معاني (أو) وتطبيقاتها عند اللغويين والأصوليين / Meanings of (OR ) and its Applications in Linguistics & Fundamentalists

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الشريعة والقانون/ جامعة الأزهر/ القاهرة

المستخلص

تعدّ حروف المعاني من جملة المباحث اللغوية التي عُني بها الأصوليونَ. وقد تناول البحث واحدا منها، وهو: حرف العطف (أوْ)، فتتبعت ما ذكره أرباب الفنين من معان لهذا الحرف، ونقلت الخلاف بين المتقدمين والمتأخرين من النحاة، والذي لم يخرج كلام الأصوليين عنه. فمن قائل: إنها موضوعة لتعليق الحكم بأحد الشيئين أو الأشياء، فهي من قبيل المشترك المعنوي، ومن قائل: إنها موضوعة لمعان عديدة مع اختلاف بينهم في تعدادها. وأتى البحث ممزوجا بالشواهد الشعرية والقرآنية، التي سعى الجميع إلى الاستناد إليها دعما لما قالوه. وقد كان لهذا الاختلاف أثر في فهم النقول والنصوص. والتحقيق في معنى (أو) ما قاله ابن هشام ونقله عنه السيوطي ووافقه: أنها موضوعة لأحد الشيئين أو الأشياء شكا كان أو إبهاما، تخييرا كان أو إباحة. وهو قول المتقديمن من النحاة. وأتى الموضوع في تمهيد وثلاثة مباحث:
التمهيد: في علاقة اللغة بأصول الفقه. والمبحث الأول: في حروف المعاني وكيفية دلالتها وأهميتها. والمبحث الثاني: في معاني (أوْ) عند اللغويين والأصوليين. والمبحث الثالث: ذكرت فيه تطبيقات لاستعمالات (أو) في القرآن الكريم.
 
The alphabets are considered the meaning in total in  linguistics searches meant by the fundamentalists as this thesis has tackled one of them in which ; the alphabet (OR) of conjunction as it was traced in chapters of arts of fundamentalists of many meanings of this alphabet and it has transferred the difference between the precedent  and the later of grammarians in which do not titled from them, one caller : that the matter  is related to the judgment of one of two  matters and many others , as it is as a joint contributed meaning as another says that the matter is to bright  many of those differences among their counterparts so this thesis has come mixed of many poetries witnessing and Quran in which many have endeavored to be supported by them based on what were said so in this perspective of the difference has a consequence of their copies and texts so the peruse in meaning (OR) and what was stated by Ibn Hesham and copied by Elseyouti and agreed : that the  matter of both things and others is an suspicion and fingered out to notifying of them or acceptance and they are the speeches of developers of grammarians so the thesis has concluded in preamble and three chapters
Preamble : the relationship of linguistics fundamentals and the first chapter : the meaning of alphabet and its evidences and importance and the second chapter : in the meaning (OR) on linguistics and fundamentalists and the third chapter : mentioned the applications of usages  of (OR) in Holy Quran

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولا ـ القرآن الكريم

    ثانيا ـ كتب التفسير وعلوم القرآن:

    • أحكام القرآن لأبي بكر أحمد بن علي الجصاص، المتوفى370هـ ط المطبعة البهية المصرية سنة 1347هـ.
    • البرهان في علوم القرآن - لبدر الدين محمد بن بهادر الزركشي ، المتوفى سنة 794 هـ . تحقيق: د. زكي محمد أبو سريع - ط دار الحضارة بالرياض- سنة 1430هــ = 2009م.
    • تفسير آيات الأحكام للشيخ محمد علي السايس وصاحبيه- ط دار ابن كثير بيروت- سنة 1439هـ = 2018م.
    • تفسير البحر المحيط لأبي حيان الأندلسي، المتوفى 745هــ- ط دار الكتب العلمية بيروت- سنة 1413هـ= 1993م.
    • تفسير التحرير والتنوير محمد الطاهر بن عاشور الناشر دار سحنون تونس.
    • تفسير الزمخشري (الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل) لمحمود بن عمر الزمخشري ، المتوفى سنة 528 هـ . ط العبيكان الرياض- لسنة 1418هـ = 1998م.
    • تفسير القرطبي (الجامع لأحكام القرآن) لأبي عبد الله محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي، المتوفى سنة 671 هـ. ط دار الكتب المصرية لسنة 1987م.
    • تيسير البيان لأحكام القرآن لمحمد علي بن الخطيب الشافعي، المشهور بابن نور الدين، المتوفى 825هـ- ط دار النوادر-سوريا- سنة1433هـ =2012م.
    • روح المعاني في تفيسير القرآن العظيم والسبع المثاني، محمود الآلوسي البغدادي، المتوفى 1270هـ- ط دار الفكر بيروت- سنة 1983م.
    • زاد المسير في علم التفسير لأبي الفرج جمال الدين بن علي بن محمد الجوزي البغدادي، المتوفى 597هـ- ط المكتب الإسلامي بيروت- سنة 1423هـ =2002م.
    • فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير- لمحمد بن علي بن محمد الشوكاني، المتوفى 1250هـ- ط مصطفى البابي الحلبي بالقاهرة. بدون تاريخ.
    • معاني القرآن للفرّاء- تح /أحمد يوسف النجاتي، محمد علي النجار، عبد الفتاح إسماعيل شلبي، ط الدار المصرية للتأليف والترجمة.

    ثالثا: كتب الحديث:

    • سنن أبي داود- لسليمان بن الأشـعث السجستاني، المتـوفى 275هــ. ومعه مرقاة الصعود للسيوطي- ط خاصة بـ د.محمد إسحاق آل إبراهيم-الرياض- 2009م.
    • سنن ابن ماجه لأبي عبد الله محمد بن يزيد القزويني، المتوفى 275هــ - ح. محمد فؤاد عبد الباقي ط عيسى الحلبي بدون تاريخ.
    • سنن الترمذي (الجامع الصحيح) لأبي عيسى محمد بن سورة، المتوفى 279هــ - ط مصطفى الحلبي 1398هــ.

    رابعا : كتب أصول الفقه

    • الإبهاج في شرح المنهاج لشيخ الإسلام علي بن عبد الكافي السبكي، المتوفى 756هـ، وولده تاج الدين عبد الوهاب، المتوفى 771هـ- ط دار البحوث الإمارات- سنة 2004م.
    • إحكام الفصول في أحكام الأصول لأبي الوليد الباجي المالكي، المتوفى 474هـ-ط دار الغرب الإسلامي-بيروت- سنة 1995م.
    • إرشاد الفحول إلى تحقيق الحق من علم الأصول لمحمد بن علي بن محمد الشوكاني، المتوفى سنة 1250هــ. تحقيق: د. شعبان محمد إسماعيل. ط دار السلام ـ القاهرة ـ سنة 1418هــ.
    • البحر المحيط لبدر الدين محمد بن بهادر الزركشي ، المتوفى سنة 794 هـ . ط وزارة الأوقاف بالكويت سنة 1413 هـ .
    • البرهان في أصول الفقه - لإمام الحرمين أبي المعالي، المتوفى 478هـ- حققه د/ عبد العظيم الديب - مطابع الدوحة الحديثة - ط أولى 1399هــ.
    • التلويح على التوضيح لسعد الدين بن عمر التفتازاني، المتوفى 792هـ- ط صبيح بالقاهرة.
    • التمهيد في تخريج الفروع على الأصول- لجمال الدين عبد الرحيم الإسنوي، المتوفى 772هـ- ت د. محمد هيتو - ط دار الرسالة بيروت- سنة 1407هـ = 1987م.
    • حاشية البناني على شرح الجلال المحلي على جمع الجوامع- تصوير دار الفكر بيروت.
    • حاشية الشيخ حسن العطار على شرح الجلال المحلي على جمع الجوامع- تصوير دار البصائر- القاهرة.
    • شرح التنقيح في أصول الفقه لشهاب الدين القرافي المالكي، المتوفى 684هـ. ومعه التوضيح والتصحيح للطاهر ابن عاشور- ط دار السلام الأولى القاهرة- سنة 2019م.
    • شرح العضد على مختصر المنتهى- لعضد الملة والدين عبد الرحمن بن أحمد الإيجي، المتوفى 756هــ - ط دار ابن حزم بيروت- سنة 2016م.
    • شرح الكوكب الساطع نظم جمع الجوامع لجلال الدين عبد الرحمن السيوطي، المتوفى 911هـ- ت أ.د محمد إبراهيم الحفناوي- ط دار السلام الأولى القاهرة- سنة 2005م.
    • شرح الكوكب المنير لمحمد بن أحمد بن عبد العزيز الفتوحي ، المعروف بابن النجار. المتوفى سنة 972 هـ. تحقيق: د. محمد الزحيلي و د. نزيه حماد. نشر مكتبة العبيكان - الرياض - سنة 1413 هـ .
    • شرح مختصر الروضة لنجم الدين سليمان بن عبد القوي الطوفي، المتوفى سنة 716هــ. تحقيق: د. عبد الله عبد المحسن التركي. ط مؤسسة الرسالة ـ بيروت ـ 1407هــ.
    • كشف الأسرار عن أصول فخر الإسلام البزدوي علاء الدين عبد العزيز بن أحمد البخاري، المتوفى 730هــ - مطبعة دار سعادت 1308هــ.
    • كنز الوصول إلى معرفة الأصول- لفخر الإسلام علي بن محمد البزدوي، المتوفى 482هــ - ت أ.د سائد بكداش- ط دار البشائر الإسلامية بيروت- سنة 2014م.
    • المحصول في علم أصول الفقه- لفخر الدين محمد بن عمر الرازي المتوفى سنة 606هـ. تحقيق: د. طه جابر العلواني. ط مؤسسة الرسالة - بيروت- سنة 1412 هـ.

    خامسا : كتب اللغة العربية

    • أثر الدلالة النحوية واللغوية في استنباط الأحكام من آيات القرآن التشريعية- أ.د/ عبد القادر عبد الرحمن السعدي- ط دار سعد الدين، الثالثة - 1441هــ = 2020م.
    • الأصول في النحو، لأبي بكر بن السَّرَّاج النحوي البغدادي، ت د. عبد المحسن الفتلي، ط مؤسسة الرسالة بيروت- سنة 1417هــ = 1996م.
    • التفكير اللغوي عند الزركشي في كتابه البحر المحيط في أصول الفقه - دراسة تحليلية- رسالة دُكتوراه إعداد الباحث/ محمد يحيى عبد الصمد- كلية اللغة العربية بالقاهرة- 1440هــ = 2019م.
    • الجنى الداني في حروف المعاني، الحسن بن قاسم المرادي، تحقيق: فخر الدين قباوه، ومحمد نديم فاضل، ط دار الكتب العلمية بيروت، الثانية، 1437هــ = 2016م.
    • حاشية الدسوقي على مغني اللبيب، للشيخ محمد عرفة الدسوقي، ط دار السلام، القاهرة، ط الرابعة، سنة 1435هــ = 2014م.
    • دلالة الألفاظ على المعاني عند الأصوليين دراسة منهجية تحليلية أ.د/ محمود توفيق سعد - ط مكتبة وهبة- بالقاهرة- سنة 2017م.
    • سر الفصاحة، لأبي محمد عبد الله بن سنان الخفاجي، المتوفى 466هـ- علق عليه/عبد المتعال الصعيدي- ط محمد علي صبيح بالقاهرة- سنة 1952م.
    • شرح الأُشموني على ألفية ابن مالك، وعليه حاشية الصبان، ط دار إحياء الكتب العربية، فيصل عيسى البابي الحلبي، بمصر.
    • شرح ابن عقيل على ألفية ابن مالك لبهاء الدين عبد الله بن عقيل المصري، المتوفى 769هـ، ط دار الفكر بيروت- سنة 1994م.
    • شرح الدماميني على مغني اللبيب (تحفة الغريب على مغني اللبيب) لبدر الدين محمد بن أبي بكر الدماميني، المتوفى 827هـ- ط دار السلام القاهرة- سنة 2022م.
    • شرح الشواهد الشعرية في أمهات الكتب النحوية- لمحمد محمد حسن شُرّاب- ط مؤسسة الرسالة بيروت- سنة 2007م.
    • شرح المفصل، لموفق الدين بن يعيش، المتوفى 643هـ- تصوير مكتبة المتنبي بالقاهرة.
    • الصاحبي في فقه اللغة العربية ومسائلها وسُنن العرب في كلامها، لابن فارس الرازي- تحقيق عمر فاروق الطباع- ط دار مكتبة المعارف - بيروت -سنة 1434هــ = 2013م.
    • غنية الطالب ومُنية الراغب في الصرف والنحو وحروف المعاني، أحمد فارس الشدياق، تح/ صهيب ملا محمد نوري، ط دار نور الصباح- دمشق- سنة 2016م.
    • القضايا المشتركة بين النحاة والأصوليين دراسة مقارَنة- (رسالة جامعية دُكتوراه) - د/ ثروت السيد عبد العاطي رُحيم- ط دار البشير -القاهرة- سنة 2017م.
    • قطر الندى وبل الصدى لجمال الدين عبد الله بن يوسف، المعروف بابن هشام- ط مكتبة الفجر دمشق- سنة 2015م.
    • الكتاب لسيبويه- تدقيق/ محمد فوزي حمزة، ط مكتبة الآداب، بالقاهرة- سنة 2016م.
    • المباحث اللغوية وأثرها في أصول الفقه، دراسة في كتاب شرح جمع الجوامع لجلال الدين المحلي- أ/ نشأت علي عبد الرحمن- كلية الآداب جامعة الموصِل- ط مكتبة الثقافة الدينية، بالقاهرة- سنة 2007م.
    • مذكرة في اللغة العربية -وهي شرح على مغني اللبيب لابن هشام- للأستاذ/ محمد محمد الطنيخي المدرس بكلية اللغة العربية، وعضو هيئة كبار العلماء- كتبها سنة 1935م . ط مطبعة الصاوي بدرب الجماميز، بمصر.
    • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير لأحمد بن محمد بن علي الفيومي، المتوفى سنة 770 هـ . تصوير دار الفكر ـ بيروت .
    • المعجمم الوسيط إصدار مجمع اللغة العربية بالقاهرة ط مكتبة الشروق الدولية، بالقاهرة، الخامسة لعام 1432هــ =2011م.
    • مغني اللبيب عن كتب الأعاريب، لجمال الدين عبد الله بن يوسف، المعروف بابن هشام، المتوفى 761هـ- ط دار اللباب تركيا سنة 2018م.
    • النحو الوافي- لعباس حسن، ط دار المعارف المصرية، رقم 16 لسنة 2014م.
    • الوسيلة الأدبية إلى العلوم العربية لحسين بن أحمد بن حسين المرصفي، المتوفى 1307هـ ط خاصة بالأزهر الشريف- سنة 1440هـ= 2019م.

    * * * * * * * *

     

    References:

     

    1: alquran alkarim

    2: kutub altafsir waeulum alquran:

    • 'ahkam alquran - li'abi bakr 'ahmad bin ealii aljasasi, almutawafaa370hi -t almatbaeat albahiat almisriat - sanat 1347hi.
    • alburhan fi eulum alquran - libadr aldiyn muhamad bn bihadir alzarkashii , almutawafaa sanat 794 hu . tahqiqu: du. zaki muhamad 'abu sarie - t dar alhadarat bialriyad- sanatan 1430h = 2009m.
    • tafsir ayat al'ahkam - lilshaykh muhamad ealiin alsaayis wasahibayihi- t dar abn kathir -birut- sanat 1439h = 2018m.
    • tafsir albahr almuhit - li'abi hayaan al'andalsi, almutawafaa 745hi- t dar alkutub aleilmiat -birut- sanat 1413hi= 1993m.
    • tafsir altahrir waltanwira- muhamad altaahir bin eashur- alnaashir dar sahnun tunus.
    • tafsir alzumakhshiri (alkashaf ean haqayiq ghawamid altanzili) limahmud bin eumar alzumakhsharii , almutawafaa sanat 528 hu . t aleabikan -alriyad- lisanat 1418h = 1998m.
    • tafsir alqurtubii (aljamie li'ahkam alqurani) li'abi eabd allah muhamad bin 'ahmad al'ansarii alqurtibiu, almutawafaa sanat 671 ha. t dar alkutub almisriat lisanat 1987m.
    • taysir albayan li'ahkam alquran - limuhamad ealii bn alkhatib alshaafieii, almashhur biabn nur aldiyn, almutawafaa 825hi- t dar alnawadiri-surya- sanatu1433h =2012m.
    • ruh almaeani fi tifisir alquran aleazim walsabe almathani, mahmud alalusi albaghdadi, almutawafaa 1270hi- t dar alfikr - bayrut- sanat 1983m.
    • zad almasir fi eilm altafsir - li'abi alfaraj jamal aldiyn bin ealii bin muhamad aljawzii albaghdadii, almutawafaa 597hi- t almaktab al'iislamii -birut- sanatan 1423h =2002m.
    • fath alqadir aljamie bayn faniyi alriwayat waldirayat min eilm altafsiri- limuhamad bin ealii bin muhamad alshuwkani, almutawafaa 1250hi- t mustafaa albabi alhalabii bialqahirati. bidun tarikhi.
    • maeani alquran llfrra'- tih /'ahmad yusif alnajati, muhamad eali alnajaar, eabd alfataah 'iismaeil shalbi, t aldaar almisriat liltaalif waltarjamati.

    3: kutub alhadith:

    • sunan 'abi dawud- lisulayman bin al'asheath alsijistani, almutawifaa 275hi. wamaeah murqat alsueud lilsuyuti- t khasatan bi du.muhamad 'iishaq al 'iibrahim-alriyad- 2009m.
    • sunan abn majah - li'abi eabd allh muhamad bn yazid alqazwini, almutawafaa 275hi - ha. muhamad fuaad eabd albaqi - t eisaa alhalabi bidun tarikhi.
    • sunan altirmidhii (aljamie alsahihi) - li'abi eisaa muhamad bn surati, almutawafaa 279hi - t mustafaa alhalabi 1398h.

    4: kutub 'usul alfiqh

    • al'iibhaj fi sharh alminhaj - lishaykh al'iislam ealii bin eabd alkafi alsabki, almutawafaa 756hi, wawaladuh taj aldiyn eabd alwahaabi, almutawafaa 771hi- t dar albuhuth -al'iimarat- sanat 2004m.
    • 'iihkam alfusul fi 'ahkam al'usul - li'abi alwalid albaji almaliki, almutawafaa 474hu-t dar algharb al'iislami-birut- sanat 1995m.
    • 'iirshad alfuhul 'iilaa tahqiq alhaqi min eilm al'usul limuhamad bin eali bin muhamad alshuwkani, almutawafaa sunatan 1250hi. tahqiqu: da. shaeban muhamad 'iismaeil. t dar alsalam alqahirat sanat 1418h.
    • albahr almuhit libadr aldiyn muhamad bin bihadir alzarkashii , almutawafaa sanat 794 hu . t wizarat al'awqaf bialkuayt sanatan 1413 ha .
    • alburhan fi 'usul alfiqh - li'iimam alharamayn 'abi almaeali, almutawafaa 478hi- haqaqah da/ eabd aleazim aldiyb - matabie aldawhat alhadithat - t 'uwlaa 1399h.
    • altalwih ealaa altawdih -lsaed aldiyn bin eumar altaftazani, almutawafaa 792hi- t subih bialqahirati.
    • altamhid fi takhrij alfurue ealaa al'usuli- lijamal aldiyn eabd alrahim al'iisnawi, almutawafaa 772h- t da. muhamad hitu - t dar alrisalat -birut- sanat 1407h = 1987m.
    • hashiat albinanii ealaa sharh aljalal almahaliyi ealaa jame aljawamiei- taswir dar alfikr -birut.
    • hashiat alshaykh hasan aleataar ealaa sharh aljalal almahaliyi ealaa jame aljawamiei- taswir dar albasayir- alqahira.
    • sharh altanqih fi 'usul alfiqh -lshihab aldiyn alquraafii almaliki, almutawafaa 684hi. wamaeah altawdih waltashih liltaahir abn eashur- t dar alsalam al'uwlaa -alqahirati- sanat 2019m.
    • sharh aleadud ealaa mukhtasar almuntahaa- lieadad almilat waldiyn eabd alrahman bn 'ahmad al'iiji, almutawafaa 756hi - t dar abn hazam -birut- sanat 2016m.
    • sharh alkawkab alsaatie nuzam jame aljawamie - lijalal aldiyn eabd alrahman alsayutay, almutawafaa 911h- t 'a.dd muhamad 'iibrahim alhafnawi- t dar alsalam al'uwlaa -alqahirati- sanat 2005m.
    • sharah alkawkab almunir limuhamad bin 'ahmad bin eabd aleaziz alfutuhiu , almaeruf biabn alnijar. almutawafaa sanat 972 ha. tahqiqu: du. muhamad alzuhayli w du. nazih hamadi. nashr maktabat aleabikan - alriyad - sanat 1413 ha .
    • sharh mukhtasar alrawdat linajm aldiyn sulayman bin eabd alqawii altuwfii, almutawafaa sanatan 716hi. tahqiqu: da. eabd allah eabd almuhsin alturkiu. t muasasat alrisalat bayrut 1407h.
    • kashf al'asrar ean 'usul fakhr al'iislam albizdawii - eala' aldiyn eabd aleaziz bn 'ahmad albukhari, almutawafaa 730hi - matbaeat dar saeadt 1308h.
    • kinz alwusul 'iilaa maerifat al'usuli- lifakhr al'iislam ealii bin muhamad albizdiwi, almutawafaa 482hi - t 'a.di sayid bikidashi- t dar albashayir al'iislamiat -birut- sanat 2014m.
    • almahsul fi eilm 'usul alfiqah- lifakhr aldiyn muhamad bin eumar alraazi almutawafaa sanat 606hi. tahqiqu: da. tah jabir aleilwani. t muasasat alrisalat - bayrut- sanat 1412 h.

    5: kutub allugha alarabia:

    • 'athar aldilalat alnahwiat wallughawiat fi astinbat al'ahkam min ayat alquran altashrieiati- 'a.d/ eabd alqadir eabd alrahman alsaedi- t dar saed aldiyn, althaalithat - 1441hi = 2020m.
    • al'usul fi alnahu, li'abi bakr bin alssrraj alnahawi albaghdadi, t da. eabd almuhsin alfatli, t muasasat alrisalat -birut- sanat 1417hi = 1996m.
    • altafkir allughawiu eind alzarkashii fi kitabih albahr almuhit fi 'usul alfiqh - dirasat tahliliatun- risalat duktwrah 'iiedad albahithi/ muhamad yahyaa eabd alsamadi- kuliyat allughat alearabiat bialqahirati- 1440hi = 2019m.
    • aljanaa aldaanii fi huruf almaeani, alhasan bn qasim almuradi, tahqiqu: fakhr aldiyn qabawahu, wamuhamad nadim fadili, t dar alkutub aleilmiat bayrut, althaaniati, 1437hi = 2016m.
    • hashiat aldasuwqi ealaa mughaniy alllbib, lilshaykh muhamad earafat aldasuqi, t dar alsalami, alqahirati, t alraabieati, sanat 1435hi = 2014m.
    • dilalat al'alfaz ealaa almaeani eind al'usuliiyn dirasat manhajiat tahliliat - 'a.d/ mahmud tawfiq saed - t maktabat wahbata- bialqahirati- sanat 2017m.
    • sr alfasahati, li'abi muhamad eabd allh bin sanan alkhafaji, almutawafaa 466hi- euliq ealayha/eabd almutaeal alsaeidi- t muhamad eali subayh bialqahirati- sanat 1952m.
    • sharah al'ushmwny ealaa 'alfiat abn malika, waealayh hashiat alsabaani, t dar 'iihya' alkutub alearabiati, fayasal eisaa albabi alhalbi, bimasra.
    • sharah abn eaqil ealaa 'alfiat abn malik -labaha' aldiyn eabd allh bn eaqil almasri, almutawafaa 769hi, t dar alfikr -birut- sanat 1994m.
    • sharah aldamaamini ealaa mughaniy allabib (tahifat algharib ealaa mughaniy allbib) - libadr aldiyn muhamad bn 'abi bakr aldamaamini, almutawafaa 827hi- t dar alsalam -alqahirati- sanat 2022m.
    • sharh alshawahid alshieriat fi 'umahat alkutub alnahwiati- limuhamad muhamad hasan shurrab- t muasasat alrisalat -birut- sanat 2007m.
    • sharah almufasali, limuafaq aldiyn bn yaeish, almutawafaa 643hi- taswir maktabat almutanabiy bialqahirati.
    • alsaahibiu fi fiqh allughat alearabiat wamasayiliha wsunn alearab fi kalamiha, liabn faris alraazi- tahqiq eumar faruq altibaei- t dar maktabat almaearif - bayrut -snat 1434hi = 2013m.
    • ghaniat altaalib wmunyt alraaghib fi alsarf walnahw wahuruf almaeani, 'ahmad faris alshidyaqi, taha/ suhayb malaa muhamad nuri, t dar nur alsabahi- dimashq- sanat 2016m.
    • alqadaya almushtarakat bayn alnuhat wal'usuliiyn dirasat mqarant- (risalat jamieiat duktwrah) - du/ tharwat alsayid eabd aleati ruhym- t dar albashir -alqahirati- sanat 2017m.
    • qatar alnadaa wabal alsadaa -ljamal aldiyn eabd allh bin yusif, almaeruf biabn hishami- t maktabat alfajr -dimashqa- sanat 2015m.
    • alkitab lisibwyhi- tadqiqu/ muhamad fawzi hamzat, t maktabat aladab, bialqahirati- sanat 2016m.
    • almabahith allughawiat wa'atharuha fi 'usul alfiqhi, dirasat fi kitab sharh jame aljawamie lijalal aldiyn almihaliyi- 'a/ nasha'at eali eabd alrahmani- kuliyat aladab jamieat almwsil- t maktabat althaqafat aldiyniati, bialqahirati- sanat 2007ma.
    • mudhakirat fi allughat alearabiat -whi sharh ealaa mughaniy allabib liabn hishami- lil'ustadhi/ muhamad muhamad altunaykhii almudaris bikuliyat allughat alearabiati, waeudw hayyat kibar aleulama'i- katabaha sanat 1935m . t matbaeat alsaawi bidarb aljamamiza, bimasr.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabir li'ahmad bin muhamad bin eali alfiuwmi, almutawafaa sanat 770 hu . taswir dar alfikr bayrut .
    • almuejamim alwasiti- 'iisdar majmae allughat alearabiat bialqahirat -tt maktabat alshuruq alduwliati, bialqahirati, alkhamisat lieam 1432hi =2011m.
    • maghni allabib ean kutub al'aearib, lijamal aldiyn eabd allh bin yusif, almaeruf biabn hishami, almutawafaa 761hi- t dar allabab -turkia - sanat 2018m.
    • alnahw alwafi- lieabaas hasan, t dar almaearif almisriati, raqm 16 lisanat 2014m.
    • alwsilat al'adabiat 'iilaa aleulum alearabiat -lahusayn bin 'ahmad bin husayn almursafii, almutawafaa 1307hi -tt khasatan bial'azhar alsharif- sanatan 1440h= 2019m.