ردّ التكفير عن القائلين بجواز صغيرة لا تبطل العدالة على الأنبياء عليهم السلام "دراسة أصولية" / Rejecting the attribution of blasphemy to those who assert the permissibility of minor sins that do not compromise the integrity of the prophets, peace be upon them

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

لبنان_ بيروت

المستخلص

إن مسألة عصمة الأنبياء من الصغائر التي لا خسة فيها ولا دناءة هي من المسائل العقدية التي اعتنى بها السلف والخلف، وسطروا الكلام عليها في كتب أصول الدين، وأطالوا المباحثة فيها في كتب أصول الفقه، وهي معلومة منتشرة، غير أنّني قد عمدت إلى تناولها من زاوية جديدة للقارئ وهي بيان أن الخلاف الواقع فيها بين أهل السنة لا يوجب تفسيق أيّ منهم ولا تكفيره معتمدا على إثبات أمرين: أولهما: أن العلماء الماضين قد حكوا الخلاف في المسألة وتجادلوا فيها من غير أن ينسب أحد منهم مخالفة إلى المروق من الدين والخروج من الإسلام، وثانيهما: بيان أن الأدلة التي استند إليها أهل الآراء في هذه المسألة ليس فيها قاطع يوجب لمخالفه مخالفة أصل الدين. وقد استعنت لكتابة بحثي هذا بالمنهج الوصفي التحليلي، وعمدت إلى الكلام على محال الإجماع والاختلاف فيما عصم عنه الأنبياء عليهم السلام، ثم بيان مستند من قال إنهم لم يعصموا من الصغائر التي لا تقدح في العدالة، ومستند من قال بعصمتهم عنها، ثم عرض شبه المكفّرين في هذه المسألة مع الجواب عليها، وبالختام خلصت إلى نتائج من أهمها: أن الحكم على من قال بوقوع الصغائر التي لا تقدح في العدالة على الأنبياء بالتكفير هو مجازفة كبيرة ومخالفة ظاهرة لقواعد التكفير التي حكاها الفقهاء في كتبهم، وأن المكفرين لمن خالفهم في هذه المسألة على قصور كبير من الاطلاع على المسألة والإحاطة بها وفهم كلام العلماء فيها وذلك ما حملهم على الانحراف عن جادة الصواب. والحمد لله رب العالمين.
 
Abstract:
The issue of the infallibility of prophets from minor sins, which do not carry humiliation or degradation, is among the theological matters that have been considered by both the predecessors “Al Salaf” and the successors “Al Khalaf”. They discussed it in their books of the fundamentals of religion and delved into it extensively in books of jurisprudential principles “Osool Al Fokoh”. This topic is widely known. However, I have approached it from a new perspective, which is to clarify to the reader that the differences within the Sunni scholars “Ahl al-Sunnah” on this matter do not necessitate declaring any of them as a deviant or a blasphemer. This perspective is based on establishing two points: First, that the scholars of the past mentioned the disagreement on this issue and debated it without attributing anyone's opposing view to departing from the religion or leaving Islam. Second, explaining that the evidence upon which the proponents of various opinions rely in this matter is not conclusive enough to obligate the opposite side to oppose the fundamental tenets of the religion.
For writing this research, I adopted a descriptive-analytical methodology. I discussed areas of consensus and disagreement regarding what the prophets, peace be upon them, were protected from. Then I presented arguments from those who stated that prophets were not protected from minor sins that do not compromise their integrity, as well as ones from those who argued for their infallibility from such sins. I also addressed the arguments of those who declared blasphemy based on this issue and provided counterarguments. In conclusion, I arrived at several important results, including the recognition that labeling those who claim that prophets could commit minor sins that do not compromise their integrity as disbelievers is a substantial risk and goes against the explicit rules of excommunication outlined by the jurists “Al Fokahaa” in their books. Furthermore, those who resort to excommunication or the attribution to disbelief in this matter show a significant deficiency in understanding the issue and comprehending the scholars' statements which has led them astray from the path of correctness. Praise be to God, the Lord of the worlds.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أبكار الأفكار في أصول الدين الآمدي، علي بن أبي علي، تحقيق: حسن عبد اللطيف، المجلس الأعلى للشؤون الإسلامية – القاهرة.
  • ابن الجوزي، عبد الرحمن بن علي، مناقب الإمام أحمد، تحقيق: د. عبد الله التركي، دار هجر – مصر، 1989=1409هـ.
  • الإبهاج في شرح المنهاج، السبكي، عبد الوهاب بن علي، تحقيق: د. أحمد الزمزمي ود.نور الدين صغيري، دار البحوث للدراسات الإسلامية وإحياء التراث – دبي، 2004=1424هـ.
  • الأجوبة المرضية فيما سئل عنه السخاوي من الأحاديث النبوية،السخاوي، محمد بن عبد الرحمن، تحقيق: د. محمد إبراهيم، دار الراية – الأردن، 1998=1418هـ.
  • الأحاديث المختارة، المقدسي، محمد بن عبد الواحد، تحقيق: د. عبد الملك بن عبد الله، دار خضر – لبنان، 2000=1420هـ.
  • الإحسان بترتيب صحيح ابن حبان، ابن بلبان، مؤسسة الرسالة –بيروت. 1988=1408هـ.
  • أحكام القرءان، البيهقي، أحمد بن الحسين، تحقيق: أبو عاصم الشوامي، دار الذخائر - مصر،2018=1439هـ.
  • الإحكام في أصول الأحكام الآمدي، علي بن أبي علي، تحقيق: عبد الرزاق عفيفي، المكتب المسمى بالمكتب الإسلامي – لبنان.
  • الإرشاد إلى قواطع الأدلة في أصول الاعتقاد إمام الحرمين، عبد الملك بن عبد الله، ، تحقيق: أسعد تميم، دار مؤسسة الكتب الثقافية –لبنان.
  • الأضداد الأنباري، محمد بن القاسم، تحقيق: محمد أبو الفضل إبراهيم، المكتبة العصرية – لبنان، 1987=1407هـ.
  • إكمال المعلم بفوائد مسلم، القاضي عياض، عياض بن موسى، تحقيق: د. يحيى إسماعيل، دار الوفاء – مصر، 1998=1419هـ.
  • إيضاح المحصول من برهان الأصول، المازري، محمد بن علي، تحقيق: د. عمار الطالبي، دار الغرب الإسلامي – لبنان، الطبعة الأولى.
  • البحر المحيط في أصول الفقه، الزركشي، محمد بن بهادر، دار الكتبي –لبنان، 1994=1414هـ.
  • البدر المنير في تخريج الأحاديث والآثار الواقعة في الشرح الكبير، ابن الملقن، عمر بن علي، تحقيق: مجموعة من المحققين، دار الهجرة – السعودية، 2004=1425هـ.
  • البرهان في أصول الفقه إمام الحرمين، عبد الملك بن عبد الله، تحقيق: صلاح بن محمد، دار الكتب العلمية – لبنان، 1997=1418هـ.
  • البيان والتحصيل،ابن رشد الجد، محمد بن أحمد، تحقيق: د. محمد حجي، دار الغرب الإسلامي – لبنان، 1988=1408هـ.
  • التبصرة في أصول الفقه، الشيرازي، إبراهيم بن علي، تحقيق: محمد حسن إسماعيل، دار الكتب العلمية – بيروت، 2003=1424هـ.
  • التحقيق والبيان في شرح البرهان الأبياري، علي بن إسماعيل، تحقيق: د.علي الجزائري، دار الضياء – الكويت، 2013=1434هـ.
  • تفسير ابن عرفة، ابن عرفة، محمد بن محمد، تحقيق: حسن المناعي، مركز البحوث بالكلية الزيتونية –تونس، 1986=1406هـ.
  • تفسير ابن فورك، ابن فورك، محمد بن الحسن، تحقيق: علال بندويش، جامعة أم القرى – السعودية، 2009=1430هـ.
  • تفسير البغوي، الحسين بن مسعود، ، تحقيق: محمد عبد الله النمر وعثمان جمعة ضميرية وسليمان مسلم الحرش، دار طيبة – السعودية، 1997=1417هـ.
  • تفسير الثعالبي،الثعالبي، عبد الرحمن بن محمد، تحقيق: محمد معوض وعادل عبد الموجود، دار إحياء التراث العربي –لبنان، 1998=1418هـ.
  • تفسير الرازي، الرازي، محمد بن عمر، دار إحياء التراث العربي – لبنان، 2000=1420هـ.
  • تفسير السمعاني، السمعاني، منصور بن محمد، تحقيق: ياسر بن إبراهيم وغنيم بن عباس، دار الوطن – السعودية، 1997=1418هـ.
  • تفسير الطبري، الطبري، محمد بن جرير، دار التربية والتراث – السعودية.
  • تفسير العز بن عبد السلام، ابن عبد السلام، عبد العزيز بن عبد السلام، تحقيق: د. عبد الله الوهبي، دار ابن حزم – لبنان، 1996=1416هـ.
  • تفسير القرطبي، القرطبي، محمد بن أحمد، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش، دار الكتب المصرية – مصر، 1964=1384هـ.
  • تفسير الماتريدي،الماتريدي، محمد بن محمد، تحقيق: د. مجدي باسلوم، دار الكتب العلمية –لبنان، 2005=1426هـ.
  • التفسير الوسيط، الواحدي، علي بن أحمد، تحقيق: عادل عبد الموجود وعلي معوض، دار الكتب العلمية – لبنان، 1994=1415هـ.
  • التلخيص في أصول الفقه إمام الحرمين، عبد الملك بن عبد الله، تحقيق: عبد الله جولم النبالي وبشير أحمد العمري، دار البشائر – لبنان.
  • التوضيح لشرح الجامع الصحيح، ابن الملقن، عمر بن علي، دار النوادر – سوريا، 2008=1429.
  • حاشية العطار على شرح المحلي لجمع الجوامع، العطار، حسن بن محمد، دار الكتب العلمية - لبنان.
  • الحاصل من المحصول الأُرموي، محمد بن الحسين، تحقيق: د.عبد السلام أبو ناجي، منشورات جامعة قاريونس –ليبيا، 1994=1424هـ.
  • زاد المسير في علم التفسير، ابن الجوزي، عبد الرحمن بن علي، تحقيق: عبد الرزاق مهدي، دار الكتاب العربي – لبنان، 2002=1422هـ.
  • سنن النسائي، النسائي، تحقيق: عبد الفتاح أبو غدة، مكتبة المطبوعات الإسلامية – حلب، 1986 = 1406هـ.
  • السنوسي، محمد بن يوسف، شرح العقيدة الصغرى، تحقيق: أنس الشرقاوي، دار التقوى – دمشق، 2019=1441هـ.
  • السيف المشهور في شرح عقيدة أبي منصور، السبكي، عبد الوهاب بن علي، تحقيق: د. مصطفى بيرم، جامعة مرمرة – تركيا، 2000=1421هـ.
  • شجرة النور الزكية في طبقات المالكية، مخلوف، محمد بن محمد، تعليق: عبد المجيد خيالي، دار الكتب العلمية – لبنان، 2003=1424هـ.
  • شرح الزرقاني على مختصر خليل وحاشية البناني، الزرقاني، عبد الباقي بن يوسف، تحقيق: عبد السلام أمين، دار الكتب العلمية – لبنان، 2002=1422هـ.
  • شرح العقائد النسفية، التفتازاني، مسعود بن عمر، تعليق: عبد السلام سنّار، دار الدقاق – سورية، 2007=1427هـ .
  • شرح المواقف، الجرجاني، علي بن محمد، تحقيق: محمود عمر الدمياطي، دار الكتب العلمية –لبنان.
  • شرح صحيح البخاري، علي بن خلف، تحقيق: ياسر بن إبراهيم، مكتبة الرشد – السعودية، 2003=1423هـ.
  • شرح مسلم، النووي، يحيى بن شرف، دار إحياء التراث – لبنان، 1973= 1392هـ .
  • شرح منهاج الأصول الأصبهاني، محمود بن عبد الرحمن، ، تحقيق: عبد الكريم النملة، مكتبة الرشد – السعودية، 1999=1420هـ.
  • الشفا في بتعريف حقوق المصطفى (مع حاشية الشمني عليه)، القاضي عياض، عياض بن موسى، دار الفكر – لبنان، 1988=1409هـ.
  • صحيح البخاري البخاري، تحقيق: محمد زهير، دار طوق النجاة - لبنان، 2001=1422هـ.
  • صحيح مسلم، مسلم، تحقيق: محمد عبد الباقي، دار إحياء التراث العربي – لبنان.
  • العين، الفراهيدي، الخليل بن أحمد، تحقيق: د.مهدي المخزومي ود. إبراهيم السامرّائي، دار الهلال – لبنان.
  • غرائب التفسير وعجائب التأويل، الكرماني، محمود بن حمزة، مؤسسة علوم القرءان - لبنان.
  • الغنية في أصول الدين، المتولي، تحقيق: عماد الدين حيدر، مؤسسة الكتب الثقافية - لبنان.
  • فتح الرحمن بكشف ما يلتبس من القرءان، زكريا الأنصاري، زكريا بن محمد، تحقيق: محمد علي الصابوني، دار القرءان الكريم – لبنان، 1983=1403هـ.
  • فتح العلي المالك في الفتوى على مذهب الإمام مالك، عليش، محمد بن أحمد، دار المعرفة – لبنان.
  • قواعد الأحكام في مصالح الأنام، ابن عبد السلام، عبد العزيز بن عبد السلام، تحقيق: طه سعد، مكتبة الكليات الأزهرية – مصر، 1991=1414هـ.
  • لباب التفاسير، الكرماني، محمود بن حمزة، تحقيق: محموعة من الباحثين، جامعة محمد بن سعود – السعودية.
  • مجرد مقالات الأشعري، ابن فورك، محمد بن الحسن، تحقيق: أد. أحمد السايخ، مكتبة الثقافة الدينية – مصر.
  • المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، ابن عطية، عبد الحق بن غالب، تحقيق: عبد السلام عبد الشافي محمد، دار الكتب العلمية – لبنان،2002= 1422هـ.
  • المحصول في أصول الفقه، الرازي، محمد بن عمر، تحقيق: طه العلواني، مؤسسة الرسالة – لبنان، 1997=1418هـ.
  • المستدرك على الصحيحين، الحاكم، محمد بن عبد الله، تحقيق: مصطفى عطا، دار الكتب العلمية – لبنان، 1990=1411هـ.
  • المستصفى في أصول الفقه، الغزالي، محمد بن محمد، تحقيق: محمد عبد الشافي، دار الكتب العلمية – لبنان، 1993=1413هـ.
  • مسند الإمام أحمد أحمد بن حنبل، تحقيق: عادل مرشد وآخرون، مؤسسة الرسالة – لبنان، 2001=1421هـ.
  • معاني القرءان، النحاس، أحمد بن محمد، تحقيق: محمد علي الصابوني، جامعة أم القرى – السعودية، 1989=1409هـ.
  • معجم أصحاب القاضي أبي علي الصدفي ابن الأبار، محمد بن عبد الله، مكتبة الثقافة الدينية –مصر، 2000=1420هـ.
  • المقاييس في اللغة،ابن فارس، أحمد بن فارس، تحقيق: عبد السلام هارون، دار الفكر – لبنان، 1979=1399هـ.
  • منتهى السول والأمل في علمي الأصول والجدل، ابن الحاجب، عثمان بن عمر، دار الكتب العلمية –لبنان، 1985=1405هـ.
  • منح الجليل في شرح مختصر خليل، عليش، محمد بن أحمد، دار الفكر – لبنان، 1989=1409هـ.
  • المنخول في أصول الفقه، الغزالي، محمد بن محمد، تحقيق: د. محمد حسن هيتو، دار الفكر المعاصر –لبنان، 1998=1419هـ.
  • منهاج الوصول إلى علم الأصول، البيضاوي، عبد الله بن عمر، تحقيق: د.شعبان محمد إسماعيل، دار ابن حزم – لبنان، 2008=1429هـ.
  • النكت والعيون، الماوردي، علي بن محمد، تحقيق: السيد بن عبد الرحيم، دار الكتب العلمية – لبنان.
  • نهاية السول شرح منهاج الأصول الإسنوي، عبد الرحيم بن حسن، دار الكتب العلمية – لبنان، 1999=1420هـ.
  • نهاية الوصول في دراية الأصول، الصفي الهندي، محمد بن عبد الرحيم، تحقيق: د. صالح اليوسف ود. سعد السويح، المكتبة التجارية – السعودية، 1996=1416هـ.

 

 

 

 

References:

 

  • 'abkar al'afkar fi 'usul aldiyn alamdi, eali bin 'abi eulay, tahqiqu: hasan eabd allatifi, almajlis al'aelaa lilshuwuwn al'iislamiat - alqahira.
  • abin aljuzi, eabd alrahman bin eulay, munaqib al'iimam 'ahmadu, tahqiqu: da. eabd allah alturki, dar hijr - masr, 1989=1409hi.
  • al'iibhaj fi sharh alminhaji, alsabki, eabd alwahaab bin eulay, tahqiqu: du. 'ahmad alzamzami wada.nur aldiyn saghiri, dar albuhuth lildirasat al'iislamiat wa'iihya' alturath - dibi, 2004=1424hi.
  • al'ajwibat almaradiat fima suyil eanh alsakhawiu min al'ahadith alnabawiiti,alsskhawii, muhamad bin eabd alrahman, tahqiqu: du. muhamad 'iibrahim, dar alraayat - al'urduni, 1998=1418hi.
  • al'ahadith almukhtarat, almiqdisi, muhamad bin eabd alwahidi, tahqiqu: da. eabd almalik bin eabd allahi, dar khadr - lubnan, 2000=1420h.
  • al'iihsan bitartib sahih abn hiban, abn bilban, muasasat alrisalat -birut. 1988=1408hi.
  • 'ahkam alqar'ani, albayhaqi, 'ahmad bin alhusayni, tahqiqu: 'abu easim alshawami, dar aldhakhayir - masr,2018=1439hi.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkam alamdi, eali bin 'abi eulay, tahqiqu: eabd alrazaaq eafifi, almaktab almusamaa bialmaktab al'iislamii - lubnan.
  • al'iirshad 'iilaa qawatie al'adilat fi 'usul alaietiqad 'iimam alharamayni, eabd almalik bin eabd allah, , tahqiqu: 'asead timimu, dar muasasat alkutub althaqafiat -lubnan.
  • al'addad al'anbari, muhamad bin alqasama, tahqiqu: muhamad 'abu alfadl 'iibrahimi, almaktabat aleasriat - lubnan, 1987=1407hu.
  • 'iikmal almuealim bifawayid muslimi, alqadi eiad, eiad bin musaa, tahqiqu: da. yahyaa 'iismaeil, dar alwafa' - masr, 1998=1419hi.
  • 'iidah almahsul min burhan al'usuli, almazri, muhamad bin eulay, tahqiqu: du. eamaar altaalibi, dar algharb al'iislamii - lubnan, altabeat al'uwlaa.
  • albahr almuhit fi 'usul alfiqah, alzarkashi, muhamad bin bihadir, dar alkatbi -lubnan, 1994=1414hi.
  • albadr almunir fi takhrij al'ahadith waluathar alwaqieat fi alsharh alkabira, aibn almilaqan, eumar bn eulay, tahqiqu: majmueat min almuhaqiqina, dar alhijrat - alsueudiat, 2004=1425hu.
  • alburhan fi 'usul alfiqh 'iimam alharamayni, eabd almalik bin eabd allah, tahqiqu: salah bin muhamad, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 1997=1418h.
  • alibyan waltahsili,abin rushd aljid, muhamad bin 'ahmad, tahqiqu: du. muhamad haji, dar algharb al'iislamii - lubnan, 1988=1408h.
  • altabasurat fi 'usul alfiqah, alshiyrazi, 'iibrahim bin eulay, tahqiqu: muhamad hasan 'iismaeili, dar alkutub aleilmiat - bayrut, 2003=1424hi.
  • altahqiq walbayan fi sharh alburhan al'abyari, ealii bin 'iismaeil, tahqiqa: da.eali aljazayirii, dar aldiya' - alkuayti, 2013=1434hi.
  • tafsir abn earafata, aibn earafata, muhamad bin muhamad, tahqiqu: hasan almanaei, markaz albuhuth bialkullyat alzaytuniat -tunus, 1986=1406hi.
  • tafsir abn furk, abn furk, muhamad bn alhasani, tahqiqu: ealal binduishi, jamieat 'umi alquraa - alsueudiat, 2009=1430hi.
  • tafsir albughwi, alhusayn bin maseudin, , tahqiqu: muhamad eabd allah alnamir waeuthman jumeatan damiriatan wasulayman muslim alharashi, dar tiibat - alsaeudiat, 1997=1417h.
  • tafsir althaeialbi,althaealibi, eabd alrahman bin muhamad, tahqiqu: muhamad mueawad waeadil eabd almawjudi, dar 'iihya' alturath alearabii -lubnan, 1998=1418h.
  • tafsir alraazi, alraazi, muhamad bin eumra, dar 'iihya' alturath alearabii - lubnan, 2000=1420h.
  • tafsir alsimeani, alsimeani, mansur bin muhamad, tahqiqu: yasir bin 'iibrahim waghanim bin eabaasi, dar alwatan - alsueudiati, 1997=1418hi.
  • tafsir altabri, altabri, muhamad bin jirir, dar altarbiat walturath - alsueudiati.
  • tafsir aleizi bin eabd alsalami, abn eabd alsalami, eabd aleaziz bin eabd alsalami, tahqiqu: da. eabd allah alwahbi, dar abn hazam - lubnan, 1996=1416h.
  • tafsir alqurtubii, alqurtibi, muhamad bin 'ahmadu, tahqiqu: 'ahmad albarduniu wa'iibrahim 'atfish, dar alkutub almisriat - masr, 1964=1384hu.
  • tafsir almatridi,almatridi, muhamad bin muhamad, tahqiqu: du. majdi baslum, dar alkutub aleilmiat -lubnan, 2005=1426h.
  • altafsir alwasiti, alwahidi, eali bin 'ahmadu, tahqiqu: eadil eabd almawjud waealiin mueawad, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 1994=1415h.
  • altalkhis fi 'usul alfiqh 'iimam alharamayni, eabd almalik bin eabd allah, tahqiqu: eabd allah julam alnabali wabashir 'ahmad aleamari, dar albashayir - lubnan.
  • altawdih lisharh aljamie alsahihi, abn almilaqani, eumar bn eulay, dar alnawadir - surya, 2008=1429.
  • hashiat aleataar ealaa sharh almahaliyi lijame aljawamiei, aleatar, hasan bin muhamad, dar alkutub aleilmiat - lubnan.
  • alhasil min almahsul al'urmwy, muhamad bin alhusayni, tahqiqu: da.eabd alsalam 'abu naji, manshurat jamieat qaryuns -libia, 1994=1424hi.
  • zad almasir fi eilm altafsiri, aibn aljuzi, eabd alrahman bin eulay, tahqiqu: eabd alrazaaq mahdi, dar alkitaab alearabii - lubnan, 2002=1422h.
  • sunan alnasayiyi, alnasayiy, tahqiqu: eabd alfataah 'abu ghudata, maktabat almatbueat al'iislamiat - halba, 1986 = 1406hi.
  • alsanusi, muhamad bin yusaf, sharah aleaqidat alsughraa, tahqiqu: 'anas alsharqawii, dar altaqwaa - dimashqa, 2019=1441hi.
  • alsif almashhur fi sharh eaqidat 'abi mansur, alsabiki, eabd alwahaab bin eulay, tahqiqu: du. mustafaa biram, jamieat marmarat - turkia, 2000=1421hi.
  • shajarat alnuwr alzakiat fi tabaqat almalikiati, makhlufu, muhamad bin muhamadi, taeliqu: eabd almajid khayali, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 2003=1424hu.
  • sharah alzarqaniu ealaa mukhtasar khalil wahashiat albanani, alzarqani, eabd albaqi bin yusif, tahqiqa: eabd alsalam 'amin, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 2002=1422h.
  • sharh aleaqayid alnisfiati, altiftazani, maseud bn eumri, taeliqu: eabd alsalam snnar, dar aldiqaaq - suriata, 2007=1427h .
  • sharh almawaqifi, aljirjani, eali bin muhamad, tahqiqu: mahmud eumar aldimyati, dar alkutub aleilmiat -lubnan.
  • sharh sahih albukhari, ealiin bin khalafa, tahqiqa: yasir bin 'iibrahima, maktabat alrushd - alsueudiatu, 2003=1423hi.
  • sharh muslima, alnawawiu, yahyaa bn sharaf, dar 'iihya' alturath - lubnan, 1973= 1392h .
  • shrah minhaj al'usul al'asbahani, mahmud bin eabd alrahman, , tahqiqu: eabd alkarim alnamlati, maktabat alrushd - alsueudiatu, 1999=1420hi.
  • alshafa fi bitaerif huquq almustafaa (mae hashiat alshamnii ealayhi), alqadi eiad, eiad bin musaa, dar alfikr - lubnan, 1988=1409h.
  • shih albukharii albukhari, tahqiqu: muhamad zuhayr, dar tawq alnajat - lubnan, 2001=1422h.
  • shih muslimin, muslma, tahqiqu: muhamad eabd albaqi, dar 'iihya' alturath alearabii - lubnan.
  • aleayn, alfarahidi, alkhalil bin 'ahmad, tahqiqu: da.mahdi almakhzumiu wada. 'iibrahim alsamrrayy, dar alhilal - lubnan.
  • gharayib altafsir waeajayib altaawili, alkarmani, mahmud bin hamzat, muasasat eulum alqar'an - lubnan.
  • alighaniat fi 'usul aldiyn, almutawali, tahqiqu: eimad aldiyn haydar, muasasat alkutub althaqafiat - lubnan.
  • fath alrahman bikashf ma yaltabis min alqar'ani, zakariaa al'ansari, zakariaa bin muhamad, tahqiqa: muhamad eali alsaabuni, dar alqar'an alkarim - lubnan, 1983=1403h.
  • fath alealii almalik fi alfatwaa ealaa madhhab al'iimam malk, ealish, muhamad bin 'ahmada, dar almaerifat - lubnan.
  • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, aibn eabd alsalami, eabd aleaziz bin eabd alsalami, tahqiqu: tah saeda, maktabat alkuliyaat al'azhariat - masr, 1991=1414hu.
  • lbab altafasiri, alkarmani, mahmud bin hamzata, tahqiqu: mahmueat min albahithina, jamieat muhamad bin sueud - alsaeudiatu.
  • mujarad maqalat al'asheiri, abn furka, muhamad bin alhasani, tahqiqu: 'ada. 'ahmad alsaayakhi, maktabat althaqafat aldiyniat - masr.
  • almuharir alwajiz fi tafsir alkitaab aleaziza, abn eatiat, eabd alhaqi bin ghalib, tahqiqu: eabd alsalam eabd alshaafi muhamad, dar alkutub aleilmiat - lubnan,2002= 1422h.
  • almahsul fi 'usul alfiqah, alraazi, muhamad bin eumri, tahqiqu: tah aleulwani, muasasat alrisalat - lubnan, 1997=1418h.
  • alimustadrak ealaa alsahihayni, alhakimi, muhamad bin eabd allahi, tahqiqu: mustafaa eataa, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 1990=1411h.
  • almustasfaa fi 'usul alfiqah, alghazalii, muhamad bin muhamad, tahqiqu: muhamad eabd alshaafi, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 1993=1413h.
  • msnid al'iimam 'ahmad 'ahmad bin hanbal, tahqiqu: eadil murshid wakhrun, muasasat alrisalat - lubnan, 2001=1421h.
  • maeani alqar'ani, alnahas, 'ahmad bin muhamad, tahqiqu: muhamad eali alsaabuni, jamieat 'umi alquraa - alsueudiat, 1989=1409h.
  • muejam 'ashab alqadi 'abi ealii alsudafii abn al'abari, muhamad bin eabd allahi, maktabat althaqafat aldiyniat -masr, 2000=1420h.
  • almaqayis fi allughatu,abin fars, 'ahmad bin faris, tahqiqu: eabd alsalam harun, dar alfikr - lubnan, 1979=1399h.
  • muntahaa alsuwl wal'amal fi eilmayi al'usul waljadli, abn alhajibi, euthman bn eumra, dar alkutub aleilmiat -lubnan, 1985=1405hi.
  • manah aljalil fi sharh mukhtasar khalil, ealish, muhamad bin 'ahmada, dar alfikr - lubnan, 1989=1409h.
  • alminkhul fi 'usul alfiqah, alghazalii, muhamad bin muhamad, tahqiqu: du. muhamad hasan hitu, dar alfikr almueasir -lubnan, 1998=1419hi.
  • minhaj alwusul 'iilaa eilm al'usuli, albaydawi, eabd allah bn eumri, tahqiqa: da.shaeban muhamad 'iismaeil, dar abn hazm - lubnan, 2008=1429h.
  • alnikt waleuyun, almawirdi, eali bin muhamad, tahqiqa: alsayid bin eabd alrahimi, dar alkutub aleilmiat - lubnan.
  • nihayat alsuwl sharh minhaj al'usul al'iisnawii, eabd alrahim bin hasana, dar alkutub aleilmiat - lubnan, 1999=1420h.
  • nihayat alwusul fi dirayat al'usuli, alsafiyu alhindi, muhamad bin eabd alrahimi, tahqiqu: du. salih alyusif wada. saed alsuwih, almaktabat altijariat - alsaeudiat, 1996=1416hi.