نقض دعوى جمود اللغة العربية وقصورها وفق الأدوات الرئيسة لتوسيع الدلالة اللفظية عند الأصوليين واللغويين / Refuting the Allegation of the Stagnancy and Deficiency of the Arabic Language, According to the Main Tools for Expanding Verbal Meanings Among Al-Usuliyyin and Linguists

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الكويت / كلية الشريعة والدراسات الإسلامية / قسم الفقه وأصول الفقه

المستخلص

يتناول هذا البحث نقض دعوى جمود اللغة العربية وقصورها وفق الأدوات الرئيسة لتوسيع الدلالة اللفظية عند الأصوليين واللغويين؛ وقد استعمل البحث المنهج الاستقرائي في استقراء المادة العلمية، والمنهج التحليلي في تحليلها ومناقشتها.
وكان من نتائج البحث: عدم صحة دعوى جمود اللغة العربية لكونها تبنى على اعتبارات غربية في تفسير النص مخالفة لطبيعة اللغة العربية، ومن نتائج البحث أيضاً: كون المراد بتوسيع الدلالة اللفظية: هو زيادة مساحة المعاني الداخلة تحت الألفاظ إما من جهة المتكلم، وإما من جهة السامع، وذلك وفق الأدوات الأصولية واللغوية، وأن اللغة العربية تقبل التوسع من جهة الدلالة الوضعية عبر عدة أدوات منها: إلحاق المفردات الجديدة بالألفاظ اللغوية، ومنها الاشتقاق، والحقيقة العرفية، والحقيقة الشرعية، كما ظهرت قدرة اللغة العربية على منح المتكلم مساحة في الكلام، وذلك عبر أدوات توسيع الدلالة اللفظية الاستعمالية، ومن أبرز أدواتها: تركيب الكلام، واختيار الكلمات، والمشترك، والمجاز، والكناية، والتعريض، وكذلك اعتبار النظام العقلي الحملي في الخطاب، عبر إشراك السامع في فهم الخطاب، وتوسيع مدلوله، ومن أبرز أدوات توسيع الدلالة اللفظية الحملية: دلالة الاقتضاء، ودلالة الإيماء والتنبيه، ودلالة الإشارة، ودلالة المفهوم، والدلالة الاجتماعية السياقية، والاستنباط.
وكان من أبرز توصيات البحث: دراسة علم الدلالة اللغوية دراسة مقارنة مع أصول الفقه، ودراسة الدلالة الصوتية وفق المنهج الأصولي وتأثيرها على النص.
 
This research covers refuting the allegation of the stagnancy and deficiency of the Arabic language, according to the main tools for expanding verbal meanings among Al-Usuliyyin (Scholars of the Principles of Islamic Jurisprudence) and linguists, as some contemporary scholars describe the Arabic language as stagnant, while others see deficiency in Arabic language to meet the technological thought. Research uses the inductive approach to extrapolate the most prominent aspects related to that allegation, and extrapolate the most prominent tools for expanding verbal meaning among the Al-Usuliyyin and linguists. Research also uses the analytical approach to analyze and discuss the scientific material.
Research Findings: the intended meaning of expanding the verbal meaning: is to increase the scope of meanings contained within words, either From the speaker’s side, or from the listener’s side, according to Usuliyyin and linguistic tools. Arabic language accepts expansion in terms of conventional meaning through several tools, including the addition of new vocabulary to linguistic words, either through the universal mental concept or through linguistic analogy, including derivation, conventional meaning, and Sharia meaning. Arabic language's ability to provide richness to the speaker was demonstrated through tools for expanding the pragmatic lexical meaning. The most prominent tools include: syntactic construction, word choice, homonymy, metaphor, metonymy, and allusion, as well as considering the predicative mental system in discourse by engaging the listener in understanding the discourse and expanding its meaning. The most prominent tools for expanding predicative verbal semantics include: necessitated meaning, Indication and alerting, allusive meaning, inferred meaning, socio-contextual meaning, and deduction.
The most prominent recommendations of the research included: a comparative study of linguistic semantics with the principles of jurisprudence, a study of text-understanding tools in advanced grammar books, and a study of phonetic semantics according to Usuli Method and its impact on the text.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • = الإتقان في علوم القرآن، جلال الدين السيوطي، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، الناشر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، المملكة العربية السعودية، د.ت.

    = إحكام الأحكام شرح عمدة الأحكام، تقي الدين ابن دقيق العيد، تحقيق: محمد حامد الفقي وراجعه: أحمد شاكر، الناشر: مكتبة السنة المحمدية، القاهرة، 1372هــ.

    = الإحكام في أصول الأحكام، علي ابن حزم، تحقيق: أحمد شاكر، الناشر: دار الآفاق الجديدة، بيروت، د.ت.

    = أحكام القرآن، أحمد الجصاص، تحقيق: محمد قمحاوي، الناشر: دار إحياء التراث العربي، بيروت، 1412هــ.

    = الإسلام، أوربا، الغرب، محمد أركون، الناشر: دار الساقي، لبنان، ط:2، 2001هــ.

    = إعراب الجمل وأشباه الجمل، فخر الدين قباوة، الناشر: دار القلم العربي، حلب، ط:5، 1409هــ.

    = إعلام الموقعين عن رب العالمين، شمس الدين ابن القيم، تحقيق: مشهور سلمان، الناشر: دار ابن الجوزي، الرياض، 1423هــ.

    = آفاق جديدة في البحث اللغوي المعاصر، محمود نحلة، الناشر: دار المعرفة الجامعية، مصر، 2002م.

    = الإكليل في استنباط التنزيل، جلال الدين السيوطي، تحقيق: سيف الدين الكاتب، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1401هــ.

    = البحر المحيط في أصول الفقه، محمد بن بهادر الزركشي، تحقيق: عبد القادر العاني، الناشر: دار الصفوة، الغردقة، ط:2، 1413هــ.

    = البدور اللوامع في شرح جمع الجوامع في أصول الفقه، أبو المواهب اليوسي، تحقيق: حميد اليوسي، الناشر: دار الفرقان، الدار البيضاء، 2002م.

    = البلاغة العربية أسسها، وعلومها، وفنونها، عبد الرحمن حبنكة، الناشر: دار القلم، دمشق، 1416هــ.

    = بنية العقل العربي، محمد عابد الجابري، الناشر: مركز دراسات الوحدة العربية، لبنان، ط:9، 2009م.

    = التحبير شرح التحرير، علي بن سليمان المرداوي، تحقيق: د.عبد الرحمن الجبرين، ود.عوض القرني، ود.أحمد السرّاح، الناشر: مكتبة الرشد، الرياض، 1421هــ.

    = تحديث الفكر الإسلامي، عبد المجيد الشرفي، الناشر: دار أويا للطباعة، ليبيا، ط:2، 2009م.

    = تخريج الفروع على الأصول، شهاب الدين الزنجاني، تحقيق: محمد أديب صالح، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، ط:4، 1402هــ.

    = تشنيف المسامع بجمع الجوامع، محمد بن بهادر الزركشي، تحقيق: د.سيد عبد العزيز، ود.عبد الله ربيع، الناشر: مكتبة قرطبة، القاهرة، ط:2، 2006م.

    = التعريفات، علي الجرجاني، الناشر: المطبعة الخيرية الجمالية، مصر، 1306هــ.

    = تفسير التحرير والتنوير، الطاهر ابن عاشور، الناشر: الدار التونسية للنشر، تونس، 1984م.

    = تفسير القرآن العظيم، أبو الفداء ابن كثير، تحقيق: سامي السلامة، الناشر: دار طيبة، الرياض، ط:2، 1420هــ.

    = تفسير النصوص في الفقه الإسلامي، محمد أديب صالح، الناشر: دار المكتب الإسلامي، دمشق، ط:4، 1993م.

    = التقريب والإرشاد(الصغير)، القاضي الباقلاني، تحقيق: د.عبد الحميد أبو زنيد، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، ط:2، 1418هــ.

    = توضيح المقاصد والمسالك بشرح ألفية ابن مالك، ابن القاسم المرادي، تحقيق: د.عبد الرحمن سليمان، الناشر: دار الفكر العربي، القاهرة، 1422هــ.

    = الجامع لأحكام القرآن والمبيِّن لِما تضمنه من السنة وآي الفرقان، محمد القرطبي، تحقيق: د.عبد الله التركي، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، 1427هــ.

    = حاشية محي الدين شيخ زادة على تفسير البيضاوي، محي الدين زادة، تحقيق: محمد شاهين، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1419هــ.

    = الخصائص، أبو الفتح ابن جني، تحقيق: د.محمد النجار، الناشر: المكتبة العلمية، القاهرة، د.ت.

    = الدرر اللوامع في شرح جمع الجوامع، أحمد الكوراني، تحقيق: د.سعيد المجيدي، الناشر: عمادة البحث العلمي، الجامعة الإسلامية، المدينة المنورة، 1428هــ.

    = دلائل الإعجاز، عبد القاهر الجرجاني، تحقيق: محمود شاكر، الناشر: مكتبة الخانجي، القاهرة، د.ت.

    = الدلالة وعلم الدلالة المفهوم والمجال والأنواع، السيد العربي يوسف، الناشر: شبكة الألوكة، 1438هــ.

    = الدلالة والنحو، صلاح الدين صالح حسنين، الناشر: مكتبة الآداب، القاهرة، د.ت.

    = الدين والدولة وتطبيق الشريعة، محمد عابد الجابري، الناشر: مركز دراسات الوحدة العربية، لبنان، 1996م.

    = الردود والنقود شرح مختصر ابن الحاجب، محمد البابرتي، تحقيق: د.ضيف الله العمري ود.ترحيب الدوسري، الناشر: مكتبة الرشد، الرياض، 1426هــ.

    = روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه، موفق الدين ابن قدامة، تحقيق: د.شعبان إسماعيل، الناشر: المكتبة المكية، مكة المكرمة، 1419هــ.

    = أصول السرخسي، أبو بكر السرخسي، تحقيق: أبو الوفا الأفغاني، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1414هــ.

    = سنن أبي داود، أبو داود السجستاني، اعتنى به فريق بيت الأفكار الدولية، الناشر: بيت الأفكار الدولية للنشر والتوزيع، الرياض، 1420هــ.

    = سنن ابن ماجه، ابن ماجه القزويني، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: مطبعة إحياء الكتب العربية، القاهرة، د.ت.

    = شرح التلويح على التوضيح لمتن التنقيح في أصول الفقه، الشرح لسعد الدين التفتازاني، والتنقيح مع شرحه المسمى بالتوضيح لصدر الشريعة، تحقيق: خيري سعيد، الناشر: المكتبة الوقفية، القاهرة، د.ت.

    = شرح تنقيح الفصول في اختصار المحصول، القرافي، الناشر: دار الفكر، بيروت، 1424هــ.

    = شرح قطر الندى وبل الصدى، جمال الدين ابن هشام، تحقيق: محمد محي الدين عبد الحميد، الناشر: المكتبة العصرية، بيروت، 1414هــ.

    = شرح الكوكب المنير: ابن النجار الفتوحي، تحقيق: د.محمد الزحيلي ود.نزيه حماد، الناشر: مكتبة العبيكان، الرياض، 1413هــ.

    = شرح اللمع، أبو إسحاق الشيرازي، تحقيق: عبد المجيد تركي، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت، 1408هــ.

    = شرح المحلي على متن جمع الجوامع مع حاشية البناني، الجلال المحلي، الناشر: مصطفى البابي الحلبي، القاهرة، ط:2، 1356هــ.

    = شرح مختصر الروضة: نجم الدين الطوفي، تحقيق: د.عبد الله التركي، الناشر: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية والدعوة والإرشاد، المملكة العربية السعودية، ط:2، 1419هــ.

    = شرح معاني الآثار، أبو جعفر الطحاوي، تحقيق: محمد النجار، ومحمد جاد الحق، الناشر: عالم الكتب، بيروت، 1414هــ.

    = شفاء الغليل فيما دخل على كلام العرب من الدخيل، أحمد الخفاجي، تصحيح: نصر الهوريني ومصطفى وهبي، الناشر: المطبعة الوهبية، مصر، 1282هــ.

    = الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، إسماعيل الجوهري، تحقيق: أحمد عطّار، الناشر: دار العلم للملايين، بيروت، ط:3، 1404هــ.

    = صحيح البخاري، محمد بن إسماعيل البخاري، اعتنى به: أبو صهيب الكومي، الناشر: بيت الأفكار الدولية للنشر والتوزيع، الرياض، 1419هــ.

    = صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: دار إحياء الكتب العربية، القاهرة، 1412هــ.

    = الضياء اللامع شرح جمع الجوامع في أصول الفقه، الشيخ حلولو، تحقيق: د.عبد الكريم النملة، الناشر: مكتبة الرشد، الرياض، ط:2، 1420هــ.

    = علم التخاطب الإسلامي، محمد يونس علي، الناشر: دار المدار الإسلامي، 2006م.

    = الغيث الهامع شرح جمع الجوامع، أبو زرعة العراقي، أعده للنشر: حسن قطب، الناشر: دار الفاروق الحديثة للطباعة والنشر، القاهرة، ط:2، 1427هــ.

    = فتح الغفار بشرح المنار، زين الدين ابن بن نجيم، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1422هــ.

    = الفصول في الأصول: أحمد الجصاص، تحقيق: د.عجيل النشمي، الناشر: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، الكويت، ط:2، 1414هــ.

    = فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت، محمد بن نظام الدين اللكنوي، تحقيق: عبد الله عمر، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1423هــ.

    = القواعد الحسان في تفسير القرآن، عبد الرحمن السعدي، الناشر: مكتبة الرشد، الرياض، 1420هــ

    = الكتاب، أبي بشر سيبويه، تحقيق: عبد السلام هارون، الناشر: مكتبة الخانجي، القاهرة، ط:3، 1408هــ.

    = الكشاف، الزمخشري، تحقيق: عادل عبد الموجود، وعلي معوض، الناشر: مكتبة العبيكان، الرياض، 1418هــ.

    = كريستوفر نوريس، التفكيكية النظرية والممارسة، ترجمة: د.صبري حسن، الناشر: دار المريخ، الرياض، 1989م.

    = اللغة والمجاز بين التوحيد ووحدة الوجود، عبد الوهاب المسيري، الناشر: دار الشروق، القاهرة، 2002م.

    = مجموع فتاوى ابن تيمية، أحمد ابن تيمية، جمع: عبد الرحمن بن محمد وساعده ابنه محمد، الناشر: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة المنورة، 1425هــ.

    = محاسن التأويل، محمد جمال الدين القاسمي، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، الناشر: دار إحياء الكتب العربية، القاهرة، 1376هــ.

    = المحصول في الأصول، فخر الدين الرازي، تحقيق: د.طه العلواني، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، د.ت.

    = المزهر في علوم اللغة وأنواعها، جلال الدين السيوطي، تحقيق: محمد جاد المولى ومحمد أبو الفضل إبراهيم وعلي البجاوي، الناشر: دار التراث، القاهرة، ط:3، د.ت.

    = المساعد على تسهيل الفوائد، بهاء الدين ابن عقيل، تحقيق: د.محمد بركات، الناشر: دار الفكر، دمشق، 1400هــ.

    = المسودة في أصول الفقه، آل تيمية، تحقيق: د.أحمد الندوي، الناشر: دار الفضيلة، الرياض، 1422هــ.

    = المصباح المنير، أحمد الفيومي، تحقيق: د.خضر الجواد، الناشر: مكتبة لبنان، لبنان، 1987م.

    = المعتمد في أصول الفقه، أبو الحسين البصري، تحقيق: محمد حميد الله، الناشر: المعهد العلمي الفرنسي للدراسات العربية، دمشق، 1384هــ.

    = معجم مقاييس اللغة، أحمد بن فارس، تحقيق: عبد السلام هارون، الناشر: دار الفكر، القاهرة، 1979م.

    = المعجم الوسيط، مجمع اللغة العربية، الناشر: مكتبة الشروق الدولية، القاهرة، 1425هــ.

    = المحلى، علي ابن حزم، تحقيق: محمد الدمشقي، الناشر: إدارة المطبعة الأميرية، مصر، 1352هــ.

    = مفتاح الوصول إلى بناء الفروع على الأصول، الشريف التلمساني، تحقيق: محمد فركوس، الناشر: مؤسسة الريان، بيروت، 1419هــ.

    = المقاصد الشافية في شرح الخلاصة الكافية، أبو إسحاق الشيرازي، تحقيق: د.عبد الرحمن العثيمين، الناشر: مركز إحياء التراث الإسلامي، جامعة أم القرى مكة المكرمة، 1428هــ.

    = الممنوع والممتنع نقد الذات المفكرة، علي حرب، الناشر: المركز الثقافي العربي، الدار البيضاء، 1995م.

    = من أسرار اللغة، إبراهيم أنيس، الناشر: مكتبة الأنجلو المصرية، القاهرة، ط:6، 1978م.

    = الموافقات، أبو إسحاق الشاطبي، تحقيق: مشهور سلمان، الناشر: دار ابن عفان، المملكة العربية السعودية، 1417هــ.

    = موسوعة كشّاف اصطلاحات الفنون والعلوم: محمد علي التهانوي، تحقيق: د.علي دحروج، الناشر: مكتبة لبنان ناشرون، لبنان، 1996م.

    = النحو والدلالة مدخل لدراسة المعنى النحوي الدلالي، محمد حماسة عبد اللطيف، الناشر: دار الشروق، القاهرة، 1420هــ.

    = منهج الاستنباط من القرآن الكريم، فهد الوهبي، الناشر: مطبوعات معهد الإمام الشاطبي، جدة، 1428هــ.

    = نشر البنود على مراقي السعود، عبدالله العلوي الشنقيطي، الناشر: مطبعة فضالة، المغرب، د.ت.

    = نفائس الأصول في شرح المحصول: شهاب الدين القرافي، تحقيق: عادل بن أحمد بن عبد الموجود، وعلي محمد معوض، الناشر: نزار مصطفى الباز، مكة المكرمة، 1416هــ.

    = همع الهوامع شرح جمع الجوامع، جلال الدين السيوطي، تحقيق: أحمد شمس الدين، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1418هــ.

     

    المجلات العلمية:

    = بحث التطبيق الأصولي على أحاديث الأحكام: بعض أحاديث الطهارة من عمدة الأحكام أنموذجاً للدكتور مشهور الحارثي، وهو بحث منشور في مجلة جامعة الملك عبد العزيز الآداب والعلوم الإنسانية العدد(4) عام(2021م).

    = بحث التداولية وعلاقتها بعلم الدلالة والسيميائية، لبو قرومة حكيمة، بحث منشور في مجلة الممارسات اللغوية، الجزائر، العدد العاشر، 2012م.

    مواقع إلكترونية:

    = تطوير اللغة العربية استرجعت بتاريخ 19 / 4 /2025.

    =اللغة العربية: بين دعوات الإصلاح والتطوير استرجعت بتاريخ 25/ 4 /2025.

    =اللغة العربية: بين دعوات الإصلاح والتطوير استرجعت بتاريخ 25 / 4/ 2025.

     

    References:

     

    • al'iitqan fi eulum alqurani, jalal aldiyn alsuyuti, tahqiqu: muhamad 'abu alfadl 'iibrahim, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, almamlakat alearabiat alsaeudiat, da.t.
    • 'iihkam al'ahkam sharh eumdat al'ahkami, taqiu aldiyn abn daqiq aleida, tahqiqa: muhamad hamid alfaqi warajaeah: 'ahmad shakiri, alnaashir: maktabat alsanat almuhamadiati, alqahirati, 1372h.
    • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, eali aibn hazma, tahqiqu: 'ahmad shakiri, alnaashir: dar alafaq aljadidati, bayrut, da.t.
    • 'ahkam alqurani, 'ahmad aljasasi, tahqiqu: muhamad qamhawi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii, bayrut, 1412h.
    • al'iislamu, 'uwrba, algharba, muhamad 'arkun, alnaashir: dar alsaaqi, lubnan, ta:2, 2001h.
    • 'iierab aljamal wa'ashbah aljumla, fakhr aldiyn qabawata, alnaashir: dar alqalam alearabii, halaba, ta:5, 1409h.
    • 'iielam almuaqiein ean rabi alealamina, shams aldiyn abn alqiami, tahqiqu: mashhur salman, alnaashir: dar abn aljuzi, alrayad, 1423h.
    • afaq jadidat fi albahth allughawii almueasiri, mahmud nahlat, alnaashir: dar almaerifat aljamieiati, masr, 2002m.
    • al'iiklil fi aistinbat altanzilu, jalal aldiyn alsuyuti, tahqiqu: sayf aldiyn alkatibi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1401h.
    • albahr almuhit fi 'usul alfiqah, muhamad bin bihadir alzarkashi, tahqiqu: eabd alqadir aleani, alnaashir: dar alsafwati, alghardaqati, ta:2, 1413h.
    • albadawr allawamie fi sharh jame aljawamie fi 'usul alfiqh, 'abu almawahib alyusi, tahqiqu: humid alyusi, alnaashir: dar alfirqan, aldaar albayda', 2002m.
    • albalaghat alearabiat 'ussaha, waeulumuha, wafununha, eabd alrahman habankati, alnaashir: dar alqalami, dimashqa, 1416h.
    • binyat aleaql alearabii, muhamad eabid aljabri, alnaashir: markaz dirasat alwahdat alearabiati, lubnan, ta:9, 2009m.
    • altahbir sharh altahriri, ealiin bin sulayman almardawi, tahqiqu: da.eabd alrahman aljabrin, wada.eud alqarani, wada.'ahmad alsrrah, alnaashir: maktabat alrushdi, alrayad, 1421h.
    • tahdith alfikr al'iislamii, eabd almajid alsharafii, alnaashir: dar 'uwya liltibaeati, libya, ta:2, 2009m.
    • takhrij alfurue ealaa al'usuli, shihab aldiyn alzinjani, tahqiqu: muhamad 'adib salih, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, ta:4, 1402h.
    • tashnif almasamie bijame aljawamiei, muhamad bin bihadir alzarkashi, tahqiqu: du.sid eabd aleaziza, wada.eabd allah rabie, alnaashir: maktabat qurtibat, alqahirati, ta:2, 2006m.
    • altaerifati, eali aljirjani, alnaashiru: almatbaeat alkhayriat aljamaliatu, masri, 1306h.
    • tafsir altahrir waltanwiri, altaahir abn eashur, alnaashir: aldaar altuwnusiat lilnashri, tunis, 1984m.
    • tafsir alquran aleazimi, 'abu alfida' abn kathirin, tahqiqu: sami alsalamatu, alnaashir: dar tibati, alrayad, ta:2, 1420h.
    • tafsir alnusus fi alfiqh al'iislamii, muhamad 'adib salihi, alnaashir: dar almaktab al'iislamii, dimashqa, ta:4, 1993m.
    • altaqrib wal'iirshad(alsaghiri), alqadi albaqlani, tahqiqu: da.eabd alhamid 'abu zinid, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, ta:2, 1418h.
    • tawdih almaqasid walmasalik bisharh 'alfiat aibn malk, aibn alqasim almuradi, tahqiqu: da.eabd alrahman sulayman, alnaashir: dar alfikr alearabii, alqahirati, 1422h.
    • aljamie li'ahkam alquran walmbyin lima tadamanuh min alsunat way alfirqan, muhamad alqurtubi, tahqiqu: da.eabd allah alturki, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, 1427h.
    • hashiat muhi aldiyn shaykh zadat ealaa tafsir albaydawi, muhay aldiyn zadat, tahqiqu: muhamad shahin, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1419h.
    • alkhasayisu, 'abu alfath abn jini, tahqiqu: du.muhamad alnajaar, alnaashiru: almaktabat aleilmiatu, alqahirati, da.t.
    • aldarar allawamie fi sharh jame aljawamiei, 'ahmad alkurani, tahqiqu: da.saeid almajaydi, alnaashir: eimadat albahth alealmii, aljamieat al'iislamiati, almadinat almunawarati, 1428h.
    • dalayil al'iiejazi, eabd alqahir aljirjani, tahqiqu: mahmud shakiri, alnaashir: maktabat alkhanji, alqahirati, da.t.
    • aldilalat waeilm aldilalat almafhum walmajal wal'anwaei, alsayid alearabiu yusif, alnaashir: shabakat al'ulukati, 1438h.
    • aldilalat walnuhu, salah aldiyn salih hasnin, alnaashir: maktabat aladab, alqahirati, da.t.
    • aldiyn waldawlat watatbiq alsharieati, muhamad eabid aljabri, alnaashir: markaz dirasat alwahdat alearabiati, lubnan, 1996m.
    • alrudud walnuqud sharh mukhtasar abn alhajibi, muhamad albabirti, tahqiqu: da.dif allah aleumarii wada.tarhib aldawsari, alnaashir: maktabat alrushdi, alrayad, 1426h.
    • rawdat alnaazir wajnat almanazir fi 'usul alfiqah, muafaq aldiyn abn qudamat, tahqiqu: da.shaeban 'iismaeil, alnaashir: almaktabat almakiatu, makat almukaramati, 1419h.
    • 'usul alsarukhisi, 'abu bakr alsarakhsi, tahqiqu: 'abu alwafa al'afghani, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1414h.
    • sunan 'abi dawud, 'abu dawud alsajistani, aietanaa bih fariq bayt al'afkar alduwliati, alnaashir: bayt al'afkar alduwliat lilnashr waltawzie, alrayad, 1420h.
    • sunan aibn majaha, aibn majah alqazwini, tahqiqa: muhamad fuaad eabd albaqi, alnaashir: matbaeat 'iihya' alkutub alearabiati, alqahirati, da.t.
    • sharh altalwih ealaa altawdih lamatn altanqih fi 'usul alfiqah, alsharh lisaed aldiyn altaftazani, waltanqih mae sharhih almusamaa bialtawdih lisadr alsharieati, tahqiqu: khayri saeid, alnaashir: almaktabat alwaqfiata, alqahirati, da.t.
    • sharh tanqih alfusul fi aikhtisar almahsuli, alqaraafi, alnaashir: dar alfikri, bayrut, 1424h.
    • sharh qatar alnadaa wabal alsadaa, jamal aldiyn aibn hishami, tahqiqu: muhamad muhi aldiyn eabd alhumidi, alnaashiru: almaktabat aleasriatu, bayrut, 1414h.
    • sharah alkawkab almunira: abn alnajaar alfutuhi, tahqiqa: du.muhamad alzuhaylii wada.nziah hamadi, alnaashir: maktabat aleibikan, alrayad, 1413h.
    • sharh allame, 'abu 'iishaq alshiyrazi, tahqiqu: eabd almajid turki, alnaashir: dar algharb al'iislamii, bayrut, 1408h.
    • sharh almahaliyu ealaa matn jame aljawamie mae hashiat albanani, aljalal almahaliy, alnaashir: mustafaa albabi alhalabi, alqahirati, ta:2, 1356h.
    • sharh mukhtasar alrawdata: najm aldiyn altuwfii, tahqiqu: da.eabd allah alturki, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat waldaewat wal'iirshadi, almamlakat alearabiat alsueudiati, ta:2, 1419h.
    • sharh maeani alathar, 'abu jaefar altahawi, tahqiqa: muhamad alnajar, wamuhamad jad alhaq, alnaashir: ealim alkutab, birut, 1414h.
    • shifa' alghalil fima dakhal ealaa kalam alearab min aldakhila, 'ahmad alkhafaji, tashiha: nasr alhurini wamustafaa wahbi, alnaashir: almatbaeat alwahbiti, masr, 1282h.
    • alsihah taj allughat wasihah alearabiat, 'iismaeil aljawhari, tahqiqu: 'ahmad ettar, alnaashir: dar aleilm lilmalayini, bayrut, ta:3, 1404h.
    • sahih albukhari, muhamad bin 'iismaeil albukhariu, aetanaa bihi: 'abu suhayb alkumi, alnaashir: bayt al'afkar alduwliat lilnashr waltawzie, alrayad, 1419h.
    • sahih sunan aibn majha, nasir aldiyn al'albaniu, alnaashir: maktabat almaearif lilnashr waltawziei, alrayad, 1417h.
    • sahih muslami, muslim bin alhajaji, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alkutub alearabiati, alqahirati, 1412h.
    • aldiya' allaamie sharh jame aljawamie fi 'usul alfiqah, alshaykh hululu, tahqiqu: da.eabd alkarim alnamlatu, alnaashir: maktabat alrushdi, alrayad, ta:2, 1420h.
    • eilm altakhatub al'iislamii, muhamad yunus eulay, alnaashir: dar almadar al'iislamii, 2006m.
    • alghayth alhamie sharh jame aljawamiei, 'abu zareat aleiraqii, 'aeadah lilnashri: hasan qutb, alnaashir: dar alfaruq alhadithat liltibaeat walnashri, alqahirati, ta:2, 1427h.
    • fatah alghafar bisharh almunari, zayn aldiyn abn bin najim, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1422h.
    • alfusul fi al'usuli: 'ahmad aljasasi, tahqiqu: da.eajil alnashmi, alnaashir: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiati, alkuaytu, ta:2, 1414h.
    • fawatih alrahmut bisharh muslim althubuti, muhamad bin nizam aldiyn alliknaway, tahqiqu: eabd allah eumari, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1423h.
    • alqawaeid alhasaan fi tafsir alqurani, eabd alrahman alsaedi, alnaashir: maktabat alrushdi, alrayad, 1420hi
    • alkitabi, 'abi bashar sibwayhi, tahqiqu: eabd alsalam harun, alnaashir: maktabat alkhanji, alqahirati, ta:3, 1408h.
    • alkashafu, alzumakhshari, tahqiqu: eadil eabd almawjudi, waeali mueawad, alnaashir: maktabat aleibikan, alrayad, 1418h.
    • kristufar nuris, altafkikiat alnazariat walmumarisatu, tarjamatu: di.sabri hasan, alnaashir: dar almiriykh, alrayad, 1989m.
    • allughat walmajaz bayn altawhid wawahdat alwujudi, eabd alwahaab almasiri, alnaashir: dar alshuruqi, alqahirati, 2002m.
    • majmue fatawaa shaykh al'iislam aibn taymiata, 'ahmad aibn taymiata, jameu: eabd alrahman bin muhamad wasaeadah aibnuh muhamad, alnaashir: majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat almunawarati, 1425h.
    • mahasin altaawila, muhamad jamal aldiyn alqasimi, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, alnaashir: dar 'iihya' alkutub alearabiati, alqahirati, 1376h.
    • almahsul fi al'usuli, fakhr aldiyn alraazi, tahqiqu: da.tuh aleulwani, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, da.t.
    • almuzhar fi eulum allughat wa'anwaeuha, jalal aldiyn alsuyuti, tahqiqu: muhamad jad almawlaa wamuhamad 'abu alfadl 'iibrahim waeali albijawi, alnaashir: dar altarathi, alqahirati, ta:3, da.t.
    • almusaeid ealaa tashil alfawayidi, baha' aldiyn abn eaqila, tahqiqu: du.muhamad barkati, alnaashir: dar alfikri, dimashqa, 1400h.
    • almusawadat fi 'usul alfiqah, al taymiata, tahqiqi: da.'ahmad alnadwii, alnaashir: dar alfadilati, alrayad, 1422h.
    • almisbah almunir, 'ahmad alfayuwmi, tahqiqu: da.khadir aljawadi, alnaashir: maktabat lubnan, lubnan, 1987m.
    • almuetamid fi 'usul alfiqah, 'abu alhusayn albasari, tahqiqu: muhamad humayd allah, alnaashiru: almaehad aleilmii alfaransii lildirasat alearabiati, dimashqa, 1384h.
    • muejam maqayis allughati, 'ahmad bin faris, tahqiqu: eabd alsalam harun, alnaashir: dar alfikri, alqahirati, 1979m.
    • almuejam alwasiti, majmae allughat alearabiati, alnaashir: maktabat alshuruq alduwliati, alqahirati, 1425h.
    • almuhalaa, eali aibn hazma, tahqiqu: muhamad aldimashqi, alnaashir: 'iidarat almatbaeat al'amiriati, masr, 1352h.
    • miftah alwusul 'iilaa bina' alfurue ealaa al'usuli, alsharif altilmsani, tahqiqu: muhamad firkus, alnaashir: muasasat alrayan, birut, 1419h.
    • almaqasid alshaafiat fi sharh alkhulasat alkafiati, 'abu 'iishaq alshiyrazi, tahqiqu: da.eabd alrahman aleuthaymin, alnaashir: markaz 'iihya' alturath al'iislami, jamieat 'um alquraa makat almukaramati, 1428h.
    • almamnue walmumtanie naqd aldhaat almufakirati, eali harbi, alnaashir: almarkaz althaqafii alearabii, aldaar albayda', 1995m.
    • min 'asrar allughati, 'iibrahim 'anis, alnaashir: maktabat al'anjilu almisriati, alqahirati, ta:6, 1978m.
    • almuafaqati, 'abu 'iishaq alshaatibii, tahqiqu: mashhur salman, alnaashir: dar abn eafan, almamlakat alearabiat alsueudiati, 1417h.
    • mawsueat kshshaf aistilahat alfunun waleulumu: muhamad eali altahanwy, tahqiqu: da.eali dahruji, alnaashir: maktabat lubnan nashiruna, lubnan, 1996m.
    • alnahw waldalalat madkhal lidirasat almaenaa alnahwii aldalali, muhamad hamasat eabd allatifi, alnaashir: dar alshuruqi, alqahirati, 1420h.
    • manhaj aliastinbat min alquran alkarimi, fahd alwahbi, alnaashir: matbueat maehad al'iimam alshaatibii, jidat, 1428h.
    • nashar albunud ealaa maraqi alsaeud, eabdallah alealawi alshanqiti, alnaashir: matbaeatan fadalati, almaghribi, da.t.
    • nafayis al'usul fi sharh almahsuli: shihab aldiyn alqaraafi, tahqiqu: eadil bin 'ahmad bin eabd almawjud, waeali muhamad mueawad, alnaashir: nizar mustafaa albazi, makat almukaramati, 1416h.
    • hamae alhawamie sharh jame aljawamiei, jalal aldiyn alsuyuti, tahqiqu: 'ahmad shams aldiyn, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1418h.

    almajalaat aleilmia:

    • bahath altatbiq al'usuliu ealaa 'ahadith al'ahkami: baed 'ahadith altaharat min eumdat al'ahkam anmwdhjaan lilduktur mashhur alharithi, wahu bahth manshur fi majalat jamieat almalik eabd aleaziz - aladab waleulum al'iinsaniat aleadadi(4) eam(2021ma).
    • bahath altadawuliat waealaqataha bieilm aldilala walsiymiayiya, libu qarumat hakimati, bahath manshur fi majalat almumarasat allughawiati, aljazayar, aleadad aleashir, 2012m.

     

    mawaqie 'iilikturunia:

    • tatwir allughat alearabiat astarjieat bitarikh 19 / 4 /2025.
    • allughat alearabiati: bayn daeawat al'iislah waltatwir astarjieat bitarikh 25/ 4 /2025.
    • allughat alearabiati: bayn daeawat al'iislah waltatwir astarjieat bitarikh 25 / 4/ 2025.