إجراءات التحكيم الإلكتروني في منازعات عقود التجارة الإلكترونية (دراسة مقارنة بين التشريعات العربية) / Electronic Arbitration Procedures in E-commerce Contract Disputes: A Comparative Study of Arab Legislations

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

دكتوراه في الحقوق_قسم القانون التجاري كلية الحقوق جامعة بني سويف

المستخلص

لقد تطورت الحياة الاقتصادية بشكل كبير وانتشر معها استخدام تقنيات المعلومات والاتصالات في إنجاز الأعمال التجارية إلكترونياً؛ إذ أصبح يتم إبرام العقود المتعلقة بها وتنفيذها باستخدام طرق الاتصال الحديثة عبر شبكة الإنترنت فيما يسمى بالتجارة الإلكترونية، ثم اتجه التفكير أيضاً إلى استخدام هذه التقنيات الإلكترونية نفسها لتسوية ما قد ينشأ عن هذه الأعمال من منازعات، بمعنى أن إجراءات هذه التسوية تجري عبر شبكات الوسائل الإلكترونية، ومن ثم ظهرت فكرة التحكيم الإلكتروني، الذي يجيء الحديث عن الإجراءات التي يتم بها في بحثي الموسوم بـ"إجراءات التحكيم الإلكتروني في منازعات عقود التجارة الإلكترونية-دراسة مقارنة بين التشريعات العربية-"؛ وذلك في خضم المتغيرات التي نجمت عن التطور الهائل في مجال تقنية المعلومات ونظم الاتصال الحديثة، إذ أصبحنا على أعتاب عالم جديد ذي طابع رقمي يستعصي على أغلب القواعد والأنظمة القانونية التقليدية، الأمر الذي تعاظمت معه الحاجة لتدخل تشريعي لمعالجة الأوضاع القانونية المترتبة على ظاهرة المعلوماتية في مجال التجارة الإلكترونية التي باتت تعتمد على مثل هذه التقنيات سواء من الناحية الموضوعية أو الإجرائية، ومن هنا تبدو الأهمية التي يتمتع بها التحكيم الإلكتروني بوصفه نظاما لفض المنازعات التجارية إلكترونياً، وتبدو أهميته وضرورته بشكل أكبر في مجال المنازعات الناشئة عن تنفيذ العقود والصفقات الإلكترونية ذات الطابع التجاري الدولي، ذلك أن الاختلاف بين كيفية إبرام وتنفيذ الصفقات التجارية التقليدية، وإبرام وتنفيذ الصفقات التجارية الإلكترونية في مجال التجارة الإلكترونية، حتَّم ضرورة تبني قواعد قانونية جديدة تتلاءم مع التجارة الإلكترونية والمعاملات الإلكترونية بصفة عامة، وهذا التبني لهذه القواعد يجب أن يصاحبه ويلازمه تبني آليات ووسائل جديدة لحل المنازعات الناشئة عنها، وكان على رأس هذه الوسائل التحكيم الإلكتروني، الذي هو عبارة عن خليط يجمع بين القواعد القانونية التقليدية من جهة، وبين الوسائل الإلكترونية الحديثة من جهة أخرى؛ إذ تتمازج القواعد والشروط الخاصة بحل المنازعات التي كانت مبنية على البنية التحكيمية مع الوسائل الإلكترونية، فيتم تطويع القواعد القانونية التقليدية لتتلاءم مع متطلبات التجارة الإلكترونية، حيث تجري جميع إجراءات التحكيم، أو بعضها عبر استخدام الوسائل الإلكترونية، بداية من الاتفاق على إحالة النزاع إلى التحكيم، وحتى صدور حكم التحكيم وتنفيذه، دون الحاجة إلى التواجد الشخصي للخصوم والمحكمين في مكان ما، أو الانتقال المادي من مكان إلى آخر. ولقد اتبعت في معالجة هذا البحث العديد من المناهج العلمية القانونية كالمنهج المقارن، والمنهج التحليلي، والمنهج الاستدلالي، أو الاستنتاجي، والمنهج الجدلي أو الفرضي، ولأجل الإحاطة بهذا الموضوع فقد قسمته إلى مقدمة وثلاثة مباحث، لكل مبحث مطلبان، ولكل مطلب عدد من الفروع، ثم ختمته بخاتمة، وأعددت قائمة بأهم المصادر والمراجع، وفهرسا للموضوعات.
 
Abstract:
Economic life has evolved significantly, accompanied by a widespread use of information and communication technologies in conducting business electronically. E-contracts are now concluded and executed using modern communication methods via the internet, in what is known as e-commerce. Subsequently, the idea of using the same electronic technologies to settle disputes arising from these transactions has emerged, meaning that the procedures for such settlement are conducted through electronic networks. Hence, the concept of electronic arbitration has emerged. This research, titled "Electronic Arbitration Procedures in E-commerce Contract Disputes: A Comparative Study of Arab Legislations," discusses the procedures involved in electronic arbitration amidst the changes resulting from the tremendous development in information technology and modern communication systems. We are now on the threshold of a new digital world that defies most traditional legal rules and systems, which has increased the need for legislative intervention to address the legal situations arising from the phenomenon of informatics in the field of e-commerce, which has become dependent on such technologies, both substantively and procedurally. Hence, the importance of electronic arbitration as a system for resolving commercial disputes electronically becomes apparent, and its importance and necessity are even greater in the field of disputes arising from the execution of electronic contracts and transactions of an international commercial nature. The difference between the methods of concluding and executing traditional commercial transactions and the conclusion and execution of electronic commercial transactions in the field of e-commerce necessitates the adoption of new legal rules that are compatible with e-commerce and electronic transactions in general. The adoption of these rules must be accompanied by the adoption of new mechanisms and means for resolving disputes arising therefrom, foremost among which is electronic arbitration, which is a mixture that combines traditional legal rules on the one hand and modern electronic means on the other. The rules and conditions for resolving disputes that were based on the arbitral structure are combined with electronic means, whereby traditional legal rules are adapted to meet the requirements of e-commerce, as all or some of the arbitration procedures are conducted using electronic means, starting from the agreement to refer the dispute to arbitration and ending with the issuance and enforcement of the arbitral award, without the need for the personal presence of the parties and arbitrators in a specific place or physical movement from one place to another. In addressing this research, several legal scientific methods were followed, such as the comparative method, the analytical method, the deductive or inferential method, and the dialectical or hypothetical method. To comprehensively cover this topic, it was divided into an introduction and three chapters, each chapter containing two sections, and each section containing a number of branches. Then, it concluded with a conclusion, and a list of the most important sources and references, and an index of topics was prepared.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • الكتب العامة والمتخصصة

_ الرازي، مختار الصحاح، المكتبة العصرية_الدار النموذجية، بيروت، صيدا، ط5، 1420هـ_1999م.

_ الفيروزآبادى، القاموس المحيط، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، لبنان، ط8، 1426هـ_2005م.

_ الفارابي، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، دار العلم للملايين، بيروت، ط4، 1407ه_1987م.

_ الزَّبيدي، تاج العروس، دار الهداية، د. ط، د. ت.

_ أحمد مختار عبد الحميد عمر، معجم اللغة العربية المعاصرة، بمساعدة فريق عمل، عالم الكتب، ط1، 1429هـ_2008م.

_ أبو العلا النمر، القانون واجب التطبيق على المسائل الإجرائية في مجال التحكيم، دار النهضة العربية، القاهرة، ط 1، 2004م.

_ إبراهيم أحمد إبراهيم, التحكيم الدولي الخاص، دار النهضة العربية، القاهرة، ط2، 1997م.

_ إبراهيم رضوان الجغبير، بطلان حكم المحكم, دار الثقافة للنشر والتوزيع، الأردن، عمان، دون ط، 2009م.

_ أحمد أبو الوفا، التحكيم الاختياري والإجباري، منشأة المعارف، الإسكندرية، ط5، 1988م.

_ أشرف عبد العليم الرفاعي، النظام العام والتحكيم في العلاقات الخاصة الدولية، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 1998م.

_ أحمد عبد الكريم سلامة، قانون التحكيم التجاري الدولي والداخلي، دار النهضة العربية، القاهرة، ط1، 2004م.

_ أحمد حسان حافظ مطاوع، التحكيم في العقود الدولية للإنشاءات، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2007م.

_ إيناس الخالدي، التحكيم الإلكتروني، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2009م.

_ بلال عبد المطلب بدوي، التحكيم الإلكتروني كوسيلة لتسوية منازعات التجارة الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2006م.

_ خالد عبد الفتاح محمد، حماية المستهلك في القانون الدولي الخاص، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2007م.

_ حفيظة السيد الحداد، الوجيز في النظرية العامة في التحكيم التجاري الدولي، منشورات الحلبى الحقوقية، لبنان، بيروت، دون ط، 2007م.

_ حسام الدين فتحي ناصف, التحكيم الإلكتروني في منازعات التجارة الدولية، دراسـة مقارنة في ضوء الاتفاقيات الدولية ولوائح هيئات التحكيم الدولية والقوانين المقارنة, دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2005م.

_ حازم محمد الشرعة، التقاضي الإلكتروني والمحاكم الإلكترونية كنظام قضائي معلوماتي على التقنية وكفرع من فروع القانون بين النظرية والتطبيق، دار الثقافة للنشر والتوزيع، الأردن، عمان، دون ط، 2010م.

 _ خالد ممدوح إبراهيم، التحكيم الإلكتروني في عقود التجارة الدولية، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، دون ط، 2008م.

_ خيري عبد الفتاح السيد البتاتوني، فض المنازعات بالتحكيم الإلكتروني عبر وسائط الاتصال الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، ط2، 2012م.

_ سامي عبد الباقي أبو صالح، التحكيم التجاري الإلكتروني، دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2007م.

_ عاشور مبروك، النظام الإجرائي لخصومة التحكيم، مكتبة الجلاء المنصورة، دون ط، 1998م.

_ عصام عبد الفتاح مطر، التحكيم الإلكتروني، ماهيته، إجراءاته، وآلياته في تسوية منازعات التجارة الإلكترونية والعلامات التجارية وحقوق الملكية الفكرية، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، دون ط، 2009م.

_ عادل أبو هشيمة حوته، عقود خدمات المعلومات الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2004م.

_ عبد الحميد الأحدب، موسوعة التحكيم، التحكيم الدولي-الكتاب الثاني-، منشورات الحلبي الحقوقية، لبنان، بيروت، ط3، 2008م.

_ عزمي عبد الفتاح عطية، قانون التحكيم الكويتي، مطبوعات جامعة الكويت، دون ط، 1990م.

_ فوزي محمد سامي، التحكيم التجاري الدولي، دراسة مقارنة, دار الثقافة للنشر والتوزيع، الأردن, ط1، 2008م.

_ فيصل محمد كمال عبد العزيز، الحماية القانونية لعقود التجارة الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2008م.

_ کرم محمد زيد النجار, التحكيم التجاري الدولي، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، ط1، دون ت.

_ لزهر بن سعيد، التحكيم التجاري الدولي وفقاً لقانون الإجراءات الإدارية والمدنية والقوانين المقارنة، دار هومة للطباعة والنشر، الجزائر، دون ط، 2002م.

_ محمد نور عبد الهادي شحاته، الرقابة على أعمال المحكمين، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، دون ت.

_ محمود سمير الشرقاوي، القانون واجب التطبيق على موضوع النزاع في التحكيم التجاري الدولي، دراسات قانونية في التحكيم التجاري الدولي، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 2002م.

_ محمود مختار بريري، التحكيم التجاري الدولي، دار النهضة العربية، القاهرة، ط3، 2004م.

_ محمد أمين الرومي، النظام القانوني للتحكيم الإلكتروني، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، دون ط، 2006م.

_ محمد محمد بدران، مذكرات في حكم التحكيم، دار النهضة العربية، القاهرة، دون ط، 1999م.

_ منير محمد الجنبيهي، ممدوح محمد الجنبيهي، التحكيم الإلكتروني، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، ط1، 2006م.

_ محمد مأمون سليمان، التحكيم الإلكتروني، التجارة الإلكترونية، اتفاق التحكيم، عملية التحكيم، حكم التحكيم، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، دون ط، 2011م.

_ مجمع اللغة العربية بالقاهرة، المعجم الوسيط، دار الدعوة، دون ط، دون ت.

_ نبيل إسماعيل عمر، التحكيم في المواد المدنية والتجارية والوطنية والدولية، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، ط1، 2004م.

_ نضال إسماعيل برهم, أحكام عقود التجارة الإلكترونية، دار الثقافة للنشر والتوزيع، الأردن، عمان، ط1، 2005م.

_ نسرين عبد الحميد نبيه، التحكيم الإلكتروني واندماج الشركات، دار الكتب القانونية، مصر، المحلة الكبرى، دون ط، دون ت.

_ هشام خالد, تكوين المحكمة التحكيمية في منازعات التجارة الدولية، المجلد الأول, منشأة المعارف، الإسكندرية, 2008م.

  • الرسائل العلمية والأطروحات الجامعية

أولاً: رسائل الدكتوراه:

_ أحمد حسان حافظ مطاوع، التحكيم في العقود الدولية للإنشاءات، لنيل درجة الدكتوراه في الحقوق من كلية الحقوق جامعة القاهرة، العام الجامعي 1998م.

_ أحمد المصطفى محمد صالح الصادق, التحكيم في منازعات عقود الاستثمار, رسالة دكتوراه في القانون الخاص، جامعة شندي كلية الدراسات العليا والبحث العلمي، العام الجامعي 2012م.

_ جعفر ذيب عبد بدر المعاني، دور القاضي الوطني في تفعيل التحكيم الإلكتروني، أطروحة لنيل درجة الدكتوراه في القانون الخاص من كلية الدراسات القانونية العليا، جامعة عمان العربية، المملكة الأردنية الهاشمية، العام الجامعي 1434ه_2012م.

_ محمد حسن محمد علي، التحكيم الإلكتروني في منازعات التجارة الدولية، رسالة لنيل درجة الدكتوراه، كلية الحقوق جامعة حلوان، القاهرة، العام الجامعي 2011_2012م.

_ محمد إبراهيم أبو الهيجاء، القانون واجب التطبيق على عقود التجارة الإلكترونية، رسالة لنيل دكتوراه في القانون التجاري، جامعة الدول العربية، معهد البحوث والدراسات العربي، مصر، القاهرة، 2004م.

ثانياً: رسائل الماجستير

_ إلهام الخزار، وحيد عزام، التحكيم التجاري الدولي في إطار منهج التنازع، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة النجاح، فلسطين، العام الجامعي 2009م.

_ بوجمعة جعفر، الوسائل الإلكترونية لحل منازعات عقود التجارة الإلكترونية، مذكرة تخرج لنيل شهادة الماجستير في العلوم القانونية، تخصص عقود ومسؤولية، من كلية الحقوق والعلوم السياسية، البويرة، العام الجامعي 2014م.

_ سهيلة تواتي، حسينة تونس، تنفيذ أحكام التحكيم التجاري الدولي في الجزائر، مذكرة لنيل شهادة الماجستير في القانون، من كلية الحقوق جامعة عبد الرحمان ميرة، بجاية، الجزائر، العام الجامعي 2011_2012م.

_ خليل بو صنوبرة، القرار التحكيمي وطرق الطعن فيه طبقا للتشريع الجزائري، رسالة ماجستير، جامعة قسنطينة، الجزائر، العام الجامعي 2007م.

_ رجاء نظام حافظ بنى شمسة، الإطار القانوني للتحكيم الإلكتروني، دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية الدراسات العليا, جامعة النجاح الوطنية في نابلس، فلسطين، العام الجامعي 2009م.

_ سعد خليفة خلف الهيفي، القانون واجب التطبيق على التحكيم الإلكتروني، رسالة ماجستير مقدمة استكمالًا للحصول على درجة الماجستير في القانون الخاص، من كلية الحقوق جامعة الشرق الأوسط، الأردن، عمان، العام الجامعي 2013م.

_ سارة عبد الحسين رحمانيان، تنفيذ حكم التحكيم الإلكتروني، دراسة تحليلية مقارنة، رسالة ماجستير في القانون الخاص، من كلية الحقوق جامعة الشرق الأوسط، الأردن، العام الجامعي 2011م.

_كريم بوديسة، التحكيم الإلكتروني كوسيلة لتسوية منازعات عقود التجارة الدولية، مذكرة لنيل شهادة الماجستير في القانون، كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة مولود معمري، تيزي وزو، الجزائر, العام الجامعي 2012م.

_ محمد محمود محمد جبران, التحكيم الإلكتروني كوسيلة لحل منازعات التجارة الإلكترونية، رسالة ماجستير في القانون الخاص, كلية الحقوق جامعة الشرق الأوسط, الأردن، عمان, العام الجامعي 2009م.

_ محمد خالد الحضين، اتفاق التحكيم الإلكتروني، دراسة مقارنة بين القانونين الأردني والكويتي، رسالة ماجستير في القانون الخاص من كلية الحقوق جامعة الشرق الأوسط، الأردن، العام الجامعي 2011م.

_ محمود محمد يوسف الشيخ، القانون واجب التطبيق على اتفاق التحكيم الإلكتروني، دراسة مقارنة، رسالة ماجستير من كلية القانون، جامعة آل البيت، الأردن، العام الجامعي 2011م.

__ محمد عبد الوهاب العداسين، التحكيم الإلكتروني كوسيلة لتسوية منازعات التجارة الإلكترونية، دراسة مقارنة، رسالة ماجستير من قسم القانون بكلية الدراسات الفقهية والقانونية جامعة آل البيت، الأردن، العام الجامعي 2008_2009م.

  • المقالات والأبحاث المنشورة في المجلات والدوريات العلمية

_ أحمد هندي، حكم التحكيم الإلكتروني، بحث منشور بمجلة الحقوق للبحوث القانونية والاقتصادية تصدرها كلية الحقوق بجامعة الإسكندرية، العدد 2، السنة 2009م.

_ آلاء يعقوب النعيمي، الإطار القانوني لاتفاق التحكيم الإلكتروني، بحث منشور بمجلة جامعة الشارقة للعلوم الشرعية والقانونية، المجلد 6, العدد 2، السنة 2009م.

_ رقية رياض, التحكيم في المنازعات المالية والمصرفية, ورقة عمل مقدمة إلي المعهد المصرفي 2006م.

_ سند حسن صالح سالم، التحكيم الإلكتروني وإجراءاته، بحث منشور بمجلة العلوم الإدارية والاقتصادية، مجلة علمية محكمة متخصصة تصدرها كلية الاقتصاد والعلوم الإدارية، جامعة عدن، العددان 15، 16، يناير_ديسمبر 2015م.

_ عبد الحميد الأحدب، التحكيم الدولي، بحث منشور بمجلة التحكيم العالمية, العدد 37, ط1، 2018م.

_ قاشي علال، عشير جيلالي، حتمية التجارة الإلكترونية وآثارها الاقتصادية، بحث منشور بمجلة الحقوق والحريات، كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة محمد خيضر بسكرة، الجزائر، المجلد 9، العدد 2، 2021م.

_ مصلح أحمد الطراونة، نور حمد الحجايا، التحكيم الإلكتروني، بحث منشور بمجلة الحقوق، تصدرها كلية الحقوق جامعة البحرين، المجلد 2، العدد 1، يناير 2005م.

_ نبيل زيد سليمان مقابلة, التحكيم الإلكتروني, بحث منشور بمجلة الفقه والقانون، العدد 24، السنة 2014م.

_ نبيلة عبد الكريم كبور، التحكيم الإلكتروني، بحث منشور بمجلة العدل، العدد 42، السنة 16، أغسطس 2014م.

  • المؤتمرات والندوات والدورات العلمية

_ حازم حسن جمعة، اتفاق التحكيم الإلكتروني وطرق الإثبات عبر وسائل الاتصال الحديثة، المؤتمر العلمي الأول حول الجوانب القانونية والأمنية  للعمليات الإلكترونية، الإمارات العربية المتحدة، دبي، إبريل 2003م.

_ خالد ممدوح إبراهيم، التحكيم الإلكتروني في عقود الاستثمارات الدولية، ورقة عمل نشرتها المنظمة العربية للتنمية الإدارية قدمت في ندوة عقود الاستثمار الدولية ومنازعاتها، المنعقدة في الدار البيضاء، المملكة المغربية، في يونيو 2007م.

_ محمد مهنا, ورقة مقدمة إلي ندوة التحكيم كبديل للتقاضي التي نظمها اتحاد بنوك مصر, فندق النيل هيلتون, يوليو 1996م.

  • القرارات والاتفاقيات والتشريعات والقوانين الدولية والوطنية وأحكام القضاء

_ اتفاقية لاهاي للتسوية السلمية للمنازعات الدولية 1907م.

_ القانون النموذجي لليونسيترال للتجارة الدولية الإلكترونية بشأن التوقيع الإلكتروني الصادر عام 2001م.

_ اتفاقية نيويورك الخاصة بالاعتراف وتنفيذ أحكام المحكمين الأجنبية الصادرة 1958م.

_ التوجيه الأوروبي رقم 93 لسنة 1999م.

_ لائحة غرفة التجارة الدولية بباريس المعدلة سنة 1998م.

_ لائحة مركز تحكيم ووساطة الوايبو.

_ لائحة التحكيم الإلكتروني لجمعية التحكيم الأمريكية.

_ قانون التحكيم في المواد المدنية والتجارية المصري الصادر بالقانون رقم 27 لسنة 1994م.

_ نظام التعاملات الإلكترونية السعودي رقم م/18 وتاريخ 8/3/1428ه.

_ قانون المعاملات والتجارة الإلكترونية الإماراتي رقم 2 لسنة 2002م

_ قانون التحكيم الأردني رقم 31 لسنة 2001م المعدل بالقانون رقم 16 لسنة 2018م.

_ قانون التحكيم السوداني لسنة 2016م.

_ قانون التحكيم الفلسطيني رقم 3 لسنة 2000م.

_ أحكام منشورة للمحكمة الدستورية العليا.

_ أحكام منشورة لمحكمة النقض المصرية.

_ أحكام منشورة للمحكمة الإدارية العليا.

_ حكم مركز القاهرة الإقليمي للتحكيم التجاري الدولي في جلسة 12/3/1998م في الدعوى رقم 95 لسنة 1995م، مجلة التحكيم العربي البند 7، العدد 1، مايو 1999م.

 

 

 

References:

 

 

  • alkutub aleama walmutakhasisa
  • alraazi, mukhtar alsahahi, almaktabat aleasriatu_aldaar alnamudhajiatu, bayrut, sayda, ta5, 1420h_1999m.
  • alfayruzabadaa, alqamus almuhita, muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut, lubnan, ta8, 1426h_2005m.
  • alfarabi, alsihah taj allughat wasihah alearabiati, dar aleilm lilmalayini, bayrut, ta4, 1407h_1987m.
  • alzzabydy, taj alearus, dar alhidayati, da. ta, du. t.
  • 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumr, muejam allughat alearabiat almueasirati, bimusaeadat fariq eamal, ealam alkatab, ta1, 1429h_2008m.
  • 'abu aleula alnamiru, alqanun wajib altatbiq ealaa almasayil al'iijrayiyat fi majal altahkimi, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, t 1, 2004m.
  • 'iibrahim 'ahmad 'iibrahim, altahkim alduwliu alkhasu, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta2, 1997m.
  • 'iibrahim ridwan aljaghbir, batlan hakam almahkami, dar althaqafat lilnashr waltawziei, al'urduni, eaman, dun ta, 2009m.
  • 'ahmad 'abu alwafa, altahkim aliakhtiariu wal'iijbari, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati, ta5, 1988m.
  • 'ashraf eabd alealim alrafaei, alnizam aleamu waltahkim fi alealaqat alkhasat alduwliati, dar alnahdat alearabiati, alqahirat, dun ta, 1998m.
  • 'ahmad eabd alkarim salamat, qanun altahkim altijarii aldawlii waldaakhili, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, ta1, 2004m.
  • 'ahmad hasaan hafiz mutawaea, altahkim fi aleuqud alduwliat lil'iinsha'ati, dar alnahdat alearabiati, alqahirata, dun ta, 2007m.
  • 'iinas alkhalidi, altahkim al'iilikturuni, dar alnahdat alearabiati, alqahiratu, dun ta, 2009mi.
  • bilal eabd almutalib bidwi, altahkim al'iiliktruniu kawasilat litaswiat munazaeat altijarat al'iiliktruniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirata, dun ta, 2006m.
  • khalid eabd alfataah muhamad, himayat almustahlik fi alqanun alduwalii alkhasi, dar alnahdat alearabiati, alqahirata, dun ta, 2007m.
  • hafizat alsayid alhadaad, alwajiz fi alnazariat aleamat fi altahkim altijarii alduwali, manshurat alhalbaa alhuquqiati, lubnan, bayrut, dun ta, 2007m.
  • husam aldiyn fathi nasif, altahkim al'iiliktruniu fi munazaeat altijarat alduwaliati, dirasitan muqaranatan fi daw' alaitifaqiaat alduwaliat walawayih hayyat altahkim alduwaliat walqawanin almuqaranatu, dar alnahdat alearabiati, alqahirat, dun ta, 2005m.
  • hazim muhamad alshareat, altaqadi al'iiliktruniu walmahakim al'iiliktruniat kanizam qadayiyin maelumatiin ealaa altaqniat wakafrae min furue alqanun bayn alnazariat waltatbiqi, dar althaqafat lilnashr waltawziei, al'urduni, eaman, dun ta, 2010m.
  • khalid mamduh 'iibrahima, altahkim al'iilikturuniu fi euqud altijarat alduwliati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriata, dun ta, 2008m.
  • khayri eabd alfataah alsayid albatatuni, fadu almunazaeat bialtahkim al'iiliktrunii eabr wasayit aliatisal al'iilikturuniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta2, 2012m.
  • sami eabd albaqi 'abu salihi, altahkim altijariu al'iilikturuniu, dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, dun ta, 2007m.
  • eashur mabrukin, alnizam al'iijrayiya likhusumat altahkimi, maktabat aljala' almansurat, dun ta, 1998m.
  • eisam eabd alfataah mutari, altahkim al'iiliktruni, mahituhu, 'iijra'atihi, waliaatuh fi taswiat munazaeat altijarat al'iiliktruniat walealamat altijariat wahuquq almilkiat alfikriati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariata, dun ta, 2009m.
  • eadil 'abu hashimat hawatahu, euqud khidmat almaelumat al'iilikturuniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, dun ta, 2004m.
  • eabd alhamid al'ahdab, mawsueat altahkimi, altahkim alduwli-alkitaab althaani-, manshurat alhalabi alhuquqiati, lubnan, bayrut, ta3, 2008m.
  • eazmi eabd alfataah eatiat, qanun altahkim alkuaytii, matbueat jamieat alkuayti, dun ta, 1990m.
  • fawzi muhamad sami, altahkim altijariu alduwliu, dirasat muqaranati, dar althaqafat lilnashr waltawziei, al'urduni, ta1, 2008m.
  • faysal muhamad kamal eabd aleaziza, alhimayat alqanuniat lieuqud altijarat al'iilikturuniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, dun ta, 2008m.
  • kram muhamad zayd alnajar, altahkim altijariu alduwali, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, ta1, dun t.
  • lizuhr bin saeida, altahkim altijariu alduwliu wfqaan liqanun al'iijra'at al'iidariat walmadaniat walqawanin almuqaranata, dar humat liltibaeat walnashri, aljazayir, dun ta, 2002m.
  • muhamad nur eabd alhadi shihatuhu, alraqabat ealaa 'aemal almuhakamina, dar alnahdat alearabiati, alqahirata, dun ta, dun t.
  • mahmud samir alsharqawi, alqanun wajib altatbiq ealaa mawdue alnizae fi altahkim altijarii alduwali, dirasat qanuniat fi altahkim altijarii alduwali, dar alnahdat alearabiati, alqahirat, dun ta, 2002m.
  • mahmud mukhtar briri, altahkim altijariu alduwali, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta3, 2004m.
  • muhamad 'amin alruwmi, alnizam alqanuniu liltahkim al'iilikturunii, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriata, dun ta, 2006m.
  • muhamad muhamad badran, mudhakirat fi hukm altahkimi, dar alnahdat alearabiati, alqahirata, dun ta, 1999m.
  • munir muhamad aljunbihi, mamduh muhamad aljunbihii, altahkim al'iilikturuniu, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, ta1, 2006mi.
  • muhamad mamun sulayman, altahkim al'iiliktruniu, altijarat al'iiliktruniatu, aitifaq altahkimi, eamaliat altahkimi, hakm altahkimi, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariata, dun ta, 2011m.
  • majmae allughat alearabiat bialqahirati, almuejam alwasiti, dar aldaewati, dun ta, dun ti.
  • nabil 'iismaeil eumr, altahkim fi almawadi almadaniat waltijariat walwataniat walduwliati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriat, ta1, 2004m.
  • nidal 'iismaeil birahma, 'ahkam euqud altijarat al'iilikturuniati, dar althaqafat lilnashr waltawziei, al'urduni, eaman, ta1, 2005m.
  • nisrin eabd alhamid nabihi, altahkim al'iiliktruniu waindimaj alsharikati, dar alkutub alqanuniati, masir, almahalat alkubraa, dun ta, dun t.
  • hisham khalid, takwin almahkamat altahkimiat fi munazaeat altijarat alduwaliati, almujalad al'awala, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriat, 2008m.
  • alrasayil aleilmia wal'utruhat aljamieia

1: rasayil aldukturah:

  • 'ahmad hasaan hafiz matawaea, altahkim fi aleuqud alduwaliat lil'iinsha'ati, linayl darajat aldukturah fi alhuquq min kuliyat alhuquq jamieat alqahirat, aleam aljamieii 1998m.
  • 'ahmad almustafaa muhamad salih alsaadiq, altahkim fi munazaeat euqud alaistithmari, risalat dukturah fi alqanun alkhasi, jamieat shanday kuliyat aldirasat aleulya walbahth alealmii, aleama aljamieii 2012m.
  • jaefar dhib eabd badr almaeani, dawr alqadi alwatanii fi tafeil altahkim al'iiliktruni, 'utruhat linayl darajat aldukturah fi alqanun alkhasi min kuliyat aldirasat alqanuniat aleulya, jamieat eaman alearabiat, almamlakat al'urduniyat alhashimiati, aleam aljamieii 1434h_2012m.
  • muhamad hasan muhamad eulay, altahkim al'iiliktruniu fi munazaeat altijarat alduwaliati, risalat linil darajat aldukturahi, kuliyat alhuquq jamieat hulwan, alqahirat, aleam aljamieii 2011_2012m.
  • muhamad 'iibrahim 'abu alhayja', alqanun wajib altatbiq ealaa euqud altijarat al'iiliktruniati, risalat linil dukturah fi alqanun altijari, jamieat alduwal alearabiati, maehad albuhuth waldirasat alearabii, masr, alqahirat, 2004m.

2: rasayil almajistir

  • 'iilham alkhazar, wahid eazami, altahkim altijariu alduwaliu fi 'iitar manhaj altanazuei, risalat majistir ghayr manshuratin, jamieat alnajahi, filastin, aleam aljamieii 2009ma.
  • biwajumeat jaefar, alwasayil al'iiliktruniat lihali munazaeat euqud altijarat al'iiliktruniati, mudhakiratan takhruj linayl shahadat almajistir fi aleulum alqanuniati, tukhasis euqud wamaswuwliatan, min kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, albuayrat, aleam aljamieii 2014m.
  • suhaylat tawati, husinat tunis, tanfidh 'ahkam altahkim altijarii alduwalii fi aljazayir, mudhakiratan linayl shahadat almajistir fi alqanuni, min kuliyat alhuquq jamieat eabd alrahman myrt, bijayt, aljazayar, aleam aljamieii 2011_2012m.
  • khalil bu sanubart, alqarar altahkimii waturuq altaen fih tibqan liltashrie aljazayiriu, risalat majistir, jamieat qasntinat, aljazayir, aleam aljamieii 2007m.
  • raja' nizam hafiz banaa shamsata, al'iitar alqanunii liltahkim al'iiliktrunii, dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat aldirasat aleulya, jamieat alnajah alwataniat fi nabuls, filastin, aleam aljamieia 2009ma.
  • saed khalifat khalaf alhifi, alqanun wajib altatbiq ealaa altahkim al'iiliktruni, risalat majistir muqadimatan astkmalan lilhusul ealaa darajat almajistir fi alqanun alkhasi, min kuliyat alhuquq jamieat alsharq al'awsat, al'urdunn, eaman, aleam aljamieii 2013m.
  • sart eabd alhusayn rahmanian, tanfidh hukm altahkim al'iiliktrunii, dirasat tahliliat muqaranata, risalat majistir fi alqanun alkhasi, min kuliyat alhuquq jamieat alsharq al'awsat, al'urdunn, aleama aljamieii 2011m.
  • karim budisat, altahkim al'iiliktruniu kawasilat litaswiat munazaeat euqud altijarat alduwaliati, mudhakiratan linil shahadat almajistir fi alqanuni, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat mawlud maemiri, tizi wazaw, aljazayar, aleam aljamieii 2012m.
  • muhamad mahmud muhamad jibran, altahkim al'iiliktruniu kawasilat lihali munazaeat altijarat al'iiliktruniati, risalat majistir fi alqanun alkhasi, kuliyat alhuquq jamieat alsharq al'awsat, al'urduni, eaman, aleam aljamieii 2009m.
  • muhamad khalid alhadin, aitifaq altahkim al'iiliktrunii, dirasat muqaranat bayn alqanunayn al'urduniyi walkuayti, risalat majistir fi alqanun alkhasi min kuliyat alhuquq jamieat alsharq al'awsat, al'urdunn, aleama aljamieii 2011m.
  • mahmud muhamad yusif alshaykhu, alqanun wajib altatbiq ealaa aitifaq altahkim al'iiliktrunii, dirasat muqaranati, risalat majistir min kuliyat alqanuni, jamieat al albit, al'urdunn, aleama aljamieii 2011m.
  • _ muhamad eabd alwahaab aleadasinu, altahkim al'iiliktruniu kawasilat litaswiat munazaeat altijarat al'iiliktruniati, dirasat muqaranati, risalat majistir min qism alqanun bikuliyat aldirasat alfiqhiat walqanuniat jamieat al albit, al'urdunu, aleama aljamieii 2008_2009m.
  • almaqalat wal'abhath almanshura fi almajalaat waldawriaat aleilmia
  • 'ahmad hindi, hakam altahkim al'iiliktruni, bahath manshur bimajalat alhuquq lilbuhuth alqanuniat walaiqtisadiat tasdiruha kuliyat alhuquq bijamieat al'iiskandariat, aleadad 2, alsanat 2009m.
  • ala' yaequb alnueaymi, al'iitar alqanunia liaitifaq altahkim al'iiliktruni, bahath manshur bimajalat jamieat alshaariqat lileulum alshareiat walqanuniat, almujalad 6, aleadad 2, alsanat 2009m.
  • raqayat riad, altahkim fi almunazaeat almaliat walmasrifiati, waraqat eamal muqadimat 'iilay almaehad almasrifiu 2006m.
  • sanad hasan salih salima, altahkim al'iiliktruniu wa'iijra'atuhi, bahath manshur bimajalat aleulum al'iidariat walaiqtisadiati, majalat eilmiat mahkamat mutakhasisat tasaduraha kuliyat alaiqtisad waleulum al'iidariati, jamieat eadan, aleuddan 15, 16, yanayir_disambir 2015m.
  • eabd alhamid al'ahdabi, altahkim alduwli, bahath manshur bimajalat altahkim alealamiati, aleadad 37, ta1, 2018m.
  • qashi ealal, eashir jilali, hatmiat altijarat al'iiliktruniat watharuha alaiqtisadiatu, bahath manshur bimajalat alhuquq walhuriaati, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat muhamad khaydar bisikrati, aljazayar, almujalad 9, aleadad 2, 2021m.
  • maslah 'ahmad altarawnat, nur hamd alhajaya, altahkim al'iiliktruniu, bahath manshur bimajalat alhuquqi, tasdiruha kuliyat alhuquq jamieat albahrayn, almujalad 2, aleadad 1, yanayir 2005m.
  • nabil zayd sulayman muqabalatu, altahkim al'iilikturunii, bahath manshur bimajalat alfiqh walqanuni, aleadad 24, alsanat 2014m.
  • nabilat eabd alkarim kabur, altahkim al'iiliktruniu, bahath manshur bimajalat aleadli, aleadad 42, alsanat 16, 'aghustus 2014m.
  • almutamarat walnadawat waldawrat aleilmia
  • hazim hasan jumeat, aitifaq altahkim al'iiliktrunii waturuq al'iithbat eabr wasayil alaitisal alhadithati, almutamar aleilmia al'awal hawl aljawanib alqanuniat wal'amniat lileamaliaat al'iiliktruniati, al'iimarat alearabiat almutahidatu, dibi, 'iibril 2003m.
  • khalid mamduh 'iibrahim, altahkim al'iiliktruniu fi euqud alaistithmarat alduwaliati, waraqat eamal nasharatha almunazamat alearabiat liltanmiat al'iidariat qadimat fi nadwat euqud alaistithmar alduwaliat wamunazaeatiha, almuneaqadat fi aldaar albayda', almamlakat almaghribiati, fi yuniu 2007m.
  • muhamad mihna, waraqat muqadimat 'iilay nadwat altahkim kabadil liltaqadi alati nazamaha aitihad banuk masr, funduq alniyl hiltun, yuliu 1996m.
  • alqararat walitifaqiaat waltashrieat walqawanin alduwlia walwatania wa'ahkam alqada'
  • atifaqiat lahay liltaswiat alsilmiat lilmunazaeat alduwliat 1907m.
  • alqanun alnamudhajiu lilyunsitral liltijarat alduwliat al'iilikturuniat bishan altawqie al'iiliktrunii alsaadir eam 2001m.
  • atifaqiat niwyurk alkhasat bialaietiraf watanfidh 'ahkam almuhkamayn al'ajnabiat alsaadirat 1958m.
  • altawjih al'uwrubiyu raqm 93 lisanat 1999m.
  • layihat ghurfat altijarat alduwliat bibaris almueadalat sanat 1998m.
  • layihat markaz tahkim wawasatat alwaybw.
  • layihat altahkim al'iilikturunii lijameiat altahkim al'amrikiati.
  • qanun altahkim fi almawadi almadaniat waltijariat almisriu alsaadir bialqanun raqm 27 lisanat 1994m.
  • nizam altaeamulat al'iilikturuniat alsueudii raqm ma/18 watarikh 8/3/1428h.
  • qanun almueamalat waltijarat al'iiliktruniat al'iimaratii raqm 2 lisanat 2002m
  • qanun altahkim al'urduniyi raqm 31 lisanat 2001m almueadal bialqanun raqm 16 lisanat 2018m.
  • qanun altahkim alsuwdanii lisanat 2016m.
  • qanun altahkim alfilastinii raqm 3 lisanat 2000m.
  • 'ahkam manshurat lilmahkamat aldusturiat aleulya.
  • 'ahkam manshurat limahkamat alnaqd almisriati.
  • 'ahkam manshurat lilmahkamat al'iidariat aleulya.
  • hakm markaz alqahirat al'iiqlimii liltahkim altijarii alduwalii fi jalsat 12/3/1998m fi aldaewaa raqm 95 lisanat 1995ma, majalat altahkim alearabii alband 7, aleadad 1, mayu 1999m.