مشكلة نقص السيولة في المصارف الإسلامية وحلولها الشرعية / The Problem of Liquidity Shortage in Islamic Banks and its Legal Solutions

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

الهيئة العامة للتعليم التطبيقي والتدريب، الكويت

المستخلص

هدفت الدراسة إلى بيان مشكلة نقص السيولة في المصارف الإسلامية وحلولها الشرعية. وتكونت الدراسة من المقدمة وثلاثة مباحث بكل مبحث عدة مطالب:
المبحث الأول: التعريف بأهم مفردات البحث. ويتكون من عدة مطالب: المطلب الأول: تعريف المصرف لغة واصطلاحاً. المطلب الثاني: تعريف السيولة لغةً واصطلاحاً: المبحث الثاني: التجارب الدولية لإدارة السيولة ويتكون من عدة مطالب: المطلب الأول: التجربة الماليزية في إدارة السيولة. المطلب الثاني: التجربة البحرينية في إدارة السيولة: المطلب الثالث: التجربة الكويتية في إدارة السيولة: المطلب الرابع: التجربة النيجيرية في توفير السيولة:
المبحث الثالث: اتفاقيات الريبو والريبو العكسي في منظور الشريعة الإسلامية. ويتكون من أربعة مطالب: المطلب الأول: اتفاقية إعادة الشراء (الريبو): Repo
المطلب الثاني: عقود المضاربة. المطلب الثالث: الاقتراض من البنك المركزي: المطلب الرابع: الصكوك الإسلامية مثل صكوك الاستثمار، بوصفها حلا لمشكلة نقص السيولة في المصارف الإسلامية: ثم الخاتمة وفهرس المصادر والمراجع.
وأهم النتائج التي توصل إليها البحث:

أن حُسْن إدارة السيولة أمر ضروري، وهنا تكمن أهمية الموازنة بين نسبة السيولة المطلوبة للوفاء بالالتزامات، واستثمار جزء منها لتحقيق الربح.
أن اتفاقية إعادة الشراء الريبو محرمة؛ وذلك لأنها في حقيقتها بيع وشراء غير حقيقيين، كما أن الإجماع منعقد بين العلماء في تحريم القرض الذي يتضمن فائدة مشروطة للمقرِض، كربا الديون، والقرض المشروط بمنفعة للمقرض يشمله هذا الحكم.
أن التجربة الماليزية في المضاربة تعتبر تجربة ناجحة، وحبذا لو تم تعميمها والاستفادة منها كذلك.
أن من البدائل المقترحة لتنفيذ وظيفة الملجأ الأخير للمصارف الإسلامية ما يأتي:

أ- قيام المصرف المركزي بتقديم التمويل على أساس التمويل بالمضاربة.
ب- دخول البنك المركزي شريكاً بالتمويل في عمليات أو مشروعات بعينها.
ج- صندوق مشترك للسيولة.

أن عقد المضاربة يعد وسيلة تمويل متوافقةً مع ضوابط الشريعة الإسلامية، ما لم يُخِلّ العقد بشروط البيع وعناصره المنصوص عليها.

ويوصي الباحث في نهاية البحث أيضاً ببعض ما يرجو أن يكون فيه نفع وإفادة، مثل:

ضرورة إنشاء سوق مالي إسلامي تحت هيئة عالمية إسلامية، تدخل فيها كل الدول الإسلامية يسهم في تقوية السوق المالي الإسلامي.
أن على المؤسسات والمصارف الإسلامية أن تتبع إدارة متوازنة للسيولة، وأن يكون لديها خطة واضحة ممنهجة.
أن على البنوك أن تتبع استراتيجية فاعلة، وأن تكون هذه الاستراتيجية شاملة إدارة السيولة وما يمكن أن ينتج عنها من مشاكل كالنقص، وبالخصوص الأصول وإدارة سيولة الالتزامات.

 
 
The study aimed to address the problem of liquidity shortages in Islamic banks and their Sharia-compliant solutions. The study consisted of an introduction and three chapters, each with several sections:
The first section: An introduction to the main research terms. It consists of several sections: The first section: A definition of the term "bank" in terms of language and terminology. The second section: A definition of liquidity in terms of language and terminology. The second section: International experiences in liquidity management. It consists of several sections: The first section: The Malaysian experience in liquidity management. The second section: The Bahraini experience in liquidity management. The third section: The Kuwaiti experience in liquidity management. The fourth section: The Nigerian experience in providing liquidity.
The third section: Repo and reverse repo agreements from the perspective of Islamic Sharia. It consists of four sections: The first section: Repurchase agreement (repo). The second section: Mudaraba contracts. The third section: Borrowing from the central bank. The fourth section: Islamic sukuk, such as investment sukuk, as a solution to the problem of liquidity shortages in Islamic banks. Then, it concludes with a list of sources and references.
The most important findings of the research are:

Proper liquidity management is essential, and here lies the importance of balancing the liquidity ratio required to meet obligations and investing a portion of it to generate profit.
Repo agreements are prohibited because they are, in essence, an illusory sale and purchase. Furthermore, there is consensus among scholars that a loan that includes a conditional interest for the lender is prohibited, as is the case with debt interest. A loan conditional on a benefit for the lender is also covered by this ruling.
The Malaysian experiment in mudarabah is considered a successful one, and it would be desirable if it were generalized and utilized.
Among the proposed alternatives for implementing the function of last resort for Islamic banks are the following:
The central bank providing financing based on mudarabah financing.
The central bank entering into a financing partnership in specific operations or projects.
A joint liquidity fund.
The Mudaraba contract is considered a financing method compatible with Islamic Sharia principles, provided the contract does not violate the terms and conditions of the sale.

At the end of the research, the researcher also recommends some of the most beneficial and useful aspects, such as:

The necessity of establishing an Islamic financial market under a global Islamic body, with the participation of all Islamic countries, to contribute to strengthening the Islamic financial market.
Islamic institutions and banks must follow balanced liquidity management and have a clear, systematic plan.
Banks must adopt an effective strategy, and this strategy must be comprehensive in managing liquidity and any problems that may arise from it, such as shortages, particularly in assets and liability liquidity management.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • ابن المنذر، أبو بكر محمد بن إبراهيم، الإجماع، (دار المسلم للنشر والتوزيع، ط1، 1425هــ-2004م).
  • ابن حزم، علي بن أحمد بن سعيد الأندلسي القرطبي الظاهري، المحلى بالآثار، (بيروت: دار الفكر، د.ط، د.ت).
  • ابن حزم، علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري (المتوفى : 456هــ)، مراتب الإجماع في العبادات والمعاملات والاعتقادات، دار الكتب العلمية، بيروت.
  • ابن رجب، زين الدين عبد الرحمن بن أحمد، القواعد، (مكة: مكتبة نزار مصطفى الباز، د.ط، 1999م).
  • ابن رشد، أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد، بداية المجتهد ونهاية المقتصد، (مطبعة الاستقامة، د.ط، 1371هــ-1952م).
  • ابن عابدين، محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز، حاشية رد المحتار على الدر المختار شرح تنوير الأبصار، (بيروت: دار الفكر للطباعة والنشر، د.ط، 2000م).
  • ابن فارس، أحمد بن فارس بن زكرياء القزويني الرازي، (1979م). معجم مقاييس اللغة، دار الفكر، د.ط.
  • ابن قدامة، عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي الجماعيلي الحنبلي، (1968م). المغـني، مكتب القاهرة، د.ط.
  • ابن مَازَةَ، محمود بن أحمد البخاري الحنفي (ت: 616هــ)، المحيط البرهاني في الفقه النعماني، (بيروت: دار الكتب العلمية، ط1، 1424هــ- 2004م).
  • ابن منظور، محمد بن مكرم بن علي، لسان العرب، (بيروت: دار صادر، ط3، 1414هــ).
  • ابن نجيم، زين الدين ابن نجيم الحنفي، البحر الرائق شرح كنز الدقائق، (بيروت: دار الكتب العلمية، د.ط، 1418هــ-1997م).
  • أبو مؤنس، رائد نصري، مخاطر السمعة والالتزام بالشريعة في المصارف الإسلامية دراسة حالة على الاحتياطيات في البنوك المركزية وكيفية تشكيل هيئات الرقابة الشرعية، (دراسات، علوم الشريعة والقانون، مج43، ع1، 2016م).

إدارة مخاطر الائتمان في أسواق الريبو.

  • الأصبحي، مالك بن أنس بن مالك بن عامر، موطأ الإمام مالك، (بيروت: دار إحياء التراث العربي، د.ط، 1406هــ - 1985م).
  • أكرم، لال الدين، وسعيد أبو هراوة، إدارة السيولة في المصارف الإسلامية- دراسة تحليلية نقدية، (رابطة العالم الإسلامي المجمع الفقهي، الدورة العشرون، ديسمبر 2010م).
  • البابرتي، محمد بن محمد بن محمود، أكمل الدين، العناية شرح الهداية، (دار الفكر، د.ط، د.ت).
  • البغدادي، غياث الدين أبو محمد بن غانم بن محمد، مجمع الضمانات في مذهب الإمام الأعظم أبي حنيفة النعمان، (د.ط، 1420هــ-1999م).
  • البهوتي، منصور بن يونس بن إدريس، كشاف القناع عن متن الإقناع، (بيروت: دار الفكر، د.ط، 1432هــ).
  • بو رقبة، شوقي، إدارة السيولة في المصارف الإسلامية، الجزائر، جامعة فرحات عباس، سطيف.
  • البيهقي، أحمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي الخراساني، أبو بكر (المتوفى: 458هــ)، السنن الكبرى، المحقق: محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، ط3، 1424هــ - 2003م.
  • الترمذي، محمد بن عيسى بن سَوْرة، أبو عيسى، سنن الترمذي، (مصر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي، ط2، 1395هــ - 1975م).
  • التميمي، أرشد فؤاد، الأسواق المالية، (الأردن: دار اليازوري للنشر والتوزيع، د.ط، 2010م).
  • الجبرين، جبرين، والعواد، صالح، تجربة المملكة العربية السعودية في مجال اتفاقيات إعادة الشراء (الريبو)، (أبو ظبي: منشورات صندوق النقد العربي، د.ط، 2001م).
  • الجوهري، أبو نصر إسماعيل بن حماد، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، (بيروت: دار العلم للملايين، ط4، 1407هــ‍- 1987م).
  • حبش، محمد محمود، الأسواق المالية العالمية وأدواتها المشتقة- تطبيقات عملية، (الأردن، د.ط، 1998م).
  • حسان، حسين حامد، الأدوات المالية الإسلامية، (مجلة مجمع الفقه الإسلامي، العدد السادس)، ج6.
  • الحطاب، محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، (1412هــ/1992م). مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، دار الفكر، ط3.
  • حيدر، علي، درر الحكام شرح مجلة الأحكام، (دار الجيل، ط1، 1411هــ-1991م).
  • خان، طارق الله، وأحمد حبيب، (2001م). التحديات التي تواجه العمل المصرفي الإسلامي، جدة: البنك الإسلامي للتنمية، المعهد الإسلامي للبحوث والتدريب، ط2.

الخدمات الاستثمارية في المصارف.

  • خروفة، علاء الدين، عقد القرض في الشريعة الإسلامية والقانون الوضعي، (مؤسسة نوفل، د.ط، 1982م)، ص 285، مصادر الحق في الفقه الإسلامي.
  • الخزاعي، ماهر، إدارة السيولة والربحية، (رسالة ماجستير، جامعة دمشق، 2009م).
  • الدسوقي، محمد بن أحمد بن عرفة، حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، بيروت: دار الفكر.
  • الذهبي، محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز، تاريخ الإسلام وَوَفيات المشاهير والأعلام، (دار الغرب الإسلامي، ط1، 2003م).
  • الرازي، زين الدين أبو عبد الله محمد بن أبي بكر بن عبد القادر، (1420هــ/1999م). مختار الصحاح، بيروت: المكتبة العصرية - الدار النموذجية، ط5.
  • الرباطي، أحمد سعد، إدارة السيولة بالمصارف الإسلامية الأسس والنظريات.
  • رضوان، سمير عبد الحميد، المشتقات المالية ودورها في إدارة المخاطر، ودور الهندسة المالية في صناعة أدواتها، (دار النشر للجامعات، ط1، 2005م).
  • الزبيدي، محمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، تاج العروس من جواهر القاموس، (دار الهداية، د.ط، د.ت).
  • الزحيلي، محمد مصطفى، الوجيز في أصول الفقه الإسلامي، (دمشق: دار الخير للطباعة والنشر والتوزيع، ط2، 1427هــ- 2006م).
  • الزحيلي، وهبة، الفقه الإسلامي وأدلته، (دمشق: دار الفكر).
  • الزحيلي، وهبة، نظرية الضرورة الشرعية، (بيروت: مؤسسة الرسالة، ط4، 1985م).
  • الزرقا، أحمد بن الشيخ محمد، شرح القواعد الفقهية، (دمشق: دار القلم، ط2، 1409هــ - 1989م).
  • زكريا، محمد صبري، إدارة السيولة في المصارف الإسلامية ماليزيا أنموذجًا، (أطروحة دكتوراه، ماليزيا: كلية معارف الوحي والعلوم الإنسانية في الجامعة الإسلامية العالمية، 2007م).
  • السرخسي، شمس الدين أبوبكر محمد بن أبي سهل، المبسوط، (بيروت: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، ط1، 1421هــ-2000م).
  • الشثري، أحمد عبد العزيز، (1435هــ/2014م). إدارة السيولة في المصارف الإسلامية- دراسة تأصيلية تطبيقية، أطروحة دكتوراه، السعودية: معهد العالي للقضاء- جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية.
  • شحاتة، حسين حسين، "إدارة السيولة في المصارف الإسلامية- المعايير والأدوات"، (بحث مقدم في الدورة العشرين، المجمع الفقهي الإسلامي، مكة المكرمة، 2010م).
  • الشربيني، محمد بن أحمد الخطيب، مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، (دار الفكر للطباعة والنشر، د.ط، 1978م).
  • الفتاوى الشرعية في المسائل الاقتصادية، (بيت التمويل الكويتي، رقم 830).
  • قندوز، عبد الكريم أحمد، إدارة المخاطر بالمؤسسات المالية من الحلول الجزئية إلى التأصيل، (بحث مقدم إلى مؤتمر المصارف الإسلامية بين الواقع الذي أقامته دائرة الشؤون الإسلامية والعمل الخيري بدبي، خلال الفترة: 31 مايو 3 يونيو / 2009م).
  • الكاساني، علاء الدين أبو بكر بن مسعود بن أحمد، (1406هــ/1986م). بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، (دار الكتب العلمية،ط2).
  • كحالة، عمر بن رضا بن محمد الدمشقي، معجم المؤلفين، (بيروت: مكتبة المثنى، د.ط، د.ت).
  • الكفراوي، عوف محمود، النقود والمصارف في النظام الإسلامي، (الإسكندرية: دار الجامعات المصرية، مصر، 1997م).
  • المالكي، ابن جزئ، قوانين الأحكام الشرعية، (بيروت: دار العلم للملايين، د.ط، 1974م).
  • محمد نجاة الله صديقي، هل تؤدي أساليب التمويل الإسلامية إلى التوسع النقدي؟، مجلة الاقتصاد الإسلامي، بنك دبي الإسلامي، ع: ٩٥، شوال ١٤٠٩هـ- مايو ١٩٨٩م.
  • مشعل، عبد الباري، الحلول الشرعية لإدارة السيولة في المصارف الإسلامية، (بحث مقدم للمؤتمر العالمي الثاني عشر لعلماء الشريعة في المالية الإسلامية في العاصمة الماليزية كوالالمبور، 2017م).
  • مشعل، عبد الباري، الحلول الشرعية لإدارة السيولة في المصارف الإسلامية، (بحث مقدم للمؤتمر العالمي الثاني عشر لعلماء الشريعة في المالية الإسلامية في العاصمة الماليزية كوالالمبور، 2017م).
  • مصطفى، إبراهيم وآخرون، المعجم الوسيط، (مجمع اللغة العربية، دار الدعوة، د.ط، د.ت).
  • ناصر، الغريب، أصول المصرفية الإسلامية وقضايا التشغيل، (دار أبوللو للطباعة والنشر والتوزيع، د.ط، 1996م).
  • نزيه، حماد، (1429هــ/2008م). معجم المصطلحات المالية والاقتصادية في لغة الفقهاء، دار القلم - الدار الشامية.
  • النيسابوري، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري (المتوفى: 261هــ)، المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم، المحقق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي بيروت.
  • الهيتمي، أحمد بن محمد بن علي بن حجر، (1357هــ/1983م)، تحفة المحتاج في شرح المنهاج، مصر: المكتبة التجارية الكبرى، د.ط.

هيئة المحاسبة، المعايير الشرعية.

  • وشيبان، نبيل، ودينا كنج شيبان، قاموس آركابيتا للعلوم المصرفية والمالية، (بيروت: مطبعة كركي، ط2، 2008م).

مراجع أجنبية:

  • Bank Negara Malaysia Liquidity Framework for Islamic Finaicnal Institiutions Kuala Lumpur (2002)
  • Shariah resolution in Islamic finance scond edition BNM p.203.
  • Frank N. Magill, International of Economic, (London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997), vol.1.877
  • Doglass Greenwald, The Concise Mc Graw-Hill Dictionary of Modern Economics, (New York: McGraw- Hill Book Company,1983), 204
  • http://iimm.bnm.gov.my/index.php?ch=4&pg=4&ac=98
  • The Islamic inter bank Money market (IIMM)

 

References:

 

  • abin almundhir, 'abu bakr muhamad bin 'iibrahima, al'iijmaei, (dar almuslim lilnashr waltawziei, ta1, 1425h-2004mi).
  • abin hazma, ealiin bin 'ahmad bin saeid al'andalsii alqurtubii alzaahiri, almuhalaa bialathar, (birut: dar alfikri, du.ti, da.t).
  • abin hazma, ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalsi alqurtubii alzaahirii (almutawafaa : 456hi), maratib al'iijmae fi aleibadat walmueamalat waliaetiqadati, dar alkutub aleilmiati, bayrut.
  • abin rajaba, zayn aldiyn eabd alrahman bin 'ahmadu, alqawaeidu, (makat: maktabat nizar mustafaa albazi, du.ti, 1999ma).
  • abn rushda, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmadu, bidayat almujtahid wanihayat almuqtasidi, (matbaeat aliastiqamati, du.ti, 1371h-1952ma).
  • abin eabidin, muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziza, hashiat radu almuhtar ealaa alduri almukhtar sharh tanwir al'absari, (birut: dar alfikr liltibaeat walnashri, du.ti, 2000ma).
  • abin faris, 'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazi, (1979mi). muejam maqayis allughati, dar alfikri, du.ti.
  • abn qudamat, eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdisii aljamaeilii alhanbali, (1968mi). almughni, maktab alqahirati, du.ti.
  • abin mazata, mahmud bin 'ahmad albukharii alhanafiu (ta: 616h), almuhit alburhaniu fi alfiqh alniemani, (birut: dar alkutub aleilmiati, ta1, 1424h- 2004mu).
  • abin manzuri, muhamad bin makram bin eulay, lisan alearbi, (birut: dar sadir, ta3, 1414h).
  • abin najim, zayn aldiyn abn najim alhanafii, albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, (birut: dar alkutub aleilmiati, du.ti, 1418h-1997ma).
  • 'abu muanasi, rayid nasri, makhatir alsumeat walialtizam bialsharieat fi almasarif al'iislamiat dirasatan halatan ealaa alaihtiatiaat fi albunuk almarkaziat wakayfiat tashkil hayyaat alraqabat alshareiati, (dirasati, eulum alsharieat walqanuni, mij43, ea1, 2016mi). 'iidarat makhatir alaitiman fi 'aswaq alriybu.
  • al'asbihi, malik bin 'anas bin malik bin eamir, muataa al'iimam malk, (birut: dar 'iihya' alturath alearabii, du.ti, 1406hi - 1985mi).
  • 'akrum, lal aldiyn, wasaeid 'abu hirawat, 'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiati- dirasat tahliliat naqdiatun, (rabitat alealam al'iislamii almujamae alfiqhii, aldawrat aleishruun, disambir 2010ma).
  • albabirti, muhamad bin muhamad bin mahmud, 'akmal aldiyni, aleinayat sharh alhidayati, (dar alfikri, du.ti, da.t).
  • albaghdadi, ghiath aldiyn 'abu muhamad bin ghanim bin muhamadi, majamae aldamanat fi madhhab al'iimam al'aezam 'abi hanifat alnueman, (du.ta, 1420h-1999ma).
  • albhuti, mansur bin yunis bin 'iidris, kashaaf alqinae ean matn al'iiqnaei, (birut: dar alfikri, du.ti, 1432h).
  • bu raqabatu, shawqi, 'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiati, aljazayar, jamieat farahat eabaas, stif.
  • albihaqi, 'ahmad bin alhusayn bin ealiin bin musaa alkhusrawjirdy alkhirasani, 'abu bakr (almutawafaa: 458hi), alsunan alkubraa, almuhaqaqa: muhamad eabd alqadir eataa, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta3, 1424hi - 2003m.
  • altirmidhi, muhamad bin eisaa bin sawrt, 'abu eisaa, sunan altirmidhi, (masr: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalbi, ta2, 1395hi - 1975mi).
  • alttmimi, 'arshad fuaadi, al'aswaq almaliati, (al'urdun: dar alyazurii lilnashr waltawziei, du.ti, 2010mi).
  • aljabrin, jibrin, waleawadi, salih, tajribat almamlakat alearabiat alsaeudiat fi majal aitifaqiaat 'iieadat alshira' (alribu), ('abu zabi: manshurat sunduq alnaqd alearabii, du.ta, 2001ma).
  • aljawhari, 'abu nasr 'iismaeil bin hamadi, alsihah taj allughat wasihah alearabiati, (birut: dar aleilm lilmalayini, ta4, 1407h‍- 1987mi).
  • hbisha, muhamad mahmud, al'aswaq almaliat alealamiat wa'adawatuha almushtaqati- tatbiqat eamaliati, (al'urdun, du.ti, 1998ma).
  • hsan, husayn hamid, al'adawat almaliat al'iislamiati, (majalat mujmae alfiqh al'iislamii, aleadad alsaadisi), ji6.
  • alhatabi, muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsii almaghribi, (1412hi/1992mi). mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalila, dar alfikri, ta3.
  • haydar, ealay, darar alhukaam sharh majalat al'ahkami, (dar aljili, ta1, 1411h-1991mi).
  • khan, tariq allah, wa'ahmad habib, (2001mi). altahadiyat alati tuajih aleamal almasrifia al'iislamia, jidat: albank al'iislamiu liltanmiati, almaehad al'iislamii lilbuhuth waltadrib, ta2. alkhadmat alaistithmariat fi almasarifi.
  • kharufatu, eala' aldiyn, eaqd alqard fi alsharieat al'iislamiat walqanun alwadei, (muasasat nufla, du.ta, 1982m), s 285, masadir alhaqi fi alfiqh al'iislamii.
  • alkhazaei, mahir, 'iidarat alsuyulat walribhiati, (risalat majistir, jamieat dimashqa, 2009ma).
  • aldisuqi, muhamad bn 'ahmad bin earfata, hashiat aldisuqiu ealaa alsharh alkabiri, birut: dar alfikri.
  • aldhahabi, muhamad bin 'ahmad bin euthman bin qaymaz, tarikh al'iislam wawafyat almashahir wal'aelami, (dar algharb al'iislami, ta1, 2003mi).
  • alraazi, zayn aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir, (1420h/1999mi). mukhtar alsahahi, bayruta: almaktabat aleasriat - aldaar alnamudhajiatu, ta5.
  • alrabati, 'ahmad saedu, 'iidarat alsuyulat bialmasarif al'iislamiat al'usus walnazariaati.
  • ridwan, samir eabd alhamid, almushtaqaat almaliat wadawruha fi 'iidarat almakhatiri, wadawr alhandasat almaliat fi sinaeat 'adawatiha, (dar alnashr liljamieati, ta1, 2005mi).
  • alzbidi, mhmmd bin mhmmd bin eabd alrzzaq alhusayni, taj alearus min jawahir alqamusa, (dar alhidayati, du.ti, di.t).
  • alzuhayli, muhamad mustafaa, alwajiz fi 'usul alfiqh al'iislamii, (dimashqa: dar alkhayr liltibaeat walnashr waltawziei, ta2, 1427h- 2006mi).
  • alzuhayli, wahibati, alfiqh al'iislamii wa'adlatuhu, (dimashqa: dar alfikri).
  • alzuhayli, wahabatun, nazariat aldarurat alshareiati, (birut: muasasat alrisalati, ta4, 1985ma).
  • alzarqa, 'ahmad bin alshaykh muhamadi, sharh alqawaeid alfiqhiati, (dimashqa: dar alqalami, ta2, 1409hi - 1989mi).
  • zkirya, muhamad sabri, 'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiat malizia anmwdhjan, ('utaruhat dukturah, malizia: kuliyat maearif alwahy waleulum al'iinsaniat fi aljamieat al'iislamiat alealamiati, 2007mi).
  • alsarakhisi, shams aldiyn 'abu bakr muhamad bin 'abi sahli, almabsuta, (birut: dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, ta1, 1421h-2000mi).
  • alshathari, 'ahmad eabd aleaziza, (1435h/2014mi). 'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiati- dirasat tasiliat tatbiqiatun, 'utruhat dukturah, alsaeudiat: maehad aleali lilqada'i- jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati.
  • shhatati, husayn husayn, "'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiati- almaeayir wal'adawati", (bhath muqadam fi aldawrat aleishrin, almajamae alfiqhiu al'iislamia, makat almukaramat, 2010ma).
  • alshirbini, muhamad bin 'ahmad alkhutayb, mughaniy almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji, (dar alfikr liltibaeat walnashri, du.ti, 1978ma).
  • alfatawaa alshareiat fi almasayil aliaqtisadiati, (biat altamwil alkuayti, raqam 830).
  • qunduzi, eabd alkarim 'ahmadu, 'iidarat almakhatir bialmuasasat almaliat min alhulul aljuzyiyat 'iilaa altaasili, (bhath muqadam 'iilaa mutamar almasarif al'iislamiat bayn alwaqie aladhi 'aqamath dayirat alshuwuwn al'iislamiat waleamal alkhayrii bidbi, khilal alfatrati: 31 mayu - 3 yuniu / 2009m).
  • alkasani, eala' aldiyn 'abu bakr bin maseud bin 'ahmadu, (1406h/1986mi). badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, (dar alkutub aleilmiati, ta2).
  • kahalatu, eumar bin rida bin muhamad aldimashqi, muejam almualifina, (birut: maktabat almuthanaa, du.ti, da.t).
  • alkafrawi, eawf mahmud, alnuqud walmasarif fi alnizam al'iislamii, (al'iiskandiriati: dar aljamieat almisriati, masr, 1997mu).
  • almalki, abn jazya, qawanin al'ahkam alshareiati, (birut: dar aleilm lilmalayini, du.ti, 1974ma).
  • muhamad najat allah sidiyqi, hal tuadiy 'asalib altamwil al'iislamiat 'iilaa altawasue alnaqdii?, majalat aliaqtisad al'iislamii, bank dubaya al'iislami, ea: 95, shawal 1409hi- mayu 1989m.
  • misheala, eabd albari, alhulul alshareiat li'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiati, (bhath muqadim lilmutamar alealamii althaani eashar lieulama' alsharieat fi almaliat al'iislamiat fi aleasimat almaliziat kualalambur, 2017mi).
  • misheala, eabd albari, alhulul alshareiat li'iidarat alsuyulat fi almasarif al'iislamiati, (bhath muqadim lilmutamar alealamii althaani eashar lieulama' alsharieat fi almaliat al'iislamiat fi aleasimat almaliziat kualalambur, 2017mi).
  • mistafaa, 'iibrahim wakhrun, almuejam alwasita, (majmae allughat alearabiati, dar aldaewati, du.ti, da.ta).
  • nasir, alghirib, 'usul almasrifiat al'iislamiat waqadaya altashghili, (dar 'abullw liltibaeat walnashr waltawziei, du.ti, 1996mi).
  • nazihi, hamad, (1429h/2008mi). muejam almustalahat almaliat waliaqtisadiat fi lughat alfuqaha'i, dar alqalam - aldaar alshaamiatu.
  • alnisaburi, muslim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayrii (almutawafaa: 261hi), almusnid alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah salaa allah ealayh wasalama, almuhaqaqa: muhamad fuaad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
  • alhitmi, 'ahmad bin muhamad bin ealiin bin hajar, (1357h/1983mi), tuhfat almuhtaj fi sharh alminhaji, masiri: almaktabat altijariat alkubraa, du.ti. hayyat almuhasabati, almaeayir alshareiatu.
  • wshiban, nibil, wadina kinj shiban, qamus arkabita lileulum almasrifiat walmaliati, (birut: matbaeat karki, ta2, 2008mi).