المسؤولية المدنية الناشِئة عن أضرار أنظمة الذكاء الاصطناعي (دِراسة تحليلية مُقارنة بين النظام السعودي والتشريعات المُقارنة) / Civil Liability Arising from the Adverse Effects of Artificial Intelligence Systems "A Comparative Analytical Study Between the Saudi Legal System and Comparative Legislations"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الحقوق، جامعة دار العلوم، الرياض، المملكة العربية السعودية

المستخلص

يشهد العصر الحديث تقدمًا هائلاً في مجال التكنولوجيا والذكاء الاصطناعي، حيث يعد الذكاء الاصطناعي تطوراً مهماً ومثيراً في هذا السياق، ومع استخدام الذكاء الاصطناعي في مجموعة متنوعة من المجالات، أصبحت الأسئلة المتعلقة بالمسؤولية المدنية والتبعات القانونية لتلك التكنولوجيا أمراً حاسماً.
 ويعنى مفهوم المسؤولية المدنية بتحديد المسؤولية القانونية للأفراد أو المؤسسات عن الأضرار التي يلحقونها بالآخرين أو بممتلكاتهم وفي سياق الذكاء الاصطناعي، يتطلب التحديد المناسب للمسؤولية المدنية مراعاة الطبيعة الخاصة لتلك التكنولوجيا وتأثيرها على المجتمع والفرد.
وتُعد التحديات المرتبطة بتحديد المسؤولية المدنية للذكاء الاصطناعي معقدة وتتطلب التفكير القانوني والأخلاقي المتقدم، فقد يكون من الصعب تحديد الشخص أو الجهة المسؤولة عن سلوك الذكاء الاصطناعي، خاصة عندما يتعلق الأمر بالتعلم الذاتي واتخاذ القرارات الذاتية من قبل نظام الذكاء الاصطناعي.
وبالتالي، فإن البحث في المسؤولية المدنية والذكاء الاصطناعي يهدف إلى تحقيق التوازن بين التطور التكنولوجي وحماية المجتمع والأفراد من المخاطر المحتملة ويتطلب ذلك وضع قوانين وإرشادات قانونية تحدد المسؤولية المدنية للأفراد والمؤسسات المتعاملة مع الذكاء الاصطناعي، وتوفير آليات لتعويض المتضررين في حالة وقوع أضرار جراء استخدامه.
 
The modern era is witnessing tremendous progress in the field of technology and artificial intelligence, with AI representing an important and exciting development in this context. With the use of AI in a variety of fields, questions related to civil liability and the legal consequences of this technology have become crucial.
The concept of civil liability concerns determining the legal responsibility of individuals or institutions for damages they cause to others or their property. In the context of AI, the appropriate determination of civil liability requires taking into account the special nature of this technology and its impact on society and individuals.
The challenges associated with determining the civil liability of AI are complex and require advanced legal and ethical reasoning. It can be difficult to determine the person or entity responsible for AI behavior, especially when it comes to autonomous learning and autonomous decision-making by an AI system.
Thus, research on civil liability and AI aims to strike a balance between technological development and protecting society and individuals from potential risks. This requires the development of laws and legal guidelines that define the civil liability of individuals and institutions dealing with AI and provide mechanisms to compensate those harmed in the event of damages resulting from its use.
 

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولا: المراجع العربية

     1- إسماعيل عبدالرؤوف (٢٠١٧) ، تكنولوجيا الذكاء الاصطناعي وتطبيقاته في التعليم، ط١، عالم الكتاب، مصر، القاهرة.

    2 أحمد حسام طه، (٢٠٠٠) ، الجرائم الناشئة عن استخدام الحاسب الآلي في رسالة دكتوراه كلية حقوق جامعة طنطا.

    3- إسماعيل عبدالرؤوف، (٢٠١٧) ، تكنولوجيا الذكاء الاصطناعي وتطبيقاته في التعليم، ط١، عالم الكتاب، مصر، القاهرة.

     4- أحمد حسام طه، (٢٠٠٠) ، الجرائم الناشئة عن استخدام الحاسب الآلي رسالة دكتوراه كلية حقوق جامعة طنطا.

    5 إدريس العبدلاوي، (٢٠٠١) ، النظرية العامة للالتزام الجزء الثاني، بدون دار نشر.

    6 أحمد كاظم، الذكاء الاصطناعي (۲۰۱٢) ، جامعة الإمام جعفر الصادق بغداد.

    7 أسامة الحسيني (۲۰۰۲) ، لغة لوجو ، مكتبة ابن سينا للنشر والتوزيع، الرياض.

    8 خالد ممدوح إبراهيم (٢٠٠٧) ، حماية المستهلك في المعاملات الإلكترونية، دراسة مقارنة، الدار الجامعية الإسكندرية.

    9- رفاف الخضر، (٢٠٢٣) ، بعنوان "خصوصية المسؤولية المدنية عن أضرار أنظمة الذكاء الاصطناعي في القانون الجزائري"، مجلة طبنـــة للدراسات العلمية الأكاديمية.

    10 جميل عبدالباقي الصغير، (٢٠٠٢) ، الإنترنت والقانون الجنائي، الأحكام الموضوعية للجرائم المتعلقة بالإنترنت، دار النهضة العربية، القاهرة.

    11 خاطر نوري، د. عدنان سرحان، (٢٠١٢) ، شرح القانون المدني مصادر الحقوق الشخصية للالتزامات، دراسة مقارنة، ط٢، دار الثقافة للنشر، الأردن.

    12 خالد ممدوح إبراهيم، (٢٠٠٧) حماية المستهلك في المعاملات الإلكترونية، دراسة مقارنة، الدار الجامعية الإسكندرية.

    13 رهف أشرف قنابيطة، (٢٠٢٤) ، بعنوان "المسؤولية المدنية والذكاء الاصطناعي".

    14- شريف محمد غنام، (٢٠٠٨) ، التنظيم القانوني للإعلانات التجارية عبر شبكة الإنترنت، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.

    15 صلاح عبدالقادر النعيمي، (۲۰۰٨) ، المدير القائد والمفكر الاستراتيجي - وفن مهارة التفاعل مع الآخرين، دار إثراء للنشر والتوزيع، ط۱.

    16 طارق السويدان، (۲۰۰۸) ، صناعة الذكاء، شركة الإبداع الفكري للنشر والتوزيع، الكويت، ط۱.

    17 عبدالرزاق السنهوري، (١٩٦٤) ، الوسيط في شرح القانون المدني، دار النهضة العربية، القاهرة.

    18 عبد النور، عادل (٢٠٠٥) ، مدخل إلى عالم الذكاء الاصطناعي، مدينة الملك عبد العزيز للعلوم والتقنية، المملكة العربية السعودية.

    19 عمرو محمد، (٢٠٢٢) ، النظام القانوني للروبوتات الذكية، دراسة تحليلية مقارنة.

    20 عبدالنور عادل، (٢٠٠٥) ، مدخل إلى عالم الذكاء الاصطناعي، مدينة الملك عبدالعزيز للعلوم والتقنية، المملكة العربية السعودية.

    21 عبدالفتاح محمود كيلاني، (٢٠١١) ، المسؤولية المدنية الناشئة عن المعاملات الإلكترونية عبر الإنترنت (رسالة دكتوراه) ، الناشر دار الجامعة الجديدة الإسكندرية.

    22 عمر محمد بن يونس، (٢٠٠٤) ، أشهر المبادئ المتعلقة بالإنترنت لدى القضاء الأمريكي، بدون ناشر.

    23 عمري موسى ويس بلال، (٢٠١٩) ، مذكرة مكملة من مقتضيات نيل شهادة الماجستير في الحقوق تخصص قانون أعمال، بعنوان "الآثار القانونية المترتبة على استخدام الذكاء الاصطناعي".

    24 عامر الجنيدي، (٢٠١٠) ، المسؤولية المدنية عن أضرار المنتجات الصناعية المعيبة، دراسة مقارنة، بحث لنيل درجة الماجستير، كلية الحقوق والإدارة العامة القانون، جامعة بيرزيت فلسطين.

    25 عبدالفتاح بلال، (٢٠٢٢) ، الملامح القانونية للشخصية الافتراضية داخل العالم الإلكتروني.

    غادة المنجم وآخرون، (۲۰۰۹) ، الذكاء الاصطناعي، كلية العلوم الإدارية جامعة الملك سعود، الرياض.

    26 عبدالهادي فوزي العوضي (۲۰۱٤) ، المدخل لدراسة القانون المصري والعُماني مع الإشارة إلى الوضع في القانون الفرنسي، ط٢، دار النهضة العربية، القاهرة.

    27 فؤاد جمال، (٢٠١٦) ، جرائم الحاسبات والإنترنت (الجرائم المعلوماتية) ، بحث منشور على الموقع التالي:

    http://www.tashreaat.com/view_studies2.asp?id=594&std

    28 فيصل عباس، (٢٠٠٤) ، الذكاء والقياس النفسي في الطريقة العيادية، دار المنهل اللبناني مكتبة رأس النبع، بيروت.

    29 فيصل محمد حمد عبدالعزيز، (٢٠٠٨) ، الحماية القانونية لعقود التجارة الإلكترونية، الناشر دار النهضة العربية، القاهرة.

    30 كريستيان يوسف، (٢٠٢٠) ، مذكرة مكملة من مقتضيات نيل شهادة الماجستير في القانون الخاص بعنوان "المسؤولية المدنية عن فعل الذكاء الاصطناعي".

    31 كيحل كمال، (٢٠٠٧) ، رسالة دكتوراه كلية الحقوق في جامعة أبوبكر بالقايد.

    32 مها بطيخ، (٢٠٢١) ، المسؤولية المدنية عن أضرار أنظمة الذكاء الاصطناعي، دراسة تحليلية مقارنة، المجلة القانونية، مصر، مج٩، ع٥.

    33 محمد حسين منصور، (٢٠٠٣) ، المسؤولية الإلكترونية، الناشر دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.

    34 - مالك أشرف، (٢٠٢١) ، الإمارات في المستقبل عبر بوابه الذكاء الاصطناعي، ط١، دار النهضة العلمية ، دبي.

    35 - متولي عبد المؤمن، (٢٠٠٨) ، الجريمة عبر الإنترنت، منتدى جامعة المنصورة على الإنترنت بحث منشور على الموقع الآتي:

     http:// www.f-law.net/nedex.php

    36 - محمد المشد، (٢٠٢١) ، نحو إطار قانوني شامل للمسؤولية المدنية من أضرار نظم الذكاء الاصطناعي غير المراقب، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، مصر، عدد خاص بالمؤتمر الدولي السنوي العشرين.

    37 - متولي عبد المؤمن، (٢٠٠٨) ، الجريمة عبر الإنترنت "منتدى جامعة المنصورة على الإنترنت".

    38 - محمد خلاف، (٢٠١٩) ، دراسة مقارنة رسالة ماجستير جامعة القدس، فلسطين.

    39 محمد عبد الظاهر حسين (٢٠٠٤) ، المسئولية القانونية في مجال شبكات الإنترنت دار النهضة العربية ، القاهرة.

    40 محمد عبدالحفيظ المناصير، (٢٠٢٤) ، سوسن فيصل الرواشدة، بعنوان "المسؤولية المدنية عن أضرار الروبوتات القائمة على الذكاء الاصطناعي "دراسة تحليلية استشرافية مقارنة".

    41 - محمد عبد الظاهر حسين، (٢٠١٤) ، المسؤولية القانونية في مجال شبكات الإنترنت:

     http://www.scoop.co.nz/stories/BU0905/S00428.htm

    42 - مجدي الدين محمد إسماعيل السوسوة، (٢٠١٠) ، إبرام عقد البيع عبر الانترنت، رسالة دكتوراه كلية الحقوق جامعة عين شمس.

    43 محمد بودالي، (٢٠٠٥) ، مسؤولية المنتج عن منتجاته المعيبة دراسة مقارنة، ط١، دار الفجر للنشر، القاهرة.

    44 محمد حسين منصور، (٢٠٠٣) ، المسؤولية الإلكترونية، الناشر دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.

    45 نبيلة إسماعيل رسلان (٢٠٠٧) ، "المسؤولية في مجال المعلومات والشبكات" دار الجامعة الجديدة.

    46 نبراس جابر، (٢٠١٨) ، المسؤولية المدنية الناشئة عن إخلال الغير بالعقد، دراسة مقارنة، مجلة المحقق الحلى للعلوم القانونية والسياسية، العدد الأول السنة العاشرة العراق، جامعة بابل كلية القانون.

    47 - همام القوصي، (٢٠١٨) ، إشكالية الشخص المسؤول عن تشغيل الروبوت (تأثير نظرية النائب الإنساني على جدوى القانون في المستقبل) ، دراسة تحليلية استشرافية في قواعد القانون المدني الأوربي الخاص بالروبوتات، مجلة جيل الأبحاث القانونية المعمقة، عدد ٢٥.

    48 - ويتباي بلاي (٢٠٠٨) ، الذكاء الاصطناعي، ط١، دار الفاروق للاستثمارات الثقافية مصر القاهرة، طبعة عربية.

    49 - يوسف عبيدات، (٢٠٢١) ، مصادر الالتزام في القانون المدني، ط١، دار الثقافة للنشر، الأردن.

    50 - يحيى موافي، (١٩٩٢) ، المسؤولية عن الأشياء في ضوء الفقه والقضاء، دراسة مقارنة، الإسكندرية.

    ثانيا: المراجع الأجنبية

     

     

    • Bensoussan (Alain), l, Europe al, heure de la signature électronique, Gaz, pal-janvier, 2000: p. 487
    • Jean Francois Carlot: La responsabilité des opérateurs
    • (552-2): Au sens du présentchapitre, constitue un jeton tout inscrits, formenumérique, bienincorporelreprésentant, ouplusieurs droitspouvantêtreémis, conservésoutransférés au moyen d'un directementouindirectement,

     le dispositifd' enregistrement électronique partagé permettant d'identifier, propriétaireduditbien.

    • Pour l'application présentchapitre, duactifsnumériques comprennent Toute representation numérique d'unevaleur qui n'est pas émiseougarantie par à unebanquecentraleou par uneautoritépublique, qui n'est pas nécessairementattachée unemonnaieayantcourslégal et qui ne possède pas le statutjuridique d'unemonnaie, mais qui estacceptée par des personnes physiques oumoralescomme moyend'échange et qui peutêtretransférée, stockéeouéchangéeélectroniquemen
    • 1er <La présente chartes'applique à tout système qui se compose d'une entitéqu'elle soit physique (par exemple un robot) ouvirtuelle (par exemple un La l'intelligence artificielle. de utilise qui et algorithme) algorithme évolutifdanssa d'intelligence artificielle estentendueicicomme structure, apprenant, au regard de sarédactioninitiale.
    • la présente disposition<<Aucune Art (6):

    Chartenepeutêtreinterprétéecommeimpliquant, pour un État, un groupementou un droitquelconque de un individu, se livrer à la création d'un

    • Art (6-2): <<This Constitution, and the Laws of the United States which shall be made in Pursuance thereof; and all Treaties made, or which shall be made, under the Authority of the United States, shall be the supreme Law of the Land; and the Judges in every State shall be bound thereby, any Thing in the Constitution or Laws of any State to the Contrary notwithstanding>>
    • Art (8-7-A-2): <<For purposes of this chapter, the following terms shall have the following meanings: MONETARY VALUE. A medium of exchange, including virtual or fiat currencies, whether or not redeemable in money.

     

    References:

     

    • 1-'iismaeil eabdalrawuwf (2017) , tiknulujya aldhaka' aliastinaeii watatbiqatih fi altaelimi, ta1, ealam alkitabi, masir, alqahirati.
    • 2 - 'ahmad husam tah, (2000) , aljarayim alnaashiat ean aistikhdam alhasib alali fi risalat dukturah kuliyat huquq jamieat tanta.
    • 3-'iismaeil eabdalrawuwfa, (2017) , tiknulujya aldhaka' aliastinaeii watatbiqatih fi altaelimi, ta1, ealam alkitabi, masir, alqahirati.
    • 4-'ahmad husam tah, (2000) , aljarayim alnaashiat ean aistikhdam alhasib alali risalat dukturah kuliyat huquq jamieat tanta.
    • 5 - 'iidris aleabdalawi, (2001) , alnazariat aleamat lilialtizam aljuz' althaani, bidun dar nashra.
    • 6 - 'ahmad kazim, aldhaka' aliastinaeiu (2012) , jamieat al'iimam jaefar alsaadiq baghdadu.
    • 7 - 'usamat alhusaynii (2002) , lughat luju , maktabat abn sina lilnashr waltawziei, alriyad.
    • 8 - khalid mamduh 'iibrahim (2007) , himayat almustahlik fi almueamalat al'iilikturuniati, dirasat muqaranati, aldaar aljamieiat al'iiskandiriati.
    • 9- rafaf alkhudar, (2023) , bieunwan "khsusiat almaswuwliat almadaniat ean 'adrar 'anzimat aldhaka' alaistinaeii fi alqanun aljazayirii", majalat tabinat lildirasat aleilmiat al'akadimiati.
    • 10 - jamil eabdalbaqi alsaghir, (2002) , al'iintirnit walqanun aljanayiy, al'ahkam almawdueiat liljarayim almutaealiqat bial'iintirnti, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • 11 - khatir nuri, du. eadnan sarhan, (2012) , sharh alqanun almadanii masadir alhuquq alshakhsiat lilailtizamati, dirasat muqaranati, ta2, dar althaqafat lilnashri, al'urduni.
    • 12 - khalid mamduh 'iibrahim, (2007) himayat almustahlik fi almueamalat al'iilikturuniati, dirasat muqaranati, aldaar aljamieiat al'iiskandiriati.
    • 13 - rahf 'ashraf qanabitata, (2024) , bieunwan "almaswuwliat almadaniat waldhaka' aliastinaeiu".
    • 14- sharif muhamad ghnam, (2008) , altanzim alqanuniu lil'iielanat altijariat eabr shabakat al'iintirnti, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati.
    • 15- salah eabdalqadir alnueaymi, (2008) , almudir alqayid walmufakir aliastiratijiu - wafanu maharat altafaeul mae alakhrin, dar 'iithra' lilnashr waltawziei, ta1.
    • 16 - tariq alsuwaydan, (2008) , sinaeat aldhaka'i, sharikat al'iibdae alfikrii lilnashr waltawziei, alkuaytu, ta1.
    • 17 - eabdalrazaaq alsanhuri, (1964) , alwasit fi sharh alqanun almadanii, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • 18 - eabd alnuwr, eadil (2005) , madkhal 'iilaa ealam aldhaka' aliastinaeii, madinat almalik eabd aleaziz lileulum waltiqniati, almamlakat alearabiat alsaeudiati.
    • 19 - eamru muhamadu, (2022) , alnizam alqanuniu lilruwbutat aldhakiati, dirasat tahliliat muqaranatan.
    • 20 - eabdalnuwr eadil, (2005) , madkhal 'iilaa ealam aldhaka' aliastinaeii, madinat almalik eabdaleaziz lileulum waltaqniati, almamlakat alearabiat alsaeudiati.
    • 21 - eabdalfataah mahmud kilani, (2011) , almaswuwliat almadaniat alnaashiat ean almueamalat al'iiliktruniat eabr al'iintirnit (risalat dukturah) , alnaashir dar aljamieat aljadidat al'iiskandariati.
    • 22 - eumar muhamad bin yunus, (2004) , 'ashhar almabadi almutaealiqat bial'iintirnit ladaa alqada' al'amrikii, bidun nashir.
    • 23 - eumri musaa wis bilal, (2019) , mudhakirat mukamilat min muqtadayat nil shahadat almajistir fi alhuquq tukhasis qanun 'aemali, bieunwan "alathar alqanuniat almutaratibat ealaa aistikhdam aldhaka' alaistinaeii".
    • 24 - eamir aljinidii, (2010) , almaswuwliat almadaniat ean 'adrar almuntajat alsinaeiat almueibati, dirasat muqaranati, bahath linayl darajat almajistir, kuliyat alhuquq wal'iidarat aleamat alqanunu, jamieat birzit filastin.
    • 25 - eabdalfataah bilal, (2022) , almalamih alqanuniat lilshakhsiat aliaftiradiat dakhil alealam al'iilikturuni.
    • ghadat almanjam wakhrun, (2009) , aldhaka' aliastinaeiu, kuliyat aleulum al'iidariat jamieat almalik saeud, alriyad.
    • 26 - eabdalhadi fawzi aleawadi (2014) , almadkhal lidirasat alqanun almisrii waleumany mae al'iisharat 'iilaa alwade fi alqanun alfaransi, ta2, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • 27 - fuaad jamala, (2016) , jarayim alhasibat wal'iintirnit (aljarayim almaelumatiati) , bahath manshur ealaa almawqie altaali:

    http://www.tashreaat.com/view_studies2.asp?id=594&std

    • 28 - faysal eabaasi, (2004) , aldhaka' walqias alnafsiu fi altariqat aleiadiati, dar almunhal allubnanii maktabat ras alnabe, bayrut.
    • 29 - faysal muhamad hamd eabdialeaziza, (2008) , alhimayat alqanuniat lieuqud altijarat al'iilikturuniati, alnaashir dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • 30 - kristyan yusif, (2020) , mudhakirat mukamilat min muqtadayat nil shahadat almajistir fi alqanun alkhasi bieunwan "almaswuwliat almadaniat ean fiel aldhaka' alaistinaeii".
    • 31 - kayahil kamal, (2007) , risalat dukturah kuliyat alhuquq fi jamieat 'abubikr bialqayid.
    • 32 - maha batikh, (2021) , almaswuwliat almadaniat ean 'adrar 'anzimat aldhaka' aliastinaeii, dirasat tahliliat muqaranata, almajalat alqanuniati, masri, mij9, ea5.
    • 33 - muhamad husayn mansur, (2003) , almaswuwliat al'iiliktiruniatu, alnaashir dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati.
    • 34 - malik 'ashraf, (2021) , al'iimarat fi almustaqbal eabr biwabih aldhaka' aliaistinaeia, ta1, dar alnahdat aleilmiat , dibi.
    • 35 - mitualiy eabd almuman, (2008) , aljarimat eabr al'iintirnti, muntadaa jamieat almansurat ealaa al'iintirnit bahath manshur ealaa almawqie alati:

    http:// www.f-law.net/nedex.php

    • 36 - muhamad almushadi, (2021) , nahw 'iitar qanuniin shamil lilmaswuwliat almadaniat min 'adrar nazam aldhaka' alaistinaeii ghayr almuraqibi, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, masr, eadad khasun bialmutamar alduwalii alsanawii aleishrin.
    • 37 - mitualiy eabd almuman, (2008) , aljarimat eabr al'iintirnit "muntadaa jamieat almansurat ealaa al'iintirnti".
    • 38 - muhamad khalafi, (2019) , dirasat muqaranat risalat majistir jamieat alquds, filastin.
    • 39 - muhamad eabd alzaahir husayn (2004) , almasyuwliat alqanuniat fi majal shabakat al'iintirnit dar alnahdat alearabiat , alqahiratu.
    • 40 - muhamad eabdalhafiz almanasir, (2024) , sawsan faysal alrawashidatu, bieunwan "almaswuwliat almadaniat ean 'adrar alruwbutat alqayimat ealaa aldhaka' aliaistinaeii "dirasat tahliliat astishrafiat muqaranatin".
    • 41 - muhamad eabd alzaahir husayn, (2014) , almaswuwliat alqanuniat fi majal shabakat al'iintirnti:

    http://www.scoop.co.nz/stories/BU0905/S00428.htm

    • 42 - majdi aldiyn muhamad 'iismaeil alsawswata, (2010) , 'iibram eaqd albaye eabr alantirnti, risalat dukturah kuliyat alhuquq jamieat eayn shams.
    • 43 - muhamad budali, (2005) , maswuwliat almuntaj ean muntajatih almaeibat dirasat muqaranati, ta1, dar alfajr lilnashri, alqahirati.
    • 44 - muhamad husayn mansur, (2003) , almaswuwliat al'iiliktiruniatu, alnaashir dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati.
    • 45 - nabilat 'iismaeil raslan (2007) , "almaswuwliat fi majal almaelumat walshabakati" dar aljamieat aljadidati.
    • 46 - nibras jabir, (2018) , almaswuwliat almadaniat alnaashiat ean 'iikhlal alghayr bialeaqda, dirasat muqaranati, majalat almuhaqiq alhulaa lileulum alqanuniat walsiyasiati, aleadad al'awal alsanat aleashirat aleiraqi, jamieat babil kuliyat alqanuni.
    • 47 - humam alqawsi, (2018) , 'iishkaliat alshakhs almaswuwl ean tashghil alruwbut (tathir nazariat alnaayib al'iinsanii ealaa jadwaa alqanun fi almustaqbali) , dirasat tahliliat aistishrafiat fi qawaeid alqanun almadanii al'uwrubiyi alkhasi bialrubutat, majalat jil al'abhath alqanuniat almueamaqati, eadad 25.
    • 48 - wayatabay blay (2008) , aldhaka' alaistinaeiu, ta1, dar alfaruq lilaistithmarat althaqafiat misr alqahirata, tabeat earabiatun.
    • 49 - yusif eubidat, (2021) , masadir alialtizam fi alqanun almadanii, ta1, dar althaqafat lilnashri, al'urduni.
    • 50 - yahyaa muafi, (1992) , almaswuwliat ean al'ashya' fi daw' alfiqh walqada'i, dirasat muqaranati, al'iiskandiria.