الخلوة الرقمية مفهومها وآثارها وحكمها في ضوء مقصد "حفظ العرض" / Digital Seclusion: Its Concept, Effects, And Ruling In Light Of The Purpose Of "Preserving Honor"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية حقوق عين شمس

المستخلص

يتعاظم تأثير ثورة التقنيات الرقمية على الفرد والمجتمع إلى الحد الذي يمكن معه القول بأن التحدي الرقمي بات من أبرز الإشكاليات التي ينبغي أن يتصدى لها الفقيه المعاصر.
وفي هذا الإطار برزت ظواهر عدة من جراء اندفاع العامة في عمليات التواصل الاجتماعي مع قلة الوعي بالحدود الفاصلة بين المشروع والممنوع.
وفي هذا السياق برز ما ارتأى البحث تسميته بالخلوة الرقمية، وهي: التواصل الانفرادي بين رجل وامرأة على نحو تكون معه الريبة، وتتوافر الذرائع لتمادي العلاقة التواصلية إلى ما لا تحمد عقباه.
وقد رصد البحث جملة من المفاسد تتصل بالخلوة الرقمية كالمساكنة، وإفضائها إلى أنماط بدعية من العلاقات التي تحمل سمات السيولة الرقمية، وتكر على مقاصد الاجتماع الأسري في الشريعة الإسلامية بالإبطال، وإفضائها إلى تدمير الروابط الأسرية، لا سيما حال كون طرفي العلاقة أو أحدهما في زواج قائم، ما يجعل العلاقة الزوجية في مهب الريح.
وانتهى البحث إلى تحريم الخلوة الرقمية بهذا المعنى، كالخلوة الحقيقية، مع انتفاء التحريم إذا انتفت الريبة ودخل التواصل في نطاق المقبول شرعا وعرفا؛ إذ يدخل التواصل الرقمي حينئذ في باب حكم التعامل بين الرجل والمرأة الأجنبية، ولا يلتحق بالخلوة الحقيقية.
كما انتهى البحث إلى تحريم توابع رصد البحث قوة اتصالها بها، وشدة تأثيرها على التماسك الأسري، ومنها: التخبيب الرقمي الذي يعد من توابع الخلوة الرقمية، كالتخبيب الحقيقي.
ودعا البحث إلى تجريم التخبيب وغيره من توابع الخلوة الرقمية، وفرض العقوبات الرادعة على المخبب الرقمي في إطار تنظيم قانوني لا بد منه يسهم في ضبط حالة السيولة الرقمية التي عظمت مفاسدها.
 
The impact of the digital revolution on individuals and society is growing to the point where it can be argued that the digital challenge has become one of the most prominent issues that contemporary jurisprudents must address.
In this context, several phenomena have emerged as a result of the public's rush to engage in social communication, coupled with a lack of awareness of the boundaries between what is permissible and what is prohibited.
In this context, what the research called "digital seclusion" emerged: solitary communication between a man and a woman in a manner that creates suspicion and provides pretexts for the communication relationship to escalate to undesirable consequences.
The research identified a number of harmful consequences related to digital seclusion, such as cohabitation, and its potential for heretical patterns of relationships characterized by digital fluidity. These relationships undermine the objectives of family gatherings in Islamic law, nullifying them, and leading to the destruction of family ties, especially when one or both parties are already married, which puts the marital relationship at risk.
The research concluded that digital seclusion in this sense is prohibited, just like real seclusion. The study also concluded that the consequences of the study's monitoring are prohibited, given their strong connection to the subject and their severe impact on family cohesion. These consequences include digital seduction, which is a consequence of digital seclusion, just like actual seduction. The study called for criminalizing seduction and other consequences of digital seclusion, and imposing deterrent penalties on digital seduction within the framework of an essential legal framework that would help control the state of digital liquidity, the consequences of which have become increasingly severe.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • مراجع القرآن الكريم وعلومه:

    • «تفسير الإمام الشافعي»، دار التدمرية، المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى: 1427 - 2006 م.
    • تفسير القرطبي، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، دار الكتب المصرية القاهرة، الطبعة: الثانية، ١٣٨٤ هـ - ١٩٦٤ م.
    • «تفسير الماتريدي = تأويلات أهل السنة»، دار الكتب العلمية - بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، ١٤٢٦ هـ - ٢٠٠٥ م.
    • «تفسير مجاهد»، دار الفكر الإسلامي الحديثة، مصر، الطبعة: الأولى، 1410 هـ - 1989 م.
    • «تفسير المنار»، الشيخ محمد رشيد رضا، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ط: 1990 م.

    مراجع الحديث الشريف وعلومه:

    • فتح القريب المجيب على الترغيب والترهيب، أبو محمد حسن بن علي بن سليمان البدر الفيومي القاهري (٨٠٤ - ٨٧٠ هـ)، دراسة وتحقيق وتخريج: أ. د. محمد إسحاق محمد آل إبراهيم، الناشر: المُحقِّق، الطبعة: الأولى، ١٤٣٩ هـ - ٢٠١٨ م.
    • فيض القدير شرح الجامع الصغير، زين الدين محمد المدعو بعبد الرؤوف بن تاج العارفين بن علي بن زين العابدين الحدادي ثم المناوي القاهري (ت ١٠٣١هـ)، المكتبة التجارية الكبرى مصر، الطبعة: الأولى، ١٣٥٦.
    • «اللامع الصبيح بشرح الجامع الصحيح» للبرماوي، شمس الدين، سوريا، دار النوادر، الطبعة الأولى، 1433هـ = 2012م.
    • المسند للإمام أحمد بن حنبل، بيروت، مؤسسة الرسالة، تحقيق شعيب الأرناؤوط وعادل عبد الموجود وآخرون، الطبعة الأولى، 1421هـ.
    • المصنف، لابن أبي شيبة، تحقيق: سعد بن ناصر بن عبد العزيز أبو حبيب الشثري، تقديم: ناصر بن عبد العزيز أبو حبيب الشثري، دار كنوز إشبيليا للنشر والتوزيع، الرياض السعودية، الطبعة: الأولى، ١٤٣٦ هـ - ٢٠١٥ م.
    • نيل الأوطار من أسرار منتقى الأخبار، محمد بن علي الشوكاني، حققه، وخرج أحاديثه وآثاره وعلق عليه: محمد صبحي بن حسن حلاق، دار ابن الجوزي للنشر والتوزيع، السعودية، الطبعة: الأولى، ١٤٢٧ هـ.

    مراجع الفقه الإسلامي وأصوله وقواعده:

    • «الإبداع في مضار الابتداع»، الشيخ علي محفوظ، القاهرة، دار الاعتصام، الطبعة: الخامسة، ١٣٧٥ هـ - ١٩٥٦ م.
    • «أسنى المطالب في شرح روض الطالب»، زكريا الأنصاري، دار الكتاب الإسلامي، بدون رقم طبعة وبدون تاريخ.
    • إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين (حاشية على فتح المعين بشرح قرة العين بمهمات الدين)، أبو بكر (المشهور بالبكري) عثمان بن محمد شطا، الدمياطي الشافعي (ت ١٣١٠هـ)، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى، ١٤١٨ هـ - ١٩٩٧ م.
    • الإقناع في حل ألفاظ أبي شجاع، شمس الدين، محمد بن أحمد، الخطيب الشربيني الشافعي (ت ٩٧٧هـ)، تحقيق: مكتب البحوث والدراسات - دار الفكر بيروت، بدون تاريخ.
    • «البحر الرائق شرح كنز الدقائق ومنحة الخالق وتكملة الطوري» لابن نجيم (الشارح)، الطبعة: الثانية، عدد الأجزاء: 8 (الثامن تكملة الطوري)، تصوير: دار الكتاب الإسلامي.
    • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، للكاساني، الطبعة: الأولى 1327 - 1328 هـ، عدد الأجزاء: 7 تِباعًا، الأجزاء 1 - 2: مطبعة شركة المطبوعات العلمية بمصر، الأجزاء 3 - 7: مطبعة الجمالية بمصر، وصَوّرتْها كاملةً: دار الكتب العلمية وغيرها.
    • البناية شرح الهداية، بدر الدين العيني، (ت ٨٥٥ هـ)، دار الكتب العلمية - بيروت، لبنان، تحقيق: أيمن صالح شعبان، الطبعة: الأولى، ١٤٢٠ هـ - ٢٠٠٠ م.
    • البيان والتحصيل، ابن رشد الجد، دار الغرب الإسلامي، بيروت، الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988.
    • تبصرة الحكام لابن فرحون، القاهرة، مكتبة الكليات الأزهرية، الطبعة: الأولى، ١٤٠٦هـ - ١٩٨٦م.
    • «التجريد للقدوري» دراسة وتحقيق: مركز الدراسات الفقهية والاقتصادية، أ. د. محمد أحمد سراج - أ. د. علي جمعة محمد، دار السلام القاهرة، الطبعة: الثانية، ١٤٢٧ هـ - ٢٠٠٦ م.
    • «تحرير الفتاوي على التنبيه والمنهاج والحاوي»، لأبي زرعة العراقي، تحقيق: عبد الرحمن فهمي محمد الزواوي، دار المنهاج للنشر والتوزيع، جدة - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.
    • «تحفة المحتاج في شرح المنهاج وحواشي الشرواني والعبادي»، مصر، المكتبة التجارية الكبرى، بدون رقم طبعة، 1357 هـ - 1983 م.
    • تكملة المجموع شرح المهذب (قطعة تنشر لأول مرة)، تقي الدين السبكي، حققه وخرج أحاديثه وعلق عليه: د. أويس منصور، دار اللؤلؤة للنشر والتوزيع، المنصورة مصر، الطبعة: الأولى، ١٤٤١ هـ - ٢٠٢٠ م.
    • «التهذيب في الفقه الشافعي» الحسين بن مسعود بن محمد بن الفراء البغوي الشافعي (ت 516 هـ)، المحقق: عادل أحمد عبد الموجود، علي محمد معوض، دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1418 هـ - 1997 م.
    • حاشيتا قليوبي وعميرة على شرح المحلي على منهاج الطالبين، دار الفكر بيروت، عدد الأجزاء: ٤، بدون رقم طبعة، ١٤١٥هـ-١٩٩٥م.
    • حاشية البجيرمي على الخطيب، دار الفكر، بدون رقم طبعة، ١٤١٥هـ - ١٩٩٥م.
    • «الحاوي الكبير» للماوردي، تحقيق: الشيخ علي محمد معوض - الشيخ عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت- لبنان، الطبعة: الأولى، ١٤١٩ هـ -١٩٩٩ م.
    • الحدود والتعزيرات عند ابن القيم، بكر بن عبد الله أبو زيد (المتوفى: ١٤٢٩هـ)، دار العاصمة للنشر والتوزيع، الطبعة: الثانية ١٤١٥ هـ.
    • الخراج لأبي يوسف، القاهرة، المكتبة الأزهرية للتراث، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، سعد حسن محمد.
    • خصائص التشريع الإسلامي في السياسة والحكم، د. فتحي الدريني، بيروت، مؤسسة الرسالة، الطبعة الثانية، 1429هـ-2008م.
    • الخلوة الإلكترونية بين الحظر والإباحة، د. سعاد محمد البلتاجي، مجلة العلوم التربوية والدراسات الإنسانية، العدد 40، يوليو 2024م.
    • الدر المختار وحاشية ابن عابدين، شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر، الطبعة: الثانية ١٣٨٦ هـ = ١٩٦٦ م.
    • زواج التجربة: صوره وأحکامه، مجلة کلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسکندرية، Article 8, Volume 37, Issue 3, November 2021, Page 451-525، أ. د. أشرف خليفة.
    • «الزواجر عن اقتراف الكبائر»، أحمد بن محمد بن علي بن حجر الهيتمي السعدي الأنصاري، شهاب الدين شيخ الإسلام، أبو العباس (ت ٩٧٤هـ)، دار الفكر، الطبعة: الأولى، ١٤٠٧هـ - ١٩٨٧م.
    • «شرح الزرقاني على مختصر خليل وحاشية البناني»، دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1422 هـ - 2002 م.
    • الشرح الكبير على مختصر خليل للدردير وحاشية الدسوقي، دار الفكر، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • ابن النجار، شرح الكوكب المنير، مكتبة العبيكان، الطبعة الثانية ١٤١٨ هـ - ١٩٩٧ م.
    • شرح منتهى الإرادات للبهوتي = دقائق أولي النهى لشرح المنتهى، منصور بن يونس بن إدريس البهوتي الحنبلي، (ت ١٠٥١ هـ)، عالم الكتب، بيروت، الطبعة: الأولى، ١٤١٤ هـ - ١٩٩٣ م.
    • «شرح ميارة = الإتقان والإحكام في شرح تحفة الحكام»، محمد بن أحمد بن محمد الفاسي، ميارة (ت 1072هــ)، دار المعرفة، بدون تاريخ.
    • الشريعة الإسلامية والتطور الاجتماعي عبر التاريخ، الشيخ محمد علي السايس، القاهرة، ملحق مجلة الأزهر، صفر 1446 هـ.
    • ضوء الشموع شرح المجموع، محمد الأمير السنباوي المالكي، بحاشية: حجازي العدوي المالكي، المحقق: محمد محمود ولد محمد الأمين المسومي، دار يوسف بن تاشفين - مكتبة الإمام مالك [موريتانيا - نواكشوط]، الطبعة: الأولى، ١٤٢٦ هـ - ٢٠٠٥ م.
    • عبد الفتاح مصيلحي، «جامع المسائل والقواعد في علم الأصول والمقاصد»، القاهرة، دار اللؤلؤة، الطبعة الأولى 1443-2022.
    • عيون المسائل للسمرقندي، تحقيق د. صلاح الدِّين الناهي، مطبعة أسعد، بَغْدَاد، ط: ١٣٨٦هـ.
    • «فتح العلي المالك في الفتوى على مذهب الإمام مالك»، دار المعرفة، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • فتح وهاب المآرب على دليل الطالب لنيل المطالب، أحمد بن محمد بن عوض المرداوي، دار أطلس الخضراء، الرياض، الطبعة: الثانية، ١٤٤٠ هـ - ٢٠١٩ م.
    • «الفروع وتصحيح الفروع»، شمس الدين محمد بن مفلح المقدسي (ت 763 هـ)، ومعه: «تصحيح الفروع» لعلاء الدين علي بن سليمان المرداوي (ت 885)، ويليهما: حاشية ابن قندس، تحقيق: عبد الله بن عبد المحسن التركي، (مؤسسة الرسالة - بيروت)، (دار المؤيد - الرياض)، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2003 م، عدد الأجزاء: 12.
    • «الفروق للقرافي» أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي (ت ٦٨٤هـ)، عالم الكتب، بدون رقم طبعة وبدون تاريخ.
    • الفقه الميسر، د. عَبد الله بن محمد الطيّار، أ. د. عبد الله بن محمّد المطلق، د. محمَّد بن إبراهيم الموسَى، مَدَارُ الوَطن للنَّشر، الرياض - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى 1432/ 2011.
    • القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة، د. محمد مصطفى الزحيلي، دار الفكر دمشق، الطبعة: الأولى، ١٤٢٧ هـ - ٢٠٠٦ م.
    • «المبسوط»، محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي (ت ٤٨٣ هـ)، مطبعة السعادة مصر، وصوّرَتها: دار المعرفة - بيروت، لبنان، عدد الأجزاء: ٣١.
    • مازن موفق هاشم، مقاصد الشريعة الإسلامية.. مدخل عمراني، هرندن- فيرجينيا، المعهد العالمي للفكر الإسلامي، الطبعة الأولى، 1435هــ - 2014م.
    • المبدع شرح المقنع، برهان الدين إبراهيم بن محمد بن مفلح المقدسي الصالحي الحنبلي، المحقق: أ د خالد بن علي المشيقح، د عبد العزيز بن عدنان العيدان، د أنس بن عادل اليتامي، ركائز للنشر والتوزيع الكويت، الطبعة: الأولى، ١٤٤٢ هـ - ٢٠٢١ م.
    • مجموعة رسائل في الحجاب والسفور، المؤلفون: ابن تيمية - عبد العزيز بن باز - محمد الصالح العثيمين - محمد تقي الدين الهلالي الحسيني، وزارة الشئون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد - المملكة العربية السعودية ١٤٢٣ هـ.
    • المدونة، للإمام مالك، دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هــ - 1994م.
    • معلمة الفقه المالكي، عبد العزيز بنعبد الله، بيروت، دار الغرب الإسلامي، الطبعة الأولى 1403 = 1983.
    • المغني لابن قدامة، مكتبة القاهرة، الطبعة: الأولى، (1388 هـ = 1968 م).
    • (مقاصد الأسرة في القرآن: من الإنسان إلى العمران)، جميلة تلوت، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامي، الطبعة الأولى، 1439-2018.
    • مقاصد الشريعة الإسلامية، محمد الطاهر ابن عاشور، الإسكندرية وبيروت، مكتبة الإسكندرية ودار الكتاب المصري ودار الكتاب اللبناني، الطبعة الأولى 2010م.
    • منح الجليل شرح مختصر خليل، محمد عليش، دار الفكر بيروت، الطبعة: الأولى، 1404 هـ - 1984 م، عدد الأجزاء:9.
    • الموافقات في أصول الشريعة، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشاطبي (ت: 790هــ)، ت: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الناشر: دار ابن عفان، ط1 1417هــ/ 1997م.
    • موسوعة الفقه على المذاهب الأربعة، د ابن النجار الدمياطي، أبو عمار ياسر بن أحمد بن بدر النجار الدمياطي، دار التقوى، القاهرة مصر، الطبعة: الأولى (التامة)، ١٤٤٤ هـ - ٢٠٢٣.
    • الموسوعة الفقهيةالكويتية، وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية - الكويت، الطبعة: الثانية، (من ١٤٠٤ - ١٤٢٧ هـ)، دار السلاسل - الكويت.
    • «نفائس الأصول في شرح المحصول» للقرافي، مكتبة نزار مصطفى الباز، مكة المكرمة السعودية، الطبعة: الأولى، 1416 هـ - 1995 م.
    • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج، شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي (ت ١٠٠٤هـ)، دار الفكر، بيروت، ط أخيرة - ١٤٠٤هـ/١٩٨٤م.
    • نهاية المطلب في دراية المذهب، عبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين (ت ٤٧٨هـ)، حققه وصنع فهارسه: أ. د/ عبد العظيم محمود الدّيب، دار المنهاج، الطبعة: الأولى، ١٤٢٨هـ-٢٠٠٧م.

    كتب اللغة والأدب والمصطلحات:

    • «ديوان لبيد بن ربيعة العامري»، دار المعرفة، الطبعة: الأولى، 1425 هـ - 2004 م.
    • الفروق اللغوية للعسكري، حققه: محمد إبراهيم سليم، دار العلم والثقافة للنشر والتوزيع، القاهرة.
    • نجم الدين النسفي، «طلبة الطلبة»، المطبعة العامرة، مكتبة المثنى ببغداد، بدون رقم طبعة، تاريخ النشر: 1311هــ.
    • «لسان العرب» لابن منظور، محمد بن مكرم بن على، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعي الإفريقي (ت 711هــ)، الحواشي: لليازجي وجماعة من اللغويين، دار صادر بيروت، الطبعة: الثالثة - 1414 هـ، عدد الأجزاء: 15.
    • «المرشد إلى فهم أشعار العرب»، عبد الله بن الطيب بن عبد الله بن الطيب بن محمد بن أحمد بن محمد المجذوب (ت 1426 هـ)، دار الآثار الإسلامية- وزارة الإعلام الصفاة الكويت، الطبعة: الثانية سنة 1409 هـ - 1989 م، عدد الأجزاء: 5.
    • مقاييس اللغة لابن فارس، دار الفكر، ط: 1399هــ - 1979م.

    كتب متنوعة:

    • ابن القيم، إغاثة اللهفان، دار عطاءات العلم (الرياض) - دار ابن حزم (بيروت)، الطبعة: الثالثة، ١٤٤٠ هـ - ٢٠١٩ م (الأولى لدار ابن حزم).
    • الأسرة المسلمة في ظل التغيرات المعاصرة، فرجينيا، مجموعة مؤلفين، المعهد العالمي للفكر الإسلامي، الطبعة الأولى، 1436- 2015.
    • د. جلال أمين، العولمة، القاهرة، دار الشروق، الطبعة الثانية، 2010.
    • دين الحياء، التحديات الأخلاقية لثورة الإعلام والاتصال، بيروت، المؤسسة العربية للفكر والإبداع، الطبعة الأولى 2017م.
    • هشام الطالب وآخرون، التربية الوالدية، فرجينيا، المعهد العالمي للفكر الإسلامي، الطبعة الأولى، 1440-2019.
    • «الجامع لعلوم الإمام أحمد - العقيدة»، خالد الرباط، سيد عزت عيد، محمد أحمد عبد التواب [بمشاركة الباحثين بدار الفلاح]، دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، الفيوم - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م، عدد الأجزاء: 22.
    • (السيبرانية: واقع وتحولات)، مجموعة مؤلفين، القاهرة، مركز الحضارة للدراسات والبحوث، الطبعة الأولى، 1443- 2022م.
    • كيت إيكورن، نهاية النسيان: التنشئة بين وسائط التواصل الاجتماعي، الكويت، سلسلة عالم المعرفة، العدد 503، فبراير 2023م.
    • مجتمع الشفافية، ترجمة: بدر الدين مصطفى، المغرب، مؤمنون بلا حدود، طبعة 2019م.
    • روزي بريدوتي، ما بعد الإنسان، ترجمة حنان عبد المحسن، الكويت، عالم المعرفة، العدد 488.
    • زيجمونت باومان، الحب السائل، بيروت، الشبكة العربية للأبحاث، الطبعة الأولى 2016م.
    • زيجمونت باومان، الحداثة السائلة، بيروت، الشبكة العربية للأبحاث، الطبعة الأولى.
    • (العلمانية الجزئية والعلمانية الشاملة)، د. عبد الوهاب المسيري، القاهرة، دار الشروق، ط2، 1426=2005.
    • هشام الطالب، عبد الحميد أبو سليمان، عمر الطالب، التربية الوالدية: رؤية منهجية تطبيقية في التربية الأسرية، فيرجينيا، المعهد العالمي للفكر الإسلامي، الطبعة الأولى، 2019.
    • مجتمع الشفافية، بيونغ تشول هان، المغرب، ترجمة: بدر الدين مصطفى، مؤمنون بلا حدود، طبعة 2019م.
    • الموسوعة الميسرة في الأديان والمذاهب والأحزاب المعاصرة، الندوة العالمية للشباب الإسلامي، دار الندوة العالمية للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة: الرابعة، 1420 هـ.

     

    مواقع وروابط شبكية:

    • منال محمد أبو العزائم، «نماذج من تقنية المعلومات وأنظمتها الحديثة من منظور مقاصد القرآن الكريم عند ابن عاشور»، (ص242). بحث دكتوراه، الجامعة الإسلامية بمينسوتا، إشراف د. إسماعيل أبو شطرة، 1443هــ، منشور رقميا على موقع المكتبة الشاملة، عبر الرابط:

     كتاب نماذج من تقنية المعلومات وأنظمتها الحديثة من منظور مقاصد القرآن الكريم عند ابن عاشور - المكتبة الشاملة

    • كما استعنت في تخريج الأحاديث بمواقع رقمية خادمة مثل: موقع الدرر السنية، وسنة أون لاين، والمكتبة الشاملة، وموقع منهاج السنة النبوية.

    ****

     

     

     

     

     

    References:

     

    marajie alquran alkarim waeulumihi:

    • <<tafsir al'iimam alshaafieii>>, dar altadmuriati, almamlakat alearabiat alsueudiati, altabeat al'uwlaa: 1427 - 2006 mi.
    • tafsir alqurtubi, tahqiqu: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish, dar alkutub almisriat - alqahiratu, altabeatu: althaaniatu, 1384 hi - 1964 mi.
    • <<tafsir almatridi = tawilat 'ahl alsanati>>, dar alkutub aleilmiat - bayrut, lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1426 hi - 2005 mi.
    • <<tafsir mujahid>>, dar alfikr al'iislamii alhadithati, masiri, altabeati: al'uwlaa, 1410 hi - 1989 mi.
    • <<tafsir almanari>>, alshaykh muhamad rashid rida, alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, ta: 1990 mi.

    marajie alhadith alsharif waeulumihi:

    • fath alqarib almujib ealaa altarghib waltarhibi, 'abu muhamad hasan bin ealii bin sulayman albadr alfayuwmii alqahirii (804 - 870 ha), dirasat watahqiq watakhriju: 'a. du. muhamad 'iishaq muhamad al 'iibrahim, alnaashir: almuhqqiq, altabeati: al'uwlaa, 1439 hi - 2018 mi.
    • fid alqadir sharh aljamie alsaghira, zayn aldiyn muhamad almadeui baeabd alrawuwf bin taj alearifin bin eali bin zayn aleabidin alhadaadii thuma alminawi alqahiriu (t 1031hi), almaktabat altijariat alkubraa - masira, altabeata: al'uwlaa, 1356.
    • <<allaamie alsubih bisharh aljamie alsahihi>> lilbarmawi, shams aldiyn, surya, dar alnawadiri, altabeat al'uwlaa, 1433h = 2012m.
    • almusnad lil'iimam 'ahmad bin hanbul, bayrut, muasasat alrisalati, tahqiq shueayb al'arnawuwt waeadil eabd almawjud wakhrun, altabeat al'uwlaa, 1421hi.
    • almusanafu, liabn 'abi shibata, tahqiqu: saed bin nasir bin eabd aleaziz 'abu habib alshathri, taqdimu: nasir bin eabd aleaziz 'abu habib alshathari, dar kunuz 'iishbilya lilnashr waltawziei, alriyad - alsaeudiatu, altabeatu: al'uwlaa, 1436 hi - 2015 mi.
    • nil al'awtar min 'asrar muntaqaa al'akhbari, muhamad bin eali alshuwkani, haqaqahu, wakharaj 'ahadithah watharah waealaq ealayhi: muhamad subhi bin hasan halaaqi, dar aibn aljawzi lilnashr waltawzie, alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1427 hi.

     

    marajie alfiqh al'iislamii wa'usulihi waqawaeidihi:

    • <<al'iibdae fi madari alaibtidae>>, alshaykh eali mahfuz, alqahirata, dar aliaietisami, altabeati: alkhamisati, 1375 hi - 1956 mi.
    • <<'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalbi>>, zakariaa al'ansari, dar alkitaab al'iislamii, bidun raqm tabeat wabidun tarikhi.
    • 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fatih almueayan (hashiatan ealaa fath almueayan bisharh qurat aleayn bimuhimaat aldiyni), 'abu bakr (almashhur bialbikri) euthman bin muhamad shataa, aldimyatii alshaafieii (t 1310ha), dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, altabeati: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 mi.
    • al'iiqnae fi hali 'alfaz 'abi shujaei, shams aldiyni, muhamad bin 'ahmadu, alkhatib alshirbinii alshaafieii (t 977hi), tahqiqu: maktab albuhuth waldirasat - dar alfikr - bayrut, bidun tarikhi.
    • <<albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiq waminhat alkhaliq watakmilat altuwri>> liabn najim (alshaarihi), altabeatu: althaaniatu, eadad al'ajza'i: 8 (althaamin takmilat altuwri), taswiru: dar alkitaab al'iislamii.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, lilkasani, altabeatu: al'uwlaa 1327 - 1328 ha, eadad al'ajza'i: 7 tibaean, al'ajza' 1 - 2: matbaeat sharikat almatbueat aleilmiat bimasri, al'ajza' 3 - 7: matbaeat aljamaliat bimasri, wsawwrtha kamltan: dar alkutub aleilmiat waghayriha.
    • albinayat sharh alhidayati, badr aldiyn aleayni, (t 855 hu), dar alkutub aleilmiat - bayrut, lubnan, tahqiqu: 'ayman salih shaeban, altabeata: al'uwlaa, 1420 hi - 2000 mi.
    • alibayan waltahsili, abn rushd aljid, dar algharb al'iislamii, bayruta, altabeatu: althaaniatu, 1408 hi - 1988.
    • tabsirat alhukaam liabn farhun, alqahirata, maktabat alkuliyaat al'azhariati, altabeatu: al'uwlaa, 1406hi - 1986mi.
    • <<altajrid lilqaduri>> dirasat watahqiqu: markaz aldirasat alfiqhiat walaiqtisadiati, 'a. du. muhamad 'ahmad siraj - 'a. da. eali jumeat muhamada, dar alsalam - alqahiratu, altabeatu: althaaniatu, 1427 hi - 2006 mi.
    • <<tahrir alfatawi ealaa altanbih walminhaj walhawi>>, li'abi zareat alearaqi, tahqiqu: eabd alrahman fahmi muhamad alzawawi, dar alminhaj lilnashr waltawziei, jidat - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi.
    • <<tuhifat almuhtaj fi sharh alminhaj wahawashi alshurawanii waleabaadi>>, masiri, almaktabat altijariat alkubraa, bidun raqm tabeatin, 1357 hi - 1983 mi.
    • tukmilat almajmue sharh almuhadhab (qiteat tanshar li'awal maratin), taqi aldiyn alsabaki, haqaqah wakharaj 'ahadithah waealaq ealayhi: du. 'uwyis mansur, dar alluwluat lilnashr waltawzie, almansurat - masra, altabeata: al'uwlaa, 1441 hi - 2020 mi.
    • <<altahdhib fi alfiqh alshaafieayi>> alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii (t 516 ha), almuhaqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjudi, eali muhamad mueawad, dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 mi.
    • hashita qalyubi waeumayrat ealaa sharh almahaliyi ealaa minhaj altaalibina, dar alfikr - bayrut, eadad al'ajza'i: 4, bidun raqm tabeati, 1415h-1995m.
    • hashiat albijiarmiu ealaa alkhatib, dar alfikri, bidun raqm tabeatin, 1415h - 1995mi.
    • <<alhawy alkabiri>> lilmawirdi, tahqiqu: alshaykh eali muhamad mueawad - alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjudi, dar alkutub aleilmiati, bayrut- lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1419 ha -1999 ma.
    • alhudud waltaezirat eind abn alqiami, bikr bin eabd allah 'abu zayd (almutawafaa: 1429ha), dar aleasimat lilnashr waltawziei, altabeati: althaaniat 1415 hi.
    • alkharaaj li'abi yusif, alqahirata, almaktabat al'azhariat liltarathi, tahqiqu: tah eabd alrawuwf saedu, saed hasan muhamadu.
    • khasayis altashrie al'iislamii fi alsiyasat walhikmi, du. fathi aldirini, bayrut, muasasat alrisalati, altabeat althaaniati, 1429h-2008m.
    • alkhalwat al'iiliktiruniat bayn alhazr wal'iibahati, du. suead muhamad albiltaji, majalat aleulum altarbawiat waldirasat al'iinsaniati, aleadad 40, yuliu 2024m.
    • aldir almukhtar wahashiat abn eabidin, sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuh bimasri, altabeati: althaaniat 1386 hi = 1966 mi.
    • zwaj altajribati: suaruh wa'ahkamahu, majalat kliat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanat bial'iiskndiriati, Article 8, Volume 37, Issue 3, November 2021, Page 451-525, 'a. du. 'ashraf khalifat.
    • <<alzawajir ean aiqtiraf alkabayiri>>, 'ahmad bin muhamad bin eali bin hajar alhaytmii alsaedii al'ansari, shihab aldiyn shaykh al'iislami, 'abu aleabaas (t 974ha), dar alfikri, altabeati: al'uwlaa, 1407h - 1987m.
    • <<sharah alzarqaniu ealaa mukhtasar khalil wahashiat albanani>>, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1422 hi - 2002 mi.
    • alsharh alkabir ealaa mukhtasar khalil lildirdir wahashiat aldasuqi, dar alfikri, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • abn alnajaari, sharah alkawkab almunira, maktabat aleabikan, altabeat althaaniat 1418 hi - 1997 mi.
    • sharah muntahaa al'iiradat lilbahutii = daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa, mansur bin yunis bin 'iidris albuhutii alhanbali, (t 1051 hu), ealim alkutab, bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1414 hi - 1993 mi.
    • <<sharh mayarat = al'iitqan wal'iihkam fi sharh tuhfat alhukaami>>, muhamad bin 'ahmad bin muhamad alfasi, mayara (t 1072h), dar almaerifati, bidun tarikhi.
    • alsharieat al'iislamiat waltatawur alajtimaeii eabr altaarikhi, alshaykh muhamad eali alsaays, alqahirat, mulhaq majalat al'azhar, sifr 1446 hi.
    • daw' alshumue sharh almajmuei, muhamad al'amir alsanbawiu almalki, bihashiatin: hijazi aleadawii almaliki, almuhaqaqi: muhamad mahmud wuld muhamad al'amin almasuimi, dar yusif bin tashfin - maktabat al'iimam malik [muritanya - nawakshuta], altabeata: al'uwlaa, 1426 hi - 2005 mi.
    • eabd alfataah musilihi, <<jamie almasayil walqawaeid fi eilm al'usul walmaqasidi>>, alqahirati, dar alluwluati, altabeat al'uwlaa 1443-2022.
    • eiuwn almasayil lilsamirqandi, tahqiq du. salah alddin alnaahi, matbaeat 'aseada, baghdad, ta: 1386hi.
    • <<fath alealii almalik fi alfatwaa ealaa madhhab al'iimam malki>>, dar almaerifati, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • fatah wahaab almarb ealaa dalil altaalib linayl almatalibi, 'ahmad bin muhamad bin eawad almardawi, dar 'atlas alkhadra', alrayad, altabeata: althaaniati, 1440 hi - 2019 mi.
    • <<alfurue watashih alfuruea>>, shams aldiyn muhamad bin muflih almaqdisii (t 763 hu), wamaehu: <<tashih alfuruea>> lieala' aldiyn eali bin sulayman almardawii (t 885), wialihima: hashiatan aibn qandas, tahqiqu: eabd alllh bin eabd almuhsin alturki, (muasasat alrisalat - bayrut), (dar almuayid - alriyadu), altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2003 mu, eadad al'ajza'i: 12.
    • <<alfuruq lilqarafi>> 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alshahir bialqarafi (t 684hi), ealam alkutub, bidun raqm tabeat wabidun tarikhi.
    • alfiqh almuysari, da. eabd allh bin muhamad altyar, 'a. da. eabd allh bin mhmmd almutlaq, du. mhmmad bin 'iibrahim almwsaa, madar alwatn llnnashr, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiatu, altabeatu: al'uwlaa 1432/ 2011.
    • alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeati, du. muhamad mustafaa alzuhayli, dar alfikr - dimashqa, altabeatu: al'uwlaa, 1427 hi - 2006 mi.
    • <<alimabsuta>>, muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii (t 483 ha), matbaeat alsaeadat - masri, wswwratha: dar almaerifat - bayrut, lubnanu, eadad al'ajza'i: 31.
    • mazin muafaq hashim, maqasid alsharieat al'iislamiati.. madkhal eimrani, hirindan- firjinya, almaehad alealamiu lilfikr al'iislamii, altabeat al'uwlaa, 1435hi - 2014m.
    • almubdie sharh almuqanaei, burhan aldiyn 'iibrahim bin muhamad bin muflih almaqdisii alsaalihii alhanbali, almuhaqaqa: a d khalid bin eali almushayaqah, d eabd aleaziz bin eadnan aleidan, d 'anas bin eadil alyatami, rakayiz lilnashr waltawzie - alkuayti, altabeatu: al'uwlaa, 1442 hi - 2021 mi.
    • majmueat rasayil fi alhijab walsufur, almualifuna: abn taymiat - eabd aleaziz bin baz - muhamad alsaalih aleuthaymin - muhamad taqi aldiyn alhilalii alhusayni, wizarat alshuyuwn al'iislamiat wal'awqaf waldaewat wal'iirshad - almamlakat alearabiat alsueudiat 1423 hi.
    • almudawanati, lil'iimam malika, dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1415hi - 1994mi.
    • muealimat alfiqh almaliki, eabd aleaziz binaebad allah, birut, dar algharb al'iislamii, altabeat al'uwlaa 1403 = 1983.
    • almughaniy liabn qudamata, maktabat alqahirati, altabeatu: al'uwlaa, (1388 hi = 1968 mi).
    • (maqasid al'usrat fi alqurani: min al'iinsan 'iilaa aleumrani), jamilat talut, landan, muasasat alfurqan lilturath al'iislamii, altabeat al'uwlaa, 1439-2018.
    • maqasid alsharieat al'iislamiati, muhamad altaahir abn eashur, al'iiskandariat wabayruta, maktabat al'iiskandariat wadar alkitaab almisrii wadar alkitaab allubnani, altabeat al'uwlaa 2010m.
    • manah aljalil sharh mukhtasar khalil, muhamad ealish, dar alfikr - bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1404 hi - 1984 mu, eadad al'ajza'i:9.
    • almuafaqat fi 'usul alsharieati, 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatii alshaatibii (t: 790h), t: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar abn eafan, ta1 1417h/ 1997m.
    • musueat alfiqh ealaa almadhahib al'arbaeati, d aibn alnajaar aldimyati, 'abu eamaar yasir bin 'ahmad bin badr alnajaar aldimyati, dar altaqwaa, alqahirat - masr, altabeata: al'uwlaa (altamati), 1444 hi - 2023.
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayti, altabeatu: althaaniatu, (min 1404 - 1427 hu), dar alsalasil - alkuayti.
    • <<nafayis al'usul fi sharh almahsuli>> lilqarafi, maktabat nizar mustafaa albazi, makat almukaramat - alsaeudiatu, altabeatu: al'uwlaa, 1416 hi - 1995 mi.
    • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji, shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramlii (t 1004hi), dar alfikri, bayrut, t 'akhirat - 1404h/1984m.
    • nihayat almattlab fi dirayat almadhhaba, eabd almalik bin eabd allh bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayn (t 478h), haqaqah wasanae faharishu: 'a. da/ eabd aleazim mahmud alddyb, dar alminhaji, altabeatu: al'uwlaa, 1428h-2007m.

    kutub allugha wal'adab walmustalahat:

    • <<diwan labid bn rabieat aleamirii>>, dar almaerifati, altabeati: al'uwlaa, 1425 hi - 2004 mi.
    • alfuruq allughawiat lileaskari, haqaqahu: muhamad 'iibrahim salim, dar aleilm walthaqafat lilnashr waltawzie, alqahirati.
    • najam aldiyn alnusfi, <<talabat altalabati>>, almatbaeat aleamirati, maktabat almuthnaa bibaghdad, bidun raqm tabeati, tarikh alnashri: 1311h.
    • <<lisan alearbi>> liaibn manzuri, muhamad bin makram bin ealaa, 'abu alfadali, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari alruwifei al'iifriqii (t 711h), alhawashi: lilyazji wajamaeat min allughwyin, dar sadir - bayrut, altabeata: althaalithat - 1414 ha, eadad al'ajza'i: 15.
    • <<almurshid 'iilaa fahm 'ashear alearaba>>, eabd allh bn altayib bin eabd allh bin altayib bin muhamad bin 'ahmad bin muhamad almajdhub (t 1426 hu), dar aluathar al'iislamiati- wizarat al'iielam alsafaat - alkuayti, altabeata: althaaniat sanatan 1409 hi - 1989 mu, eadad al'ajza'i: 5.
    • maqayis allughat liabn faris, dar alfikri, tu: 1399hi - 1979m.

    kutub mutanawiea:

    • abin alqiami, 'iighathat allihfan, dar eata'at aleilm (alriyada) - dar abn hazam (biruta), altabeatu: althaalithati, 1440 hi - 2019 m (al'uwlaa lidar abn hazm).
    • al'usrat almuslimat fi zili altaghayurat almueasirati, firjinya, majmueat mualifina, almaehad alealamii lilfikr al'iislamii, altabeat al'uwlaa, 1436- 2015.
    • di. jalal 'amini, aleawlamatu, alqahirata, dar alshuruqi, altabeat althaaniatu, 2010.
    • din alhaya', altahadiyat al'akhlaqiat lithawrat al'iielam walaitisali, bayrut, almuasasat alearabiat lilfikr wal'iibdaei, altabeat al'uwlaa 2017m.
    • hisham altaalib wakhrun, altarbiat alwalidiatu, firjinya, almaehad alealamiu lilfikr al'iislamii, altabeat al'uwlaa, 1440-2019.
    • <<aljamie lieulum al'iimam 'ahmad - aleaqidatu>>, khalid alribati, sayid eizat eid, muhamad 'ahmad eabd altawaab [bmusharakat albahithin bidar alfalahi], dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathi, alfayuwm - jumhuriat misr alearabiati, altabeati: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 mu, eadad al'ajza'i: 22.
    • (alsiybraniatu: waqie watahawulatun), majmueat mualifina, alqahirati, markaz alhadarat lildirasat walbuhuthi, altabeat al'uwlaa, 1443- 2022m.
    • kit 'iikurn, nihayat alnisyan: altanshiat bayn wasayit altawasul aliajtimaeii, alkuayt, silsilat ealam almaerifati, aleadad 503, fibrayir 2023m.
    • mujtamae alshafaafiati, tarjamatu: badr aldiyn mustafaa, almaghribi, muminun bila hududin, tabeat 2019m.
    • ruzi briduti, ma baed al'iinsani, tarjamat hanan eabd almuhsini, alkuayti, ealam almaerifati, aleadad 488.
    • zijmunt bawman, alhubu alsaayila, bayrut, alshabakat alearabiat lil'abhathi, altabeat al'uwlaa 2016m.
    • zijmunt bawman, alhadathat alsaayilatu, bayrut, alshabakat alearabiat lil'abhathi, altabeat al'uwlaa.
    • (alealmaniat aljuzyiyat waleilmaniat alshaamilatu), du. eabd alwahaab almasiri, alqahirata, dar alshuruqi, ta2, 1426=2005.
    • hisham altaalib, eabd alhamid 'abu sulayman, eumar altaalibu, altarbiat alwalidiatu: ruyat manhajiat tatbiqiat fi altarbiat al'usariati, firjinya, almaehad alealamiu lilfikr al'iislamii, altabeat al'uwlaa, 2019.
    • mujtamae alshafaafiati, byungh tshul han, almaghribi, tarjamatu: badr aldiyn mustafaa, muminun bila hududin, tabeat 2019m.
    • almusueat almuyasarat fi al'adyan walmadhahib wal'ahzab almueasiratu, alnadwat alealamiat lilshabab al'iislamii, dar alnadwat alealamiat liltibaeat walnashr waltawziei, altabeati: alraabieati, 1420 hu.

    mawaqie warawabit shabakia:

    • manal muhamad 'abu aleazaym, <<namadhij min tiqniat almaelumat wa'anzimatiha alhadithat min manzur maqasid alquran alkarim eind aibn eashur>>, (sa242). bahath dukturah, aljamieat al'iislamiat biminsuta, 'iishraf du. 'iismaeil 'abu shatrata, 1443h, manshur raqamiana ealaa mawqie almaktabat alshaamilati, eabr alraabti:
    • kitab namadhij min tiqniat almaelumat wa'anzimatiha alhadithat min manzur maqasid alquran alkarim eind aibn eashur - almaktabat alshaamila.
    • kama astaeanat fi takhrij al'ahadith bimawaqie raqmiat khadimat mithla: mawqie aldarar alsuniyati, wasanat 'uwn layin, walmaktabat alshaamilati, wamawqie minhaj alsuna alnabawia.