المسؤولية الجنائية للمنشآت عن جرائم تلويث الهواء في النظام السعودي / Criminal Liability of Establishments for Air Pollution Crimes in the Saudi Law

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم القانون العام-كلية الحقوق-جامعة الملك عبد العزيز

المستخلص

أدى التطور الصناعي والاقتصادي إلى تعاظم دور الأشخاص المعنوية، كالمشروعات والمنشآت الصناعية والاقتصادية، والتي أصبحت من أهم القطاعات الحيوية التي يرتكز عليها اقتصاد الدول، إلا أن هذا التطور كان له تأثير كبير على البيئة. وبخاصة البيئة الهوائية، ونظراً لخطورة التلوث الهوائي الذي تسببه تلك الأنشطة، سارعت المملكة العربية السعودية إلى وضع الأنظمة البيئية، وتبني سياسية جنائية حمائية لهذا الوسط، حيث أضحى كل اعتداء على البيئة الهوائية، بفعل شخص طبيعي أو معنوي، يشكل جريمة تلويث للهواء، ومواجهة هذه الجرائم من خلال آليات تتمثل في فرض عقوبات جزائية، وأخرى وقائية تتمثل في الجزاءات الإدارية، وأخرى تعويضية تهدف إلى إصلاح الضـرر البيئي. وأوصت الدراسة بضرورة وضع قواعد واضحة تنظم المسؤولية الجنائية للمنشآت باعتبارها أشخاص معنوية، واستحداث جريمة خاصة لمعاقبة المتبوع في الجرائم البيئة هي جريمة التقصير والتهاون في التوجيه والإشراف في أعمال الرقابة على تابعيه، وكذلك استحداث عقوبة العمل للمصلحة العامة البيئية لمرتكبي الجرائم البيئية.
 
 Abstract:
 Industrial and economic development has led to an increasing role for legal persons, such as industrial and economic projects and establishments, which have become one of the most important vital sectors on which the economy of countries is based. However, this development has had a major impact on the environment. Especially air environment. In view of the seriousness of air pollution caused by these activities, the Kingdom of Saudi Arabia hastened to establish environmental regulations and adopt a protective criminal policy for this environment, as every assault on air environment by a natural or a legal person, constitutes an air pollution crime, these crimes are confronted through mechanisms represented by imposing penal penalties, preventive penalties represented by administrative penalties, and compensatory penalties aimed at repairing environmental damage. The study recommended the necessity for the regulator to disclose the moral element when required, and to create a special crime to punish those who commit environmental crimes, which is the crime of negligence and negligence in directing and supervising the work of monitoring subordinates, as well as introducing a penalty for working in the public environmental interest for those who commit environmental crimes.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولاً: كتب قانونية

    • ارناؤوط، محمد السيد، التلوث البيئي وأثره على صحة الإنسان، مكتبة الدار العربية الكتاب، 1997.
    • الألفي، عادل ماهر، الحماية الجنائية للبيئة، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية،2009.
    • بدوي، أحمد زكي، معجم مصطلحات العلوم الإدارية، دار الكتاب المصري، القاهرة، ط1، 1984.
    • جابر، حسام محمد سامي، الجريمة البيئية، دار الكتب القانونية، القاهرة،2011.
    • حسني، محمود نجيب، النظرية العامة للقصد الجنائي، الطبعة الثالثة، دار النهضة العربية، القاهرة، 1988.
    • الحلو، ماجد راغب، قانون حماية البيئة في ضوء الشريعة، دار المطبوعات الجامعية، مصر،1995.
    • راشد، علي، القانون الجنائي، المدخل وأصول النظرية العامة، دار النهضة العربية،1974.
    • سالم، عمر، المسئولية الجنائية للأشخاص المعنوية وفقا لقانون العقوبات الفرنسي الجديد، دار النهضة العربية، القاهرة، ط1، 1995.
    • السعيد، مصطفى السعيد، الأحكام العامة في قانون العقوبات، دار النهضة العربية، القاهرة،1953.
    • شمس الدين، أشرف توفيق، الحماية الجنائية للبيئة في التشريع المصري، دار النهضة العربية، الطبعة الثالثة،2012.
    • صالح، إبراهيم علي، المسئولية الجنائية للأشخاص المعنوية، دار المعارف، القاهرة 1976.
    • الصيفي، عبد الفتاح مصطفى، الأحكام العامة للنظام الجنائي في الشريعة الإسلامية والقانون، دار المطبوعات الجامعية، 2010.
    • طه، محمود أحمد، الحماية الجنائية للبيئة من التلوث، الاسكندرية، منشأه المعارف، 2007.
    • عبد التواب، مصطفى عبد التواب، جرائم التلوث من الناحيتين القانونية والفنية، منشأة المعارف، الإسكندرية، 1987.
    • عبد العال، محمد عبد اللطيف، الجرائم المادية وطبيعة المسؤولية الناشئة عنها، دار النهضة العربية، القاهرة، 2012.
    • عبد الله، أحمد علي، الشخصية الاعتبارية في الفقه الإسلامي، الدار السودانية للكتب، الخرطوم،2016.
    • فرحات، محمد نعيم، شرح القسم الخاص في التشريع الجنائي الإسلامي، مكتبة الخدمات الحديثة، جدة.1984.
    • الفقي، محمد عبد القادر، البيئة مشاكلها، وقضاياها، وحمايتها من التلوث، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة،1999.
    • قاسم، توفيق محمد، التلوث مشكلة اليوم والغد، الهيئة المصرية للكتاب، القاهرة، 1999.
    • قشقوش، هدى حامد، شرح قانون العقوبات، القسم العام، دار النهضة العربية،2010.
    • كامل، شريف سيد، المسؤولية الجنائية للأشخاص المعنوية، دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، الطبعة الأولى، 1997.
    • الكندري، محمد حسن، المسئولية الجنائية عن التلوث البيئي، دار النهضة العربية، القاهرة، 2006.
    • كورنو، جيرار، معجم المصطلحات القانونية، ط1، ترجمة منصور القاضي، المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر، بيروت، 1997.
    • كيره، حسن، المدخل إلى القانون، منشأة المعارف، الإسكندرية، الطبعة الرابعة، 1971.
    • مقبل، أحمد محمد قائد، المسؤولية الجنائية للشخص المعنوي دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، القاهرة، الطبعة الأولى، 2005.
    • منير، مصطفى، جرائم إساءة استعمال السلطة الاقتصادية، الهيئة المصرية للكتاب، القاهرة، سنة 1992.
    • الهريش، فرج صالح، جرائم تلويث البيئة، المؤسسة الفنية للطباعة والنشر، القاهرة، الطبعة الاولى، سنة، 1998.

    ثانياً: دوريات

    • امزياني، بوبكر، جريمة تلوث الهواء وعقوباته في القانون المغربي، مجلة القانون والأعمال، ع37، 2018.
    • جبار، علي حسين، المسؤولية الجنائية عن جرائم تلوث البيئة للشخص الطبيعي والمعنوي والآثار المترتبة عليها: دراسة تحليلية مقارنة، مجلة الجامعة العراقية، ع60، ج2، 2023.
    • جدي، وناسة، جرائم تلويث البيئة الهوائية، مجلة الفكر، العدد 15، 2017.
    • حماد، رأفت محمد أحمد، معيار مسؤولية المتبوع عن انحراف تابعه في القانون المدني والفقه الإسلامي، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، مج17، ع 20، 2005.
    • الدعجاني، شوق بنت مناحي، المسؤولية الدولية عن الجرائم البيئية وأثرها على الأمن الإنساني، مع توضيح جهود المملكة العربية السعودية في مكافحة هذه الجرائم، مجلة جيل حقوق الإنسان، ع1، 2022.
    • رشوان، رفعت محمد علي، سياسة المشرع الإماراتي الجنائية في مواجهة الجرائم البيئية، الفكر الشرطي، مج14، ع4، 2006.
    • الركراكي، محمد علي، جرائم البيئة بين إقرار المسؤولية وتحديد الضحايا، منشورات مجلة العلوم القانونية-سلسلة فقه القضاء الجنائي، ع2، 2017.
    • عبد المنعم، محمد أحمد، مدى سلطة الإدارة في وقف الأنشطة الخطرة على البيئة (دراسة تحليلية مقارنة)، مجلة كلية الشريعة والقانون بطنطا، ع 37، 2022.
    • العبيدي، أسامة بن غالب، جريمة تلويث البيئة وتطبيقاتها في النظام السعودي، مجلة البحوث الأمنية، مج27، ع69، 2018.
    • العلواني، عبد العزيز فتحي، تعويض الأضرار البيئية وفق النظام العام للبيئة في المملكة العربية السعودية الصادر عام 1422هـ، دراسة تحليلية، مجلة جيل حقوق الإنسان، ع39، 2020.
    • عوض، محمد محي الدين، أهم الظواهر الاقتصادية الانحرافية والإجرامية، بحث مقدم للندوة العلمية الحادية والأربعين التي عقدت في جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، من 28-30 أيلول، الرياض، 1998.
    • الفالح، قاسم بن مساعد بن قاسم، التلوث البيئي البري في النظام السعودي، مجلة القضاء، ع7، 2016.
    • قايد، حفيظة، المسؤولية الجنائية عن فعل الآخر(الغير) في جرائم تلويث البيئة، مجلة الاقتصاد الإسلامي العالمية، ع39، 2015.
    • القطري، محمد نصر محمد، المسؤولية الجنائية للشخص الاعتباري: دراسة مقارنة، مجلة العلوم الإنسانية والإدارية، ع5، 2014.
    • نويري، نسرين، أحمد حسين، المسؤولية الجنائية عن جرائم تلويث البيئة، مجلة الاجتهاد للدراسات القانونية والاقتصادية، مج12، ع3، 2023.
    • هباش، عبد القادر محمد، إياد علي اليوسف، خصوصية القاعدة الجزائية في جرائم تلويث البيئة المالية، مجلة جامعة تشرين للبحوث والدراسات العلمية، سلسلة العلوم الاقتصادية، مج 33، ع6، 2011.

    ثالثاً: الرسائل العلمية

    • بوخالفة، فيصل، الجريمة البيئية وسبل مكافحتها في التشـريع الجزائري، أطروحة دكتوراه، جامعة باتنة1، 2017.

    رابعاً: القوانين واللوائح

    • قانون (نظام) التنظيم الصناعي الموحد لدول مجلس التعاون لدول الخليج العربية الصادر بالمرسوم الملكي رقم م/20 بتاريخ 4 / 4 / 1427هـ.
    • قانون حماية البيئة الجزائري في إطار التنمية المستدامة رقم 103-10.
    • قانون رقم (4) لسنة 1994 بإصدار قانون في شأن البيئة (مصر)
    • اللائحة التنفيذية للتصاريح البيئية لإنشاء وتشغيل الأنشطة لنظام البيئة الصادر بالمرسوم الملكي رقم(م/165) وتاريخ 19/11/1441.
    • نظام الأنشطة المقلقة للراحة أو الخطرة أو المضرة بالصحة أو البيئة الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/14) بتاريخ 8/4/1423.
    • نظام البيئة الصادر بالمرسوم الملكي رقم(م/165) تاريخ 19/11/1441هـ
    • النظام العام للبيئة الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/34) بتاريخ 28/7/1422
    • نظام العمل الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/51) تاريخ23/8/1426هـ.

     

    References:

     

    1: kutub qanunia

    • arnawuwta, muhamad alsayidu, altalawuth albiyiyu wa'atharuh ealaa sihat al'iinsani, maktabat aldaar alearabiat alkitabi, 1997.
    • al'alfi, eadil mahir, alhimayat aljinayiyat lilbiyati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati,2009.
    • bdui, 'ahmad zaki, muejam mustalahat aleulum al'iidariati, dar alkitaab almisrii, alqahirati, ta1, 1984.
    • jabir, husam muhamad sami, aljarimat albiyiyatu, dar alkutub alqanuniatu, alqahirati,2011.
    • hasini, mahmud najib, alnazariat aleamat lilqasd aljanayiyi, altabeat althaalithati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1988.
    • alhulu, majid raghba, qanun himayat albiyat fi daw' alsharieati, dar almatbueat aljamieiati, masr,1995.
    • rashidi, ealay, alqanun aljanayiy, almadkhal wa'usul alnazariat aleamati, dar alnahdat alearabiati,1974.
    • salm, eumra, almasyuwliat aljinayiyat lil'ashkhas almaenawiat wifqan liqanun aleuqubat alfaransii aljadida, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta1, 1995.
    • alsaeid, mustafaa alsaeida, al'ahkam aleamat fi qanun aleuqubati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati,1953.
    • shams aldiyn, 'ashraf twfiq, alhimayat aljinayiyat lilbiyat fi altashrie almisrii, dar alnahdat alearabiati, altabeat althaalithatu,2012.
    • salih, 'iibrahim ealay, almasyuwliat aljinayiyat lil'ashkhas almaenawiati, dar almaearifi, alqahirat 1976.
    • alsayfi, eabd alfataah mustafaa, al'ahkam aleamat lilnizam aljinayiyi fi alsharieat al'iislamiat walqanunu, dar almatbueat aljamieiati, 2010.
    • tahi, mahmud 'ahmadu, alhimayat aljinayiyat lilbiyat min altalawuthi, aliaiskandiriati, mansha'ah almaearifa, 2007.
    • eabd altawabi, mustafaa eabd altawabi, jarayim altalawuth min alnaahiatayn alqanuniat walfaniyati, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, 1987.
    • eabd aleal, muhamad eabd allatifi, aljarayim almadiyat watabieat almaswuwliat alnaashiat eanha, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2012.
    • eabd allah, 'ahmad eulay, alshakhsiat alaietibariat fi alfiqh al'iislamii, aldaar alsuwdaniat lilkutubi, alkhartum,2016.
    • frihati, muhamad nueaymi, sharh alqism alkhasi fi altashrie aljinayiyi al'iislamii, maktabat alkhadmat alhadithati, jida.1984.
    • alfaqi, muhamad eabd alqadir, albiyat mashakiliha, waqadayaha, wahimayatuha min altalawuthi, alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, alqahirati,1999.
    • qasimi, twfyq muhamad, altalawuth mushkilat alyawm walghad, alhayyat almisriat lilkitabi, alqahirati, 1999.
    • qishqush, hudaa hamid, sharh qanun aleuqubati, alqism aleama, dar alnahdat alearabiati,2010.
    • kaml, sharif sayd, almaswuwliat aljinayiyat lil'ashkhas almaenawiati, dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, altabeat al'uwlaa, 1997.
    • alkandari, muhamad hasan, almasyuwliat aljinayiyat ean altalawuth albiyiy, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2006.
    • kurnu, jirar, muejam almustalahat alqanuniati, ta1, tarjamat mansur alqadi, almuasasat aljamieiat lildirasat walnushri, bayrut, 1997.
    • kirih, hasanu, almadkhal 'iilaa alqanuni, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, altabeat alraabieati, 1971.
    • muqbila, 'ahmad muhamad qayidu, almaswuwliat aljinayiyat lilshakhs almaenawii dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, altabeat al'uwlaa, 2005.
    • minir, mustafaa, jarayim 'iisa'at aistiemal alsultat alaiqtisadiati, alhayyat almisriat lilkitabi, alqahirati, sanat 1992.
    • alhirish, faraj salih, jarayim talwith albiyati, almuasasat alfaniyat liltibaeat walnashri, alqahirati, altabeat alawlaa, sanati, 1998.

    2: dawriaat

    • amiziani, bubkr, jarimat talawuth alhawa' waeuqubatih fi alqanun almaghribi, majalat alqanun wal'aemali, ea37, 2018.
    • jbar, eali husayn, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim talawuth albiyat lilshakhs altabieii walmaenawii waluathar almutaratibat ealayha: dirasat tahliliat muqaranati, majalat aljamieat aleiraqiati, ea60, ja2, 2023.
    • jdi, wanasatu, jarayim talwith albiyat alhawayiyati, majalat alfikri, aleadad 15, 2017.
    • hmad, ra'afat muhamad 'ahmadu, mieyar maswuwliat almutbawie ean anhiraf tabaeah fi alqanun almadanii walfiqh al'iislamii, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, mij17, e 20, 2005.
    • aldaejani, shawq bint manahi, almaswuwliat alduwaliat ean aljarayim albiyiyat wa'athariha ealaa al'amn al'iinsanii, mae tawdih juhud almamlakat alearabiat alsaeudiat fi mukafahat hadhih aljarayimi, majalat jil huquq al'iinsani, ea1, 2022.
    • rshwan, rafaeat muhamad ealay, siasat almusharie al'iimaratii aljinayiyat fi muajahat aljarayim albiyiyati, alfikr alshurti, mij14, ea4, 2006.
    • alrrkraki, muhamad ealay, jarayim albiyat bayn 'iiqrar almaswuwliat watahdid aldahaya, manshurat majalat aleulum alqanuniati-silsilat fiqh alqada' aljanayiy, ea2, 2017.
    • eabd almuneam, muhamad 'ahmadu, madaa sultat al'iidarat fi waqf al'anshitat alkhatirat ealaa albiya (dirasat tahliliat muqaranata), majalat kuliyat alsharieat walqanun bitanta, e 37, 2022.
    • aleubidii, 'usamat bin ghalibi, jarimat talwith albiyat watatbiqatuha fi alnizam alsueudii, majalat albuhuth al'amniati, mij27, ea69, 2018.
    • aleulwani, eabd aleaziz fatuhi, taewid al'adrar albiyiyat wifq alnizam aleami lilbiyat fi almamlakat alearabiat alsaeudiat alsaadir eam 1422hi, dirasat tahliliatun, majalat jil huquq al'iinsani, ea39, 2020.
    • eawada, muhamad muhi aldiyn, 'ahamu alzawahir alaiqtisadiat alainhirafiat wal'iijramiati, bahath muqadim lilnadwat aleilmiat alhadiat wal'arbaein alati euqidat fi jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, min 28-30 'aylul, alrayad, 1998.
    • alfalha, qasim bin musaeid bin qasima, altalawuth albiyiyu albariyu fi alnizam alsueudii, majalat alqada'i, ea7, 2016.
    • qayidi, hafizat, almaswuwliat aljinayiyat ean fiel alakhar(alghir) fi jarayim talwith albiyati, majalat aliaqtisad al'iislamii alealamiati, ea39, 2015.
    • alqatarii, muhamad nasr muhamadi, almaswuwliat aljinayiyat lilshakhs aliaetibari: dirasat muqaranati, majalat aleulum al'iinsaniat wal'iidariati, ea5, 2014.
    • nuiri, nisrin, 'ahmad husayn, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim talwith albiyati, majalat alaijtihad lildirasat alqanuniat walaiqtisadiati, mij12, ea3, 2023.
    • hbashi, eabd alqadir muhamad, 'iiad eali alyusif, khususiat alqaeidat aljazayiyat fi jarayim talwith albiyat almaliati, majalat jamieat tishrin lilbuhuth waldirasat aleilmiati, silsilat aleulum alaiqtisadiati, maj 33, ea6, 2011.

    3: alrasayil aleilmia

    • bukhalifat, fayuslu, aljarimat albiyiyat wasubul mukafahatiha fi altashrie aljazayirii, 'utruhat dukturah, jamieat batnata1, 2017.

    4: alqawanin wallawayih

    • qanun (nizami) altanzim alsinaeii almuahad lidual majlis altaeawun lidual alkhalij alearabiat alsaadir bialmarsum almalakii raqm mi/20 bitarikh 4 / 4 / 1427h.
    • qanun himayat albiyat aljazayirii fi 'iitar altanmiat almustadamat raqm 103-10.
    • qanun raqm (4) lisanat 1994 bi'iisdar qanun fi shan albiya (masir)
    • allaayihat altanfidhiat liltasarih albiyiyat li'iinsha' watashghil al'anshitat linizam albiyat alsaadir bialmarsum almalakii raqma(m/165) watarikh 19/11/1441.
    • nizam al'anshitat almuqliqat lilraahat 'aw alkhatirat 'aw almudarat bialsihat 'aw albiyat alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/14) bitarikh 8/4/1423.
    • nizam albiyat alsaadir bialmarsum almalakii raqmu(m/165) tarikh 19/11/1441h
    • alnizam aleamu lilbiyat alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/34) bitarikh 28/7/1422
    • nizam aleamal alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/51) tarikh23/8/1426h.