, majalat aleulum alqanuniat walaijtimaeiati, almujalad alsaabieu, aleadad althaani, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat zayaan eashur bialjilfati, aljazayar, yuniu 2022m, manshur ealaa almawqie alati:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%82.

    • jlil hasan alsaaeidi, eamaar eabd alhusayn eali shahi, hajiat euqud albuluk tshin fi al'iithbati, majalat kuliyat alqanun waleulum alsiyasiatu, aleadad aleishrun, kuliyat alqanun waleulum alsiyasiati, aljamieat aleiraqiati, aleiraq, 2023m, manshur ealaa almawqie alati:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/25-275-PB.pdf.

    • husam aldiyn mahmud muhamad hasan, aleuqud aldhakiat almubramat eabr tiqniat albuluk tshin, almajalat alqanuniat, almujalad 16, aleadad 1, kuliyat alhuquqi, jamieat alqahirati, fare alkhartum, mayu 2023m.
    • hamdi sulayman alqabilati, alnizam alqanuniu li'iibram aleuqud al'iidariat al'iiliktruniati, majalat dirasati, eulum alsharieat walqanuni, almujalad 34, mulhaq 2007ma, al'urdunu, bahath manshur ealaa mawqie dar almanzumati: https://search.mandumah.com.
    • khalid hashim eabd alhamid hanafay, tiknulujia salasil alkutal watathiruha ealaa altijarat alduwaliati: dirasat tahliliati, almajalat aleilmiat lildirasat altijariat walbiyiyati, almujalad 12, aleadadu1, kuliyat altijarat bial'iismaeiliati, jamieat qanaat alsuwis, 2021m.
    • ramadan eabd allah alsaawi alsayidu, aleuqud aldhakiat wa'ahkamuha fi alfiqh al'iislamii, majalat aliaqtisad al'iislamii, almujalad 40, aleadad 475, bank dubay al'iislami, al'iimarat, 2020ma, manshur ealaa mawqie dar almanzumati: https://search.mandumah.com/Record/1266893.
    • ryad mansur alkhalifi, almaqasid alshareiat wa'atharuha fi fiqh almueamalat almaliati, majalat jamieat almalik eabd aleaziza, almujalad 17, aleadad 1, jamieat almalik eabd aleaziza, maehad alaiqtisad al'iislamii, alsaeudiati, 2004m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://lib.manaraa.com/books/.

    • sami muhamad alsalahati, alwaqf watiqniat albuluk tshin: qira'at shareiat fi alaistithmar waltamwili, majalat kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiati, almujalad 41, aleadad 1, jamieat qatar, qutru, 2023m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://qspace.qu.edu.qa/bitstream/handle/10576/39362/.

    • sba muhamad mustafaa albaeula, hayil eabd alhafiz dawud, aleuqud aldhakiat almustakhdamat bialbuluk tshin: dirasat fiqhiatin, majalat dirasati, eulum alsharieat walqanuni, almujalad 49, aleadad 2, aljamieat al'urduniyat, al'urduna, 2022m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://www.researchgate.net/publication/362711167_Smart_Contracts.

    • simiat eali aleamarii, aleuqud aldhakiatu: hukmuha wadawabituha alfiqhiata, majalat aleulum al'iislamiati, almujalad 5, aleadad 2, al'urdun, maris 2022m, manshur ealaa almawqie alati:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/05%20(2).pdf.

    • shadi muhamad earfat hijazi, al'iithbat bialwasayil al'iiliktruniat fi aleuqud al'iidariati: dirasat muqaranat bayn alnizamayn almisrii walsaeudii, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, almujalad 10, aleadad 73, kuliyat alhuquqi, jamieat almansurat, sibtambar 2020m.
    • trubia nidir, tiknulujia albuluk tshin watathiratuha ealaa almustaqbal alraqamii lilmueamalat alaiqtisadiati: alfuras waltahadiyati, majalat jamieat eamaar thaliji, kuliyat aleulum alaiqtisadiat waltijariat waeulum altasyiri,almujalad 3, aleadad 1, 'abhath aiqtisadiat mueasiratu, al'aghwati, aljazayir, maris 2020m, manshur ealaa almawqie alati:

    file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%83%D9%86%D9%88%D9%8.

    • eabd alraaziq wahbat sayid 'ahmad muhamad, mafhum aleaqd aldhakii min manzur alqanun almadanii: dirasat tahliliatun, majalat aleulum alaiqtisadiat wal'iidariat walqanuniati, almujalad 5, aleadad 8, almarkaz alqawmiu lilbuhutha, ghazat, 'iibril 2021m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://journals.ajsrp.com/index.php/jeals/article/view/3597/3431.

    • eabd alsataar 'abu ghudat, aleuqud aldhakiat walbunuk alraqamiat walbuluk tshin, bahath muqadam fi nadwat albarakat altaasieat walthalathun lilaiqtisad al'iislamii, walati aineaqadat bimadinat jidat bialmamlakat alearabiat alsaeudiati, khilal alfatrat min 13-14 mayu 2019m, manshur ealaa almawqie alati: https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/05.
    • eabd aleazim jalal 'abu zid, murajaeat naqdiat lilaijtihadat almueasirat almutaealiqat bialshart aljazayiyi waltaewid fi alailtizamat almaliati, majalat kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiati, almujalad 38, aleadad 2, kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiati, jamieat qatar, qutru, 2021m, manshur ealaa mawqie dar almanzumati:

    https://search.mandumah.com/Record/1139646.

    • eabd allh bin muhamad bin eabd alwahaab aleaqila, tiqniat albuluk tshin: takyifuha watatbiqatuha alfiqhiatu, majalat aljamieat al'iislamiat lileulum alshareiati, alsanat 54, aleadad 194, aljamieat al'iislamiat bialmadinat almunawarati, muharam 1442hi, manshur ealaa almawqie alati: file:///C:/Users/facebook/Downloads/%D8%AA%D9%.
    • eumar aljamili, aleuqud aldhakiatu: waqieuha waealaqatuha bialeumlat alaftiradiati, mutamar mujmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawrat alraabieat waleishruna, dibi, 2019m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    • aleayaashi alsaadiq fadad, aleuqud aldhakiatu, mutamar majmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawra (24), dibi, al'iimarat, 2019m, bahath manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp content/uploads/2019/11.

    • ghasaan salim salih altaalibu, aleumlat alraqamiat waealaqatuha bialeuqud aldhakiati, mutamar mujmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawrat alraabieat waleishruna, dibi, 2019m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    • qutab mustafaa sanw, aleuqud aldhakiat fi daw' al'usul walmaqasid walmalati: ruyat tahliliatun, bahath muqadim limutamar majmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawrat 24, dbi, 2019m, bahath manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    • muhamad 'iibrahim eabd almuneim marsi, madaa mula'amat euqud aldhaka' alaistinaeii almubramat eabr taqniat albuluk tshin liqanun aleaqda, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniat, aleadad althaani wal'arbaeina, kuliyat alsharieat walqanun bidiminhur, jamieat al'azhar, yuliu 2023m.
    • muhamad badr 'ahmad alkuh, mahiat aleuqud aldhakiati, majalat kuliyat alsharieat walqanun bitanta, almujalad 39, aleadad 1, kuliyat alsharieat walqanun bitanta, jamieat al'azhur, yanayir/ mars 2024m.
    • muhamad earfan alkhatib, aleuqud aldhakiatu.. alsidqiat walmanhajiatu: dirasat naqdiat mueamaqat fi alfalsafat waltaasil, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiatu, alsanat althaaminati, aleadad 2, alkuayt, yuniu 2020m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2020/11/151-242-Prof.-Mohammad-A.-Al-Khatib.pdf.

    • muhamad yahyaa 'ahmad eatiat, altahkim aldhakiu kalyat lihali munazaeat aleuqud almubramat eabr tiqniat silsilat alkutali, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniat, aleadad alsaadis walthalathun, kuliyat alsharieat walqanun bidiminhur, jamieat al'azhar, 'iibril 2021m.
    • maeamar bin turyati, aleuqud aldhakiat almudmajat fi albuluk tshin, 'ayu tahadiyat limanzumat aleaqd halyan?, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, mulhaq khasa, aleadad 4, almutamar alsanawia alduwalia alsaadisi, alkuayt, mayu 2019m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://journal.kilaw.edu.kw/wp-content/uploads/2019/10.

    • mundhir qahfa, muhamad sharif aleamari, aleuqud aldhakiatu, mutamar majmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawra (24), dibi, al'iimarat, 2019m, bahath manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp-content/uploads/2019/11/.

    • mnir mahir 'ahmad alshaatir, tiqniat silsilat althiqa (albluk tshin) watathiratuha ealaa qitae altamwil al'iislamii: dirasat wasfiati, majalat buhuth watatbiqat fi almaliat al'iislamiati, almujalad 3, aleadad 2, almaehad almaghribii lil'iielam aleilmii waltiqnii, almaghribi, 2019m, manshur ealaa almawqie alati:

    https://revues.imist.ma/index.php/RAFI/article/view/16446/9501.

    • misar hasan jasimi, aleuqud aldhakiat watatbiqatuha ealaa aleumlat aliaiftiradiati: dirasat muqaranati, majalat kuliyat alqanun lileulum alqanuniat walsiyasiati, almujalad 10, aleadad 39, jamieat karkuk, aleiraqi, 2021m, manshur ealaa mawqie dar almanzumati:

    https://search.mandumah.com/Record/1257754.

    • haydi eisaa hasan eulay, tiknulujia silsilat alkutal (albluk tshin) fi alqanun alduwalii alkhasa, bahath muqadam 'iilaa almutamar alduwalii althaani bieunwani: "tamkin altatbiqat aldhakiat bayn alfiqh walqanuni: ruyat mustaqbaliat fi dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati", altatbiqat aldhakiat fi alqanuni, aladhi nazamath kuliyat al'iimam malik lilsharieat walqanun khilal alfatrat min 15-16 'iibril 2021m, dibi, al'iimarat, manshur ealaa almawqie alati:

    https://imc.gov.ae/files/FileB/ImcConf/ImcConf02Book02.pdf.

    • hana' muhamad hilal alhanayti, mahiat aleuqud aldhakiati, bahath muqadim limutamar majmae alfiqh al'iislamii alduwali, aldawrat 24, dibi, 2019m, bahath manshur ealaa almawqie alati:

    https://iefpedia.com/arab/wp content/uploads/2019/11.

    • haytham alsayid 'ahmad eisaa, 'iibram aleuqud aldhakiat eabr taqniat albuluk tshin, majalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, almujalad 7, aleadad 2, kuliyat alhuquqi, jamieat madinat alsaadat, disambir 2021m.

    almawaqie al'iiliktirunia

    • 'ahmad hasan, maqal bieunwani: "aleumlat al'iiliktruniat fi alduwal alearabiati, akhtalafat al'asbab walhazr wahdan", manshur ealaa almawqie alati:

    https://www.bitcoinnews.ae/.

    • astitlae al'umam almutahidat limuashir tatwir alhukumat al'iilikturunia (EGDI), alsaadir eam 2018, manshur ealaa almawqie altaali:

    https://publicadministration.un.org/egovkb/en-us/Login?returnurl=%2fegovkb%2fen-us%2fData-Center.

    • rana eafifi, maqal bieunwani: "'awal mahkamat taetamid ealaa "bluk tshin" ealmyan fi dubi" bijaridat aleayn al'iikhbariati, manshur ealaa almawqie alati:

    https://al-ain.com/article/difc-launch-blockchain-first-court.

    • muhamad ramha, almueamalat almaliat almustahdathat min manzur maqasidi, bahath manshur ealaa almawqie alati:

    https://www.majlisyacoub.com/wp-content/uploads/2019/02.

    • maqal bieunwani: "nizam albuluk tshin qamat bitatwirih lilsamah bitaswiat al'awraq almaliat bishakl ali", bitarikh 12/11/2018m, manshur ealaa almawqie alati: http://islamicbitcoin.com.
    • mawqie sahifat albayan al'iimaratiati:

    https://www.albayan.ae/economy/local-market/2018-04-11-1.3234965.