تفعيل دور وقف المساجد وفق أهداف التنمية المستدامة (دراسة فقهية تطبيقية على دولة الكويت) / Achieving the Objectives of Sustainable Development by Activating Mosque Endowment An Applied Jurisprudential Study on the State of Kuwait

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلفون

قسم الفقه المقارن والسياسة الشرعية، كلية الشريعة - جامعة الكويت

المستخلص

هدفت الدراسة إلى توضيح العلاقة بين مقاصد الوقف في الشريعة الإسلامية وبين أهداف التنمية المستدامة، كما تسعى إلى إيجاد حلول عملية مبتكرة لتحقيق أهداف التنمية المستدامة من خلال وقف المساجد. وقد دمجت الباحثتان بين عدة مناهج، وهي: المنهج الوصفي، والمنهج الاستقرائي، والمنهج المقارن؛ وقد خلصت الدراسة إلى عدد من النتائج، تضمنت في مجملها: أن أحكام الوقف في الفقه الإسلامي سبقت الدعوى المعاصرة للتنمية المستدامة، وأن مقاصد الشريعة تتوافق مع أهداف التنمية المستدامة في مجملها، وأن وقف المساجد يحقق الجانب الاقتصادي للتنمية المستدامة من خلال: تصميم وبناء المساجد بما يتناسب مع البيئة الصحراوية المحيطة، وترشيد استهلاك الماء والطاقة الكهربائية، كما يتحقق الجانب الاجتماعي بأمور عدة، منها: بناء قاعة متعددة الأغراض تابعة لساحات المسجد، ومرفق خاص بفئة الشباب تحت إدارة إمام المسجد، في حين يبرز دورها في الجانب البيئي بمشاركة الطاقة المتجددة في مزيج الطاقة الكهربائية، بالإضافة إلى إعادة تدوير مياه الوضوء في زرع المسطحات الخضراء، وإعادة تدوير قناني المياه والمحارم.
 
The present study aims to elucidate the relationship between the purposes of endowment (waqf) in the view of Islamic Law and the objectives of sustainable development. Also, it seeks to come up with practical and innovative solutions to achieve the objectives of sustainable development through mosque endowments. To this end, both researchers combined descriptive, extrapolatory and comparative approaches. Accordingly, the main findings of the study are: Jurisprudential rulings relevant to endowments in Islam preceded the contemporary calls for sustainable development. Besides, the Supreme Objectives of Sharia comply with the core objectives of sustainable development. On this basis, mosque endowments achieve the economic pillar of sustainable development through designs and construction of mosques to be compatible with building standards of the desert environment, as they encourage rational consumption of water and power supply. Whereas, social sustainability is achieved through building multipurpose halls attached to mosque yards, alongside founding and managing youth facilities under the supervision of Imams. Regarding environmental sustainability, the process consists of several projects such as integrating renewable energy in the “Energy Mix”, reusing ablution water for green spaces irrigation, and recycling water bottles and used wipes.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولاً: المراجع العربية:

    • أحمد، زيزي مصطفى. (2022). أبعاد وأهداف التنمية المستدامة من منظور الشريعة الإسلامية. مجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات، 7(2), 872-875. دمنهور.
    • الأزهري، محمد. (2001). تهذيب اللغة. (محمد مرعب، محقق). بيروت: دار إحياء التراث العربي.
    • الأمم المتحدة. (لا تاريخ). الاستدامة. استرجعت من https://www.un.org/ar/
    • الأمم المتحدة. (لا تاريخ). الأهداف التنموية المستدامة. استرجعت من:

    https://www.un.org/sustainabledevelopment/ar/sustainabledevelopment-goals/

    • الأنصاري، زكريا بن محمد بن زكريا. أسنى المطالب في شرح روض الطالب. بيروت: دار الكتاب الإسلامي.
    • البخاري، محمد بن إسماعيل. (1422هــ). صحيح البخاري (محمد زهير الناصر، محقق). بيروت: دار طوق النجاة.
    • البهوتي، منصور بن يونس. (ط1). شرح منتهى الإرادات. الرياض: عالم الكتب.
    • الحمامصي، حفيظ. (2022). إسهامات الوقف في تمويل التنمية المستدامة: قضايا ونماذج. مجلة دراسات في العلوم الإنسانية والاجتماعية, 5 (1), عمَّان.
    • الخرشي، محمد بن عبد الله. شرح مختصر خليل. بيروت: دار الفكر للطباعة.
    • الخطيب الشربيني، محمد بن أحمد. (1994). مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج (ط1). بيروت: دار الكتب العلمية.
    • الدسوقي، محمد بن أحمد بن عرفة. (1996م). حاشية الدسوقي على الشرح الكبير (ط1). بيروت: دار الكتب العلمية.
    • الرازي، أحمد بن فارس. (1979). معجم مقاييس اللغة. تحقيق: عبد السلام محمد هارون. دار الفكر.
    • الربيعي، علي. (2009). "التحليل الاقتصادي لمؤشرات التنمية المستدامة في بلدان آسيوية مختلفة" [رسالة ماجستير في العلوم الاقتصادية]. كربلاء: جامعة كربلاء.
    • الرملي، محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة. (1984م). نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج (ط الأخيرة). بيروت: دار الفكر.
    • الرومي، عدنان. (2002). تاريخ مساجد الكويت القديمة. (ط2). الكويت.
    • الزبيدي، محمّد. (1965). تاج العروس من جواهر القاموس. (تحقيق مجموعة من المحققين). الكويت: دار الهداية.
    • ابن سيده، علي. (2000). المحكم والمحيط الأعظم. (عبد الحميد هنداوي، محقق). بيروت: دار الكتب العلمية.
    • ابن عابدين، محمد أمين بن عمر. (1992م). رد المحتار على الدر المختار (ط2). بيروت: دار الفكر.
    • ابن عاشور، محمد الطاهر. (2001م). مقاصد الشريعة الإسلامية (ط2). عمّان: دار النفائس.
    • ابن عبد السلام، العز بن. (1991). قواعد الأحكام في مصالح الأنام. (علق عليه: طه عبد الرؤوف سعد). القاهرة: مكتبة الكليات الأزهرية.
    • عبد الله، عبد الخالق. (1993). "التنمية المستديمة والعلاقة بين البيئة والتنمية". مركز دراسات الوحدة العربية. (المجلد 15، العدد 167، صفحات 79-102). بيروت.
    • العجمي، عبد الله عبدالرحمن. (2004). تقويم البدائل التكنولوجية لإدارة الطلب على الطاقة الكهربائية في القطاع الحكومي بدولة الكويت.(ص1-88). البحرين: جامعة الخليج العربي.
    • فريد عمادي. (2022, 18 أبريل). وكيل وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية في اللقاء الذي نشرته جريدة الأنباء الكويتية. جريدة الأنباء. استرجعت بتاريخ 18 يناير 2023، من https://www.alanba.com.kw/1114301
    • قاسم، خالد. (2012). إدارة البيئة والتنمية المستدامة في ظل العولمة المعاصرة. الإسكندرية: الدار الجامعية.
    • القحطاني، م. سالم. (تاريخ النشر غير معروف). العرض المرئي لمشروع استدامة المساجد. الكويت: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية.
    • ابن قدامة، موفق الدين عبد الله بن أحمد. المغني. بيروت: دار الفكر.
    • قلعة جي، محمد رواس. (2018م). معجم لغة الفقهاء (ط5). بيروت: دار النفائس.
    • ابن القيم، محمد بن أبي بكر. (1991). إعلام الموقعين. (تحقيق: محمد عبد السلام إبراهيم) (الطبعة الأولى). بيروت: دار الكتب العلمية.
    • الكاساني، أبو بكر بن مسعود بن أحمد. (1986م). بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع (ط2). بيروت: دار الكتب العلمية.
    • الكندري، خالد عبدالجبار ، عبدالله، أحمد يوسف، وأبو جميلة، منصور السيد. (2011). اختيار أفضل الطرق لترشيد استهلاك الطاقة الكهربائية في المساجد بدولة الكويت [رسالة ماجستير غير منشورة]. المنامة: جامعة الخليج العربي. مسترجع من http://search.mandumah.com/Record/1013268
    • اللجنة الاقتصادية والاجتماعية لغربي آسيا - الاسكوا، (2021)، نصائح عملية لترشيد استهلاك الطاقة في المساكن في تونس: الممارسات الجيدة الواجب أخذها بعين الاعتبار عند بناء المسكن أو تأهيله، بيروت.
    • اللميع، فهد خليف، و العازمي، بدر حمد. (2012). مدى استخدام معلمي التربية الاسلامية مسجد المدرسة كوسيلة تربوية في المرحلة المتوسطة في دولة الكويت.العلوم التربوية، مج 20, ع 1 ، 248-270. القاهرة.
    • مجموعة الأمم المتحدة للتنمية المستدامة. (لا تاريخ). 2030 البرنامج الوصفي. استُرجع من https://unsdg.un.org/ar/2030-agenda/altwasl
    • مسلم، ابن الحجاج النيسابوري. صحيح مسلم. بيروت: دار إحياء التراث العربي.
    • ابن منظور، محمد بن مكرم بن علي. (1418هــ-1997م). لسان العرب. (أمين محمد ومحمد الصادق ، محققان) (ط2). بيروت: دار إحياء التراث العربي.
    • ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم. البحر الرائق شرح كنز الدقائق. بيروت: دار الكتاب الإسلامي.
    • نور الدين، زمام، ويحياوي، نجاة. (2012). الوقف والتنمية الاجتماعية: علاقة تزامنية. مجلة علوم الإنسان والمجتمع, الجزائر.
    • هاريسون، د. (1989). علم اجتماع التنمية والتحديث. (د. عيسى برهوم، مترجم). عمان: دار صفاء للنشر والتوزيع.
    • وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية. (لا تاريخ). "الأوقاف" تبحث التوسع في استخدام المياه المعالجة بحدائق المساجد. استرجعت بتاريخ 18 مارس 2024، من https://www.awqaf.gov.kw/ar/
    • ويفى، خيرة. (2019). دور التمويل الوقفي في تحقيق التنمية المستدامة: دراسة في الدور الاقتصادي والاجتماعي للقطاع الوقفي. مجلة الندوة للدراسات القانونية, 29، 22-49. الجزائر.
    • اليوبي، محمد سعد بن أحمد. (1998م). مقاصد الشريعة الإسلامية وعلاقتها بالأدلة الشرعية (ط1). الرياض: دار الهجرة.

    ثانياً: المراجع الأجنبية:

     

    • Akbari, (2002). Shade trees reduce building energy use and CO2 emissions from power plants. Environmental Pollution, 116, S119–S126. https://doi.org/10.1016/S0269-7491(01)00264-0
    • Al-Homoud, S., Abdou, A. A., & Budaiwi, I. M. (2005). Mosque energy performance, Part II: Monitoring of energy end use in a hot-humid climate. *JKAU: Eng. Sci., 16*(1), 185-202.
    • Barbier, B. (1987). The Concept of Sustainable Economic Development. Environmental Conservation, 14(2), 101–110.
    • Decoding Air Conditioning Energy Efficiency Ratings. (n.d.). Retrieved 4 March 2024, from

    https://www.zuper.co/blog/understanding-air-conditioning-energy-efficiency-ratings

    • Grahn,, & Stigsdotter, U. K. (2010). The relation between perceived sensory dimensions of urban green space and stress restoration. Landscape and Urban Planning, 94(3), 264-275.
    • pdf. (n.d.). Retrieved 6 March 2024, from

    https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/migration/arabstates/KEO_report_Arabic.pdf

    • Khan,, & Haneef, M. A. (2022). Religious responses to sustainable development goals: An Islamic perspective. *Journal of Islamic Monetary Economics and Finance, 8*(2), 165.

    https://doi.org/10.21098/jimf.v8i2.1453

    • Maheshwari, P., Al-Taqi, H., Al-Murad, R., & Suri, R. K. (2001). Programmable thermostat for energy saving. Energy and Buildings, 33(7), 667–672.

    https://doi.org/10.1016/S0378-7788(00)00132-8.

    • Programmable Thermostat. (n.d.). Retrieved 3 March 2024, from

    https://www.lennox.com/buyers-guide/guide-to-hvac/glossary/programmable-thermostat.

    • Smart Thermostats | ENERGY STAR. (n.d.). Retrieved 4 March 2024, from

    https://www.energystar.gov/products/smart_thermostats

     

     

     

    References:

     

    • 'ahmad, zizi mustafaa. (2022). 'abead wa'ahdaf altanmia almustadamat min manzur alsharieat al'iislamiati. majalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanati, 7(2), 872-875. diminhur.
    • al'azhari, muhamadu. (2001). tahdhib allughati. (muhamad mureib, muhaqiqi). bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii.
    • al'umam almutahidatu. (la tarikhu). aliastidamati. aistarjaeat min https://www.un.org/ar/
    • al'umam almutahidatu. (la tarikhu). al'ahdaf altanmawiat almustadamati. aisturjieat min:

    https://www.un.org/sustainabledevelopment/ar/sustainabledevelopment-goals/

    • al'ansari, zakaria bin muhamad bin zakaria. 'asnaa almutalib fi sharh rud altaalibi. bayrut: dar alkitaab al'iislamii.
    • albukhari, muhamad bin 'iismaeil. (1422h). sahih albukharii (muhamad zuhayr alnaasir, muhaqiqa). bayrut: dar tawq alnajati.
    • albhuti, mansur bin yunus. (ta1). sharah muntahaa al'iiradati. alrayad: ealim alkutub.
    • alhamamasi, hafiz. (2022). 'iishamat alwaqf fi tamwil altanmiat almustadamati: qadaya wanamadhija. majalat dirasat fi aleulum al'iinsaniat walaijtimaeiati, 5 (1), 31. emaan.
    • alkharshi, muhamad bin eabd allahi. sharah mukhtasar khalil. bayrut: dar alfikr liltibaeati.
    • alkhatib alshirbini, muhamad bin 'ahmadu. (1994). mughniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaj (ta1). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
    • aldisuqi, muhamad bn 'ahmad bn earfata. (1996ma). hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabir (ta1). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
    • alraazi, 'ahmad bin faris. (1979). muejam maqayis allughati. tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun. dar alfikri.
    • alrabiei, eali. (2009). "altahlil alaiqtisadii limuashirat altanmiat almustadamat fi buldan asiwiat mukhtalifatin" [risalat majistir fi aleulum alaiqtisadiati]. karbala': jamieat karbala'.
    • alrimli, muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzata. (1984ma). nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj (t al'akhirati). bayrut: dar alfikri.
    • alruwmi, eadnan. (2002). tarikh masajid alkuayt alqadimati. (ta2). alkuayti.
    • alzbidi, mhmmd. (1965). taj alearus min jawahir alqamusa. (tahqiq majmueat min almuhaqiqina). alkuaytu: dar alhidayati.
    • abn sayidha, ealay. (2000). almuhkam walmuhit al'aezami. (eabd alhamid hindawi, muhaqiqa). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
    • abin eabidin, muhamad 'amin bin eumra. (1992mi). radu almuhtar ealaa alduri almukhtar (tu2). bayrut: dar alfikri.
    • abn eashur, muhamad altaahir. (2001mi). maqasid alsharieat al'iislamia (ta2). emman: dar alnafayisi.
    • abin eabd alsalami, aleizu ban. (1991). qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam. (ealaq ealayhi: tah eabd alrawuwf saed). alqahirata: maktabat alkuliyaat al'azhariati.
    • eabd allah, eabd alkhaliq. (1993). "altanmiat almustadimat walealaqat bayn albiyat waltanmiati". markaz dirasat alwahdat alearabia. (almujalad 15, aleadad 167, safahat 79-102). bayrut.
    • aleajami, eabd allah eabdalrahman. (2004). taqwim albadayil altiknulujiat li'iidarat altalab ealaa altaaqat alkahrabayiyat fi alqitae alhukumii bidawlat alkuayt.(si1-88). albahrayni: jamieat alkhalij alearabii.
    • frid eimadi. (2022, 18 'abril). wakil wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat fi alliqa' aladhi nasharath jaridat al'anba' alkuaytiati. jaridat al'anba'. aisturjieat bitarikh 18 yanayir 2023, min https://www.alanba.com.kw/1114301
    • qasima, khalid. (2012). 'iidarat albiyat waltanmiat almustadamat fi zili aleawlamat almueasirati. al'iiskandiriati: aldaar aljamieiati.
    • alqahtani, mi. salima. (tarikh alnashr ghayr maerufa). aleard almaryiyu limashrue aistidamat almasajidi. alkuayti: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati.
    • abn qudamat, muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmadu. almighni. bayrut: dar alfikri.
    • qaleat ji, muhamad rawas. (2018mi). muejam lughat alfuqaha' (tu5). bayrut: dar alnafayisi.
    • abn alqiami, muhamad bn 'abi bakr. (1991). 'iielam almawqieini. (tahqiqi: muhamad eabd alsalam 'iibrahim) (altabeat al'uwlaa). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
    • alkasani, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmadu. (1986mi). badayie alsanayie fi tartib alsharayie (ta2). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
    • alkandari, khalid eabdaljabaar , eabdallah, 'ahmad yusif, wa'abu jamilat, mansur alsayid. (2011). aikhtiar 'afdal alturuq litarshid aistihlak altaaqat alkahrabayiyat fi almasajid bidawlat alkuayt [risalat majistir ghayr manshuratin]. almanamatu: jamieat alkhalij alearabii. mustarjae min

    http://search.mandumah.com/Record/1013268

    • allajnat alaiqtisadiat walaijtimaeiat ligharbii asia - alaskwa, (2021), nasayih eamaliat litarshid aistihlak altaaqat fi almasakin fi tunis: almumarasat aljayidat alwajib 'akhdhaha bieayn alaietibar eind bina' almaskan 'aw tahilihi, bayrut.
    • allamiei, fahd khalif, w aleazimi, badr hamd. (2012). madaa aistikhdam muealimi altarbiat alaslamiat masjid almadrasat kawasilat tarbawiat fi almarhalat almutawasitat fi dawlat alkuayt. aleulum altarbawiata, maj 20, e 1 , 248-270. alqahirati.
    • majmueat al'umam almutahidat liltanmiat almustadamati. (la tarikhu). 2030 albarnamaj alwasafi. asturje min

    https://unsdg.un.org/ar/2030-agenda/altwasl

    • mislma, abn alhajaaj alniysaburi. sahih muslma. bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii.
    • abn manzurin, muhamad bin makram bin eulay. (1418hi-1997ma). lisan alearbi. ('amin muhamad wamuhamad alsaadiq , muhaqiqani) (ta2). bayrut: dar 'iihya' alturath alearabii.
    • abin najim, zayn aldiyn bin 'iibrahim. albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi. bayrut: dar alkitaab al'iislamii.
    • nur aldiyn, zamam, wayahyawi, najati. (2012). alwaqf waltanmiat alaijtimaeiatu: ealaqat tazamuniatun. majalat eulum al'iinsan walmujtamaei, 1. aljazayir.
    • harisun, du. (1989). eilm ajtimae altanmiat waltahdithi. (d. eisaa barhum, mutarjimi). eaman: dar safa' lilnashr waltawziei.
    • wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati. (la tarikhun). "al'awqafi" tabhath altawasue fi aistikhdam almiah almuealijat bihadayiq almasajidi. aistarjieat bitarikh 18 mars 2024, min

    https://www.awqaf.gov.kw/ar/

    • wayfaa, khayrata. (2019). dawr altamwil alwaqfii fi tahqiq altanmiat almustadamati: dirasatan fi aldawr alaiqtisadii walaijtimaeii lilqitae alwaqfi. majalat alnadwat lildirasat alqanuniati, 29, 22-49. aljazayir.
    • alyubi, muhamad saed bin 'ahmadu. (1998mi). maqasid alsharieat al'iislamiat waealaqatiha bial'adilat alshareia (ta1). alrayad: dar alhijra.