الخبرة التقليدية والذكية في الإثبات التحكيمي: دراسة تحليلية للتحديات القانونية والأخلاقية / Traditional and Smart Expertise in Arbitral Evidence: An Analytical Study of Legal and Ethical Challenges

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الحقوق شبين الكوم جامعة المنوفية

المستخلص

شهد المجال القانوني والتحكيم تطورًا ملحوظًا مع دخول الذكاء الاصطناعي إلى عمليات الإثبات، مما أثار تساؤلات قانونية وأخلاقية جوهرية، إذ يتناول هذا البحث العلاقة بين الخبرة التقليدية والخبرة الذكية، فيستعرض المبحث الأول مفهوم الخبرة التقليدية ودورها في الإثبات، مع تحليل التطورات التي أدت إلى ظهور الخبرة الذكية بوصفها وسيلة حديثة لدعم عملية التحكيم ، كما يناقش المبحث الثاني التحديات القانونية والأخلاقية التي تواجه الخبراء عند استخدام الذكاء الاصطناعي، لا سيما فيما يتعلق بالشفافية والحيادية وتأثير الأدلة الرقمية على مصداقية الإجراءات القانونية، أما المبحث الثالث، فيركز على مسؤولية الخبير في حال وقوع أخطاء بسبب الاعتماد على الأنظمة الذكية، مع تحليل مدى إمكانية تحميل المسؤولية للخبير نفسه أو للطرف المطور للتقنيات المستخدمة، من خلال هذا البحث، يتم اقتراح حلول قانونية وتنظيمية لضمان الاستخدام العادل والفعال للخبرة الذكية، مع التأكيد على أهمية تحقيق التوازن بين التطور التكنولوجي والمبادئ القانونية الراسخة لضمان نزاهة العملية التحكيمية.
 
The legal and arbitration field has witnessed significant developments with the integration of artificial intelligence into evidentiary processes, raising fundamental legal and ethical concerns. This study examines the relationship between traditional expertise and smart expertise. The first chapter explores the concept of traditional expertise and its role in legal proceedings, analyzing the emergence of smart expertise as a modern tool supporting arbitration. The second chapter delves into the legal and ethical challenges experts face when using artificial intelligence, particularly in terms of transparency, neutrality, and the impact of digital evidence on the credibility of legal proceedings. The third chapter focuses on the expert’s responsibility in cases of errors resulting from reliance on AI systems, analyzing whether liability should be attributed to the expert or to the developers of these technologies. Through this research, legal and regulatory solutions are proposed to ensure fair and effective use of smart expertise while emphasizing the need to balance technological advancement with established legal principles to maintain the integrity of arbitration processes.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. د/إبراهيم الدسوقي أبو الليل، العقود الذكية والذكاء الاصطناعي ودورهما في أتمتة العقود والتصرفات القانونية : دراسة لدور التقدم التقني في تطوير نظرية العقد جامعة الكويت - مجلس النشر العلمي2020
  2. د/ أبو الوفا، أحمد: التحكيم الاختياري والإجباري( عقد التحكيم وطبيعته وأثاره ، المحكم ورده وعدم صلاحيته ،الخصومة في التحكيم إجراءاتها، حكم التحكيم وطبيعته وإصداره، وتنفيذه والطعن فيه، والدعوى ببطلانه، التحكيم الإجباري في قانون القطاع العام، الإجراءات الواجبة الاتباع مدى قابلية الحكم للطعن فيه وتنفيذه التحكيم في قوانين الاستثمار)، منشأة المعارف، 1987.
  3. د/ أحمد أبو الوفا، التحكیم الاختیاري والإجباري، دار المطبوعات الجامعیة،2007 .
  4. د/أبو العلا نمر، د/أحمد صادق القشيري : دراسة تحليلية للمشكلات العملية والقانونية في مجال التحكيم التجاري الدولي ، دار النهضة الطبعة الأولى 2004.
  5. د/ أحمد شكري مرسي، ضمانات التقاضي في خصومة التحكيم ،دراسة مقارنة بين مصر وفرنسا ، دار الجامعة الجديدة ، طبعة 2018
  6. د/ أحمد صادق القشیري، دراسة تحلیلیة للمشكلات العملیة والقانوني في مجال التحكیم، دار النهضة، بدون سنة نشر .
  7. د/ أروى بِنْتَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْن عُثْمَانَ الْجَلْعُود: أحكام تطبيقات الذكاء الاصطناعي في القضاء ، الطبعة الأولى ١٤٤٤هـ ، دار النشر الجمعية العلمية القضائية السعودية ( مركز قضاء للبحوث والدراسات).
  8. د/ جورجي شفيق ساري، التحكيم ومدى جواز اللجوء إليه لفض المنازعات في مجال العقود الإدارية، دار النهضة العربية، 1999.
  9. د/حسان عبد السميع هاشم, الخبرة في قانون التحكيم المصري, دون طبعة، دار النهضة العربية، القاهرة، سنة 2001.
  • د/ خاطر، طلعت يوسف حلمي : حياد المحكم واستقلاله بين النظرية والتطبيق دراسة تأصيلية مقارنة - مجلة العلوم القانونية والاقتصادية- مج,53 ع1 2011.
  • د/خالد ممدوح إبراهيم، القاضي الإلكتروني، الدعوى الإلكترونية وإجراءاتها أمام المحاكم، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، ۲۰۰۸.
  • د/سيد أحمد محمود، مبـدأ المسـاواة أمام هيئة التحكيم وأثره على العدالة الاجتماعية، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية مجلد 58 عدد 22 2016.
  • د/ طلعت محمد دويدار: ضمانات التقاضي في خصومة التحكيم: دراسة مقارنة في التشريعات الدولية وأنظمة مراكز التحكيم والتشريعات الوطنية العربية ، دار الجامعة الجديدة، 2009 .
  • د/عاشور مبروك، التحكيم ،دار الفكر والقانون للنشر والتوزيع،المنصورة2010
  • د/ عاشور مبروك، الإثبات في الدعوى التحكيمية بين سلطة المحكم وتدخل القضاء، مجلة الأبحاث والدراسات القانونية.
  • د/ عباس العبودي، شرح أحكام قانون البينات، دار الثقافة، عمان، 2007.
  • د/عبد الرزاق السنهوري: الوسيط في شرح القانون المدني، الجزء الأول، مصادر الالتزام، دار النهضة العربية للطبع والنشر والتوزيع 1998.
  • د/عزمي عبد الفتاح عطية: الخبرة أمام هيئات التحكيم دراسة في القانون الكويتي مقارنا بالقانون الفرنسي وقانون التحكيم المصري ، مجلة الحقوق 2009.
  • د / علي الشحات الحديدي ، دور الخبير الفني في الخصومة ، دراسة مقارنة ، رسالة دکتوراه ، جامعة القاهرة ،عام 1989.
  • د/علي أبو عطية هيكل، القواعد الإجرائية للإثبات أمام المحكمين ، دار الجامعة الجديدة، 2016.
  • د/ على بركات :خصومة التحكيم في القانون المصري والقانون المقارن, الطبعة الأولى, دار النهضة العربية, القاهرة, 1996 .
  • د/ عيد محمد القصاص: قانون التحكيم في المنازعات المدنية والتجارية الدولية والداخلية، 2015.
  • د.فتحي والي ، التحكيم في المنازعات الوطنية والتجارية الدولية، منشأة المعارف 2014 .
  • د/ فتحي والي، قانون التحكيم في النظرية والتطبيق، منشأة المعارف، الطبعة الأولى، 2007.
  • د/ محمود محمد هاشم " قانون القضاء المدني ج2 التقاضي أمام القضاء المدني الطبعة الثانية 1991.
  • د/ محمود مصطفى يونس : المرجع في أصول التحكيم ، دار النهضة العربية ، 2009.
  • د/ مهند احمد الصانوري, دور المحكم في خصومة التحكيم الدولي الخاص ( دراسة مقارنة لأحكام التحكيم التجاري الدولي في غالبية التشريعات العربية والأجنبية والاتفاقيات والمراكز الدولية ) -دار الثقافة للنشر والتوزيع2005
  • د/ مي مجدى نوارة : سلطات المحكم دراسة مقارنة بين مصر وفرنسا ، دار النهضة العربية 2020 .
  • د / نبیل إسماعیل عمر، امتناع القاضي عن القضاء بعلمه الشخصي، منشأة المعارف، ،2004.
  1. د/ نبيــل إسماعــيل عمــر، التحكيم في المواد المدنية والتجارية الوطنية والدولية، دار الجامعة الجديد 2004.

الرسائل العلمية :

  • حساني صبرينة، الخبير القضائي في المواد المدنية، مذكرة لنيل شهادة الماجستير في القانون، فرع المسؤولية المدنية، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة مولود معمري، تيزي وزو، ،2013.
  • د/ فاطمة عبد العزيز حسن احمد بلال دور الذكاء الاصطناعي في تعزيز العدالة الناجزة أمام القضاء " دراسة مقارنة مع النظامين القانوني والقضائي في دولة قطر، رسالة ماجستير في القانون الخاص.
  • رولا عمر جبرائیل الصلیبي إجراءات الإثبات أمام المحكمین وفق قانون التحكیم الفلسطیني رقم 3 لسنة 2000 رســالة ماجســتیر2013 "دراسة مقارنة" .
  • كريستيان يوسف، المسؤولية المدنية عن فعل الذكاء الاصطناعي، رسالة ماجستير، الجامعة اللبنانية، ٢٠٢٠.

المجلات العلمية :

  • أحمدناه، بوكنين :الإثبات في الدعوى التحكيمية بين سلطة المحكم وتدخل القضاء المصدر: مجلة الأبحاث والدراسات القانونية ، العدد 8 ، 2016 الناشر: المركز المغربي للدراسات والإستشارات القانونية وحل المنازعات
  • أحمد علي حسن عثمان، انعكاسات الذكاء الاصطناعي على القانون المدني، دراسة مقارنة، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق جامعة المنصورة، العدد٧٦.
  • أحمد محمد فتحي الخولي، المسئولية المدنية الناتجة عن الاستخدام غير المشروع لتطبيقات الذكاء الاصطناعي " الديب فيك نموذجا "، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد ٣٦، ۲۰۲۱ ، ص ۲۲۸
  • أساس المساءلة المدنية للذكاء الاصطناعي المستقل قوالب تقليدية أم رؤية جديدة؟" د. محمود حسن السحلي منشور في مجلة الحقوق للبحوث القانونية والاقتصادية - كلية الحقوق جامعة الإسكندرية – العدد الثاني ٢٠٢٢.
  • أشرف إبراهيم عطية، انعكاسات الذكاء الاصطناعي على البطالة ومستقبل العمل: اتساع معدل الإزاحة أم زيادة معدل الإنتاجية؟،مجلد 1 عدد1 ، مجلة القانون والتكنولوجيا2021 .
  • أكثم أمين الخولي: مقال بعنوان الخبرة في التحكيم ونظامها القانوني، مجلة مركز التحكيم التجاري لمجلس التعاون الخليجي العربي الدورة الصيفية الثالثة سلطنة عمان أغسطس ١٩٩٩.
  • خوالدة، أبو بكر: تطبيقات الذكاء الاصطناعي في المصارف العربية، مجلة الدراسات المالية والمصرفية، القاهرة،20(2) 2017
  • د. عبدالرازق وهبة ،سيد أحمد محمد ، المسؤولية المدنية عن أضرار الذكاء الاصطناعي "دراسة تحليلية"، مركز جيل البحث العلمي - جملة جيل الأبحاث القانونية المعمقة - العدد 43 أكتوبر 2020
  • د. هاله محمد إمام محمد طاهر: الحوكمة القانونية للذكاء الاصطناعي في مصر" التحديات والفرص "مجلة البحوث القانونية والاقتصادية - كلية الحقوق جامعة بني سويف المجلد ٣٦ العدد ٢ - يوليو ٢٠٢٤.
  • د/ شيماء عبد الغنى محمد عطا الله السياسة الجنائية المعاصرة في مواجهة الحبس قصير المدة "دراسة مقارنة"، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية كلية الحقوق جامعة المنصورة، العدد ، ٥٨ أكتوبر ٢٠١٥
  • د/سيد أحمد محمد : الذكاء الاصطناعي والعمل القضائى : دراسة تحليلية مقارنة مجلة العلوم القانونية والاقتصادية ، المجلد 66 العدد 3 يناير 2024 .
  • د: طلعت يوسف خاطر: السلطة التقديرية لهيئة التحكيم في الإثبات: دراسة تأصيلية مقارنة، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية ، العدد 67 ديسمبر 2018 .
  • سمر عادل شحاته محمد : الذكاء الاصطناعي وحقوق الإنسان، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية ، 2024 .
  • عبد السلام محمد رائد ستين - تطورات الاستخدام الاقتصادي للذكاء الاصطناعي، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق جامعة المنصورة، المجلد ١٣ العدد ۱ ، عام ۲۰۲۱ .
  • عرشوش سفيان ، بدغيو امال : المحاكم الذكية محكمة الشعب العليا الصينية، مجلة الحقوق والعلوم السياسية جامعة المجلد 10 ، العدد (1) 2023 .
  • عمار ياسر محمد زهير البابلي دور أنظمة الذكاء الاصطناعي في التنبؤ بالجريمة، القيادة العامة لشرطة الشارقة، مركز بحوث الشرطة، المجلد ۲۸ ، العدد ۱۱۰، ۲۰۱۹.
  • عمرو طه بدوي محمد، النظام القانوني للروبوتات الذكية المزودة بتقنية الذكاء الاصطناعي الإمارات العربية المتحدة كأنموذج دراسة تحليلية مقارنة لقواعد القانون المدني للروبوتات الصادرة عن الاتحاد الأوربي سنة 2017 ومشروع ميثاق أخلاقيات الروبوت الكوري، مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق جامعة القاهرة، المجلد السابع، ۲۰۲۱ .
  • فريدة عثمان الذكاء الاصطناعي: مقاربة قانونية جامعة قاصدي مرباح ورقلة، كلية الحقوق والعلوم السياسية، المجلد ۱۲ ، العدد ۲ ، ۲۰۲۰.
  • محمد أحمد سلامة مشعل، الذكاء الاصطناعي وآثاره على حرية التعبير في مواقع التواصل الاجتماعي ، العدد 77 سبتمبر 2021 ، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية .
  • محمد عبد الرحيم بخيت عبد الرحيم، سيكولوجية الذكاء الاصطناعي، المجلة المصرية للدراسات النفسية، المجلد العاشر العدد السادس والعشرين، ٢٠٠٠.
  • محمد عبد اللطيف، المسئولية عن الذكاء الاصطناعي بين القانون الخاص والقانون العام، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق، جامعة المنصورة، ۲۰۲۱.
  • محمد عرفان الخطيب الذكاء الاصطناعي والقانون، دراسة نقدية مقارنة في التشريعين المدني الفرنسي والقطري في ضوء القواعد الأوربية في القانون المدني للإنسآلة لعام ٢٠١٧ والسياسة الصناعية الأوربية للذكاء الاصطناعي والإنسآلات لعام ۲۰۱۹، مجلة الدراسات القانونية، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة بيروت العربية، ۲۰۲۰.
  • محمد فوزى إبراهيم محمد أحمد محمد البغدادي :القضاء الرقمي والمحاكم الافتراضية مجلة بنها للعلوم الإنسانية, العدد (1) الجزء (2) السنة (2022)
  • معاذ سليمان الملا، توظيف تكنولوجيا الذكاء الاصطناعي في مكافحة جرائم الفساد بين الممكن والمأمول دراسة وصفية في حقل القانون الجزائي، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، العدد ۸، ۲۰۲۰ .
  • مها رمضان محمد بطيخ، المسؤولية المدنية عن أضرار أنظمة الذكاء الاصطناعي، دراسة تحليلية مقارنة، المجلة القانونية، كلية الحقوق جامعة عين شمس، ۲۰۲۱.
  • هيثم فاروق السيد : الإسهامات الفلسفية والمنطقية فى التطور التكنولوجى ، الذكاء الاصطناعى نموذجاً ، مجلة ديوجين ، كلية الأداب جامعة القاهرة ، العدد الأول ، المجلد الأول ، 2024 .
  • ياسر محمد اللمعي المسئولية الجنائية عن أعمال الذكاء الاصطناعي ما بين الواقع والمأمول دراسة تحليلية استشرافية مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق جامعة المنصورة، عدد خاص، ۲۰۲۱.

المراجع الأجنبية :

 

  1. A foreign-related marriage e-mail trial concluded a transnational divorce case (Sourced from China News -Network, 31 July 2004) Available at: https://www.lacajournal.org/articles /10.36745/ijca
  2. Arnaud Sée, La régulation des algorithmes un nouveau modèle de globalisation? RFDA, 19 november 2019, Virginia Dignum. Responsible Artificial Intelligence, Springer, 2019.
  3. Article: Lyu, Sihui: THE ROLE OF AI IN INTERNATIONAL ARBITRATION, University of New South Wales Law Journal Student Series 2024 UNSWLJ Student Series No24-33.
  4. Azael Socorro Márquez: Can Artificial Intelligence be used to appoint arbitrators? Practical and legal implications of the use of Artificial Intelligence in the appointment of arbitrators in International Commercial Arbitration, 1, 2020
  5. Bart Custers · Eduard Fosch-Villaronga Editors Law and Artificial Intelligence Regulating AI and Applying AI in Legal Practice- Information Technology and Law Series Volume2017.
  6. Brennan, K., & Resnick, M. (2012). New Frameworks for Studying and Assessing the Development of Computational Thinking. Proceedings of the 2012 Annual Meeting of the American Educational Research Association, Vol. (1).
  7. Dory Reiling, Quelle place pour l'intelligence artificielle dans le processus de décision d'un juge? Les cahiers de la justice, 29 juin 2019
  8. Fangyan Zheng: Article the Application of Artificial Intelligence in International Commercial Arbitration: Technological Advancements and Legal Challenges, International Journal of Law, Ethics and Social Science, Vol. 2 No. 1 (2025), Published: 08 January 2025
  9. Floridi, L., et al. (2018). AI4People—An Ethical Framework for a Good AI Society: Opportunities, Risks, Principles, and Recommendations. Minds and Machines, 28(4).
  10. Gary B. Born: The Law and Practice of International Commercial Arbitration, , Third Edition 2021.
  11. Gizem Halis Kasap, can artificial intelligence ("АГ") replace human arbitrators? technological concerns and legal implications, journal of dispute resolution, iss.2.2021.
  12. Goodman, M. K., & Flaxman, S. (2016). European Union Regulations on Algorithmic Decision-Making and a "Right to Explanation". AI Magazine, 38(3)
  13. Implementation of Artificial Intelligence in Arbitration, UiO: Faculty of Law University of Oslo, 01 December 2021 .
  14. Jackson، Peter (1999). Introduction to expert systems. International computer science series, 3rd Edition,Harlow Bonn: Addison-Wesley. ISBN:978-0-201-87686-4
  15. K L Seng, “AI and International Arbitration: The Future Is Now,” Journal of International Arbitration 38, no 1،2021
  16. La Torre, M., Botes, V. L., Dumay, J., & Odendaal, E. (2019). Protecting a new Achilles heel: The role of auditors within the practice of data protection. Managerial Auditing Journal, 36, 218-239
  17. Laudan, K.& Laudan, J. (2010). Management des Systems d’ information Pearson education, 11 edition, France.
  18. Mohammad Ali, Faraz Baghbanno: ARTIFICIAL INTELLIGENCE AND ITS ROLE IN THE DEVELOPMENT OF THE FUTURE OF ARBITRATION, 2023.
  19. Nigel Blackaby , “ Redfern and Hunter on International Arbitration .2021
  20. Pasquale, F. (2015). The Black Box Society: The Secret Algorithms That Control Money and Information. Harvard University Press, Chapter 3.
  21. Paul Bennett Marrow, Mansi Karol, Steven Kuyan, Artificial, Intelligence and Arbitration: The Computer As An Arbitrator Are We There Yet? Dispute Resolution Journal (Vol. 74): No4, ٢٠٢٠
  22. Roman Dremliuga, Natalia Prisekina, Artificial Intelligence Legal Policy: Limits of Use of Some Kinds of Al, Proceedings of the 2019 8th International Conference on Software and Computer Applications. February 2019.
  23. The Impact of Artificial Intelligence on Legal Systems: Challenges and Opportunities: Madaoui Nadjia, 2024. Issue 164
  24. Thomas E. Carbonneau, "The Law and Practice of Arbitration" (2020),
  25. Wachter, S., Mittelstadt, B., & Floridi, L. (2017). Why a Right to Explanation of Automated Decision-Making Does Not Exist in the General Data Protection Regulation. International Data Privacy Law, Vol 7, No (2)

 

 

References:

 

  • da/'iibrahim aldasuqi 'abu alliyl, aleuqud aldhakiat waldhaka' alaistinaeiu wadawruhuma fi 'atmitat aleuqud waltasarufat alqanuniat : dirasat lidawr altaqadum altaqnii fi tatwir nazariat aleaqd jamieat alkuayt - majlis alnashr aleilmii2020
  • d/ 'abu alwfa, 'ahmadu: altahkim aliaikhtiariu wal'iijbari( eaqd altahkim watabieatuh wa'atharah , almuhkam warduh waeadam salahiatih ,alkhusumat fi altahkim 'iijra'atiha, hukm altahkim watabieatih wa'iisdarihi, watanfidhih waltaen fihi, waldaewaa bibitlanihi, altahkim al'iijbariu fi qanun alqitae aleami, al'iijra'at alwajibat alaitibae madaa qabiliat alhukm liltaen fih watanfidhih altahkim fi qawanin alaistithmari), munsha'at almaearifi, 1987.
  • da/ 'ahmad 'abu alwafa, altahkym aliakhtiyariu wal'iijbari, dar almatbueat aljamieiyti, ,2007 .
  • da/'abu aleula namiru, da/'ahmad sadiq alqushayri : dirasat tahliliat lilmushkilat aleamaliat walqanuniat fi majal altahkim altijarii aldawalii , dar alnahdat altabeat al'uwlaa 2004.
  • du/ 'ahmad shukri marsi, damanat altaqadi fi khusumat altahkim ,dirasat muqaranat bayn misr wafaransa , dar aljamieat aljadidat , tabeat 2018
  • da/ 'ahmad sadiq alqashayri, dirasat tahaluyliyt lilmushkilat aleamaliyt walqanunii fi majal altahakuyma, dar alnahdati, bidun sanat nushir .
  • da/ 'arwaa bint eabd alrrahman bn euthman aljaleud: 'ahkam tatbiqat aldhaka' aliastinaeii fi alqada' , altabeat al'uwlaa 1444h , dar alnashr aljameiat aleilmiat alqadayiyat alsaeudia ( markaz qada' lilbuhuth waldirasati).
  • d/ jurji shafiq sari, altahkim wamadaa jawaz alluju' 'iilayh lifadi almunazaeat fi majal aleuqud al'iidariati, dar alnahdat alearabiati, 1999.
  • da/hasan eabd alsamie hashim, alkhibrat fi qanun altahkim almisrii, dun tabeati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, sanat 2001.
  • da/ khatirun, talaeat yusuf hilmi : hiad almuhkam wastiqlalih bayn alnazariat waltatbiq dirasatan tasiliat muqaranat - majalat aleulum alqanuniat waliaqtisadiati- mij,53 ea1 2011.
  • da/khalid mamduh 'iibrahimi, alqadi al'iiliktiruniu, aldaewaa al'iiliktiruniat wa'iijra'atiha 'amam almahakimi, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, 2008.
  • d/siid 'ahmad mahmud, mubada almisawat 'amam hayyat altahkim wa'atharih ealaa aleadalat alaijtimaeiati, majalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiat mujalad 58 eadad 22 2016.
  • d/ talaeat muhamad duydar: damanat altaqadi fi khusumat altahkimi: dirasat muqaranat fi altashrieat alduwaliat wa'anzimat marakiz altahkim waltashrieat alwataniat alearabiat , dar aljamieat aljadidati, 2009 .
  • d/eashur mabruka, altahkim ,dar alfikr walqanun lilnashr waltawziei,almansurati2010
  • da/ eashur mabrukin, al'iithbat fi aldaewaa altahkimiat bayn sultat almuhkam watadkhul alqada'i, majalat al'abhath waldirasat alqanuniati.
  • d/ eabaas aleabudii, sharh 'ahkam qanun albayinati, dar althaqafati, eaman, 2007.
  • da/eabd alrazaaq alsinhuri: alwasit fi sharh alqanun almadanii, aljuz' al'awala, masadir alialtizami, dar alnahdat alearabiat liltabe walnashr waltawzie 1998.
  • du/eazimi eabd alfataah eatiat: alkhibrat 'amam hayyat altahkim dirasat fi alqanun alkuaytii muqaranan bialqanun alfaransii waqanun altahkim almisrii , majalat alhuquq 2009.
  • d / eali alshahaat alhadidiu , dawr alkhabir alfaniyi fi alkhusumat , dirasat muqaranat , risalat dikturah , jamieat alqahirat ,eam 1989.
  • da/eali 'abu eatiat hikali, alqawaeid al'iijrayiyat lil'iithbat 'amam almuhakamayn , dar aljamieat aljadidati, 2016.
  • da/ ealaa barakat :khsumat altahkim fi alqanun almisrii walqanun almuqarani, altabeat al'uwlaa, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, 1996 .
  • d/ eid muhamad alqasasi: qanun altahkim fi almunazaeat almadaniat waltijariat aldawliat waldaakhiliati, 2015.
  • da.fathi wali , altahkim fi almunazaeat alwataniat waltijariat aldawliati, munsha'at almaearif 2014 .
  • du/ fathi wali, qanun altahkim fi alnazariat waltatbiqi, munsha'at almaearifi, altabeat al'uwlaa, 2007.
  • d/ mahmud muhamad hashim " qanun alqada' almadanii ja2 - altaqadi 'amam alqada' almadanii - altabeat althaaniat 1991.
  • d/ mahmud mustafaa yunus : almarjie fi 'usul altahkim , dar alnahdat alearabiat , 2009.
  • d/ muhanad aihmad alsaanuri, dawr almahkam fi khusumat altahkim alduwalii alkhasi ( dirasat muqaranat li'ahkam altahkim altijarii alduwalii fi ghalibiat altashrieat alearabiat wal'ajnabiat walaitifaqiaat walmarakiz alduwalia ) -dar althaqafat lilnashr waltawziei2005
  • d/ mi mujdaa niwarat : sulutat almuhkam dirasat muqaranat bayn misr wafaransa , dar alnahdat alearabiat 2020 .
  • d / nubyl 'iismaeyl eumra, amtinae alqadi ean alqada' bieilmih alshakhsii, munsha'at almaearifi, ,2004.
  • du/ nabil 'iismaeyl eamra, altahkim fi almawadi almadaniat waltijariat alwataniat walduwliati, dar aljamieat aljadid 2004.

alrasayil aleilmia:

  • hasani sabrinat, alkhabir alqadayiyu fi almawadi almadaniati, mudhakiratan linayl shahadat almajistir fi alqanuni, fare almaswuwliat almadaniati, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat mawlud muemiri, tizi wazu, ,2013.
  • du/ fatimat eabd aleaziz hasan aihmad bilal dawr aldhaka' alaistinaeii fi taeziz aleadalat alnaajizat 'amam alqada' " dirasat muqaranat mae alnizamayn alqanunii walqadayiyi fi dawlat qatru, risalat majistir fi alqanun alkhasi.
  • rula eumar jibrayiyl alsalybi 'iijra'at al'iithbat 'amam almahkamiyn wifq qanun altahkuym alfilastuynii raqm 3 lisanat 2000 rasalat majistyru2013 "dirasat muqaranati" .
  • kiristian yusif, almaswuwliat almadaniat ean fiel aldhaka' aliastinaeii, risalat majistir, aljamieat allubnaniati, 2020.

almajalaat aleilmia:

  • 'ahmadnah, buknin :al'iithbat fi aldaewaa altahkimiat bayn sultat almuhkam watadkhul alqada' almusadari: majalat al'abhath waldirasat alqanuniat , aleadad 8 , 2016 alnaashir: almarkaz almaghribia lildirasat wal'iistisharat alqanuniat wahali almunazaeat
  • 'ahmad eali hasan euthman, aineikasat aldhaka' alaistinaeii ealaa alqanun almadanii, dirasat muqaranati, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq jamieat almansurati, aledadi76.
  • 'ahmad muhamad fathi alkhuli, almasyuwliat almadaniat alnaatijat ean aliaistikhdam ghayr almashrue litatbiqat aldhaka' alaistinaeii " aldiyb fik namudhaja ", majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, aleadad 36, 2021 , s 228
  • 'asas almusa'alat almadaniat lildhaka' alaistinaeii almustaqili qawalib taqlidiat 'am ruyat jadidatun?" du. mahmud hasan alsahali manshur fi majalat alhuquq lilbuhuth alqanuniat walaiqtisadiat - kuliyat alhuquq jamieat al'iiskandariat - aleadad althaani 2022.
  • 'ashraf 'iibrahim eatiat, aineikasat aldhaka' alaistinaeii ealaa albitalat wamustaqbal aleimala: aitisae mueadal al'iizahat 'um ziadat mueadal al'iintajiati?,mjalad 1 eadadi1 , majalat alqanun waltiknulujya2021 .
  • 'aktham 'amin alkhuli: maqal bieunwan alkhibrat fi altahkim wanizamuha alqanuni, majalat markaz altahkim altijarii limajlis altaeawun alkhalijii alearabii aldawrat alsayfiat althaalithat saltanat eaman 'aghustus 1999.
  • khawalidatu, 'abu bakr: tatbiqat aldhaka' aliaistinaeii fi almasarif alearabiati, majalat aldirasat almaliat walmasrifiati, alqahirati,20(2) 2017
  • da. eabdalraaziq wahbat ,sayid 'ahmad muhamad , almaswuwliat almadaniat ean 'adrar aldhaka' alaistinaeii "dirasat tahliliati", markaz jil albahth aleilmii - jumlat jil al'abhath alqanuniat almueamaqat - aleadad 43 'uktubar 2020
  • da. halah muhamad 'iimam muhamad tahir: alhawkamat alqanuniat lildhaka' alaistinaeii fi masr" altahadiyat walfuras "majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat - kuliyat alhuquq jamieat bani suayf almujalad 36 aleadad 2 - yuliu 2024.
  • d/ shima' eabd alghnaa muhamad eata allah alsiyasat aljinayiyat almueasirat fi muajahat alhabs qasir almuda "dirasat muqaranati", majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat kuliyat alhuquq jamieat almansurati, aleadad , 58 'uktubar 2015
  • d/sayid 'ahmad muhamad : aldhaka' alaistinaeiu waleamal alqadayaa : dirasat tahliliat muqaranat majalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiat , almujalad 66 aleadad 3 yanayir 2024 .
  • da: talaeat yusif khatiru: alsultat altaqdiriat lihayyat altahkim fi al'iithbati: dirasatan tasiliat muqaranati, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat , aleadad 67 disambir 2018 .
  • smar eadil shahatuh muhamad : aldhaka' aliastinaeiu wahuquq al'iinsani, majalat aleulum alqanuniat waliaqtisadiat , 2024 .
  • eabd alsalam muhamad rayid sitiyn - tatawurat alaistikhdam alaiqtisadii lildhaka' alaistinaeiu, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq jamieat almansurati, almujalad 13 aleadad 1 , eam 2021 .
  • erashush sifyan , bidighyu amal : almahakim aldhakiat mahkamat alshaeb aleulya alsiyniati, majalat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat almujalad 10 , aleadad (1) 2023 .
  • eamar yasir muhamad zuhayr albabili dawr 'anzimat aldhaka' alaistinaeii fi altanabuw bialjarimati, alqiadat aleamat lishurtat alshaariqati, markaz buhuth alshurtati, almujalad 28 , aleadad 110, 2019.
  • eamru tah badawi muhamad, alnizam alqanuniu lilruwbutat aldhakiat almuzawadat bitaqniat aldhaka' alaistinaeii al'iimarat alearabiat almutahidat ka'unmudhaj dirasat tahliliat muqaranatan liqawaeid alqanun almadanii lilrubutat alsaadirat ean alaitihad al'uwrubiyi sanatan 2017 wamashrue mithaq 'akhlaqiaat alruwbut alkuri, majalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq jamieat alqahirati, almujalad alsaabieu, 2021 .
  • faridat euthman aldhaka' aliastinaeiu: muqarabat qanuniat jamieat qasidiun mirbah wariqlatu, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, almujalad 12 , aleadad 2 , 2020.
  • muhamad 'ahmad salamat misheala, aldhaka' alaistinaeiu watharuh ealaa huriyat altaebir fi mawaqie altawasul alaijtimaeii , aleadad 77 sibtambar 2021 , majalat albuhuth alqanuniat waliaiqtisadia .
  • muhamad eabd alrahim bakhit eabd alrahimi, saykulujiat aldhaka' aliastinaeiu, almajalat almisriat lildirasat alnafsiati, almujalad aleashir aleadad alsaadis waleishrina, 2000.
  • muhamad eabd allatifi, almasyuwliat ean aldhaka' alaistinaeii bayn alqanun alkhasi walqanun aleama, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquqi, jamieat almansurati, 2021.
  • muhamad earfan alkhatib aldhaka' alaistinaeiu walqanuna, dirasat naqdiat muqaranatan fi altashrieayn almadanii alfaransii walqatarii fi daw' alqawaeid al'uwrubiyat fi alqanun almadanii lil'iinsalat lieam 2017 walsiyasat alsinaeiat al'uwrubiyat lildhaka' alaistinaeii wal'iinsalat lieam 2019, majalat aldirasat alqanuniati, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat bayrut alearabiati, 2020.
  • muhamad fawzaa 'iibrahim muhamad 'ahmad muhamad albaghdadi :alqada' alraqmii walmahakim aliaiftiradiat majalat banha lileulum al'iinsaniati, aleadad (1) aljuz' (2) alsana (2022)
  • mueadh sulayman almala, tawzif tiknulujia aldhaka' alaistinaeii fi mukafahat jarayim alfasad bayn almumkin walmamul dirasat wasfiat fi haql alqanun aljazayiyi, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, aleadad 8, 2020 .
  • maha ramadan muhamad batikhin, almaswuwliat almadaniat ean 'adrar 'anzimat aldhaka' aliastinaeii, dirasat tahliliat muqaranati, almajalat alqanuniati, kuliyat alhuquq jamieat eayn shams, 2021.
  • haytham faruq alsayid : al'iishamat alfalsafiat walmantiqiat faa altatawur altiknulujaa , aldhaka' alaistinaeaa nmwdhjaan , majalat diwjin , kuliyat al'adab jamieat alqahirat , aleadad al'awal , almujalad al'awal , 2024 .
  • yasir muhamad allamaei almasyuwliat aljinayiyat ean 'aemal aldhaka' alaistinaeii ma bayn alwaqie walmamul dirasat tahliliat aistishrafiat majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq jamieat almansurati, eadad khasa, 2021.