الجوانب القانونية لليمين الإلكترونية / The Legal Aspects Of E-Oaths

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة مصر للعلوم التكنولوجيا

المستخلص

يتناول البحث الجوانب القانونية لنظام التقاضي الإلكتروني مع التركيز على أداء اليمين الإلكترونية كإحدى وسائل الإثبات الحديثة التي يتم تطبيقها عبر الوسائط الرقمية. يُعرف التقاضي الإلكتروني كنظام قضائي يعتمد على التكنولوجيا في جميع مراحل الدعوى، من تقديم المستندات إلى تنفيذ الأحكام، مما يسهم في تسريع الإجراءات القضائية وزيادة الكفاءة.
يركز البحث على دور اليمين الإلكترونية كوسيلة هامة في إثبات القضايا، حيث يمكن للأطراف أداء اليمين عبر الصوت أو الصورة دون الحاجة للحضور الشخصي أمام المحكمة. يشمل ذلك متطلبات تقنية وبشرية هامة لضمان التنفيذ السليم لهذا النظام، مثل توفير البنية التحتية الرقمية المناسبة، وتدريب القضاة والمحامين على استخدام هذه التقنيات بشكل فعال.
كما يعرض البحث مزايا التقاضي الإلكتروني، مثل تسريع الإجراءات وتقليل التكاليف، بالإضافة إلى تسهيل الوصول إلى العدالة للأطراف المتواجدين في أماكن جغرافية مختلفة. لكنه يشير أيضًا إلى التحديات التي قد تواجه هذا النظام، بما في ذلك مخاطر القرصنة وصعوبة ضمان مصداقية الشهادات في غياب التفاعل المباشر.
في الختام، يوصي البحث بضرورة تحديث التشريعات القانونية لتشمل تنظيم أداء اليمين إلكترونيًا، مع وضع ضوابط قانونية وتقنية تضمن حماية حقوق الأطراف وتحقيق العدالة بكفاءة
 
Abstract:
 The research deals with the legal aspects of the e-litigation system with a focus on the electronic oath as one of the modern means of proof that is applied through digital media. E-litigation is defined as a judicial system that relies on technology in all stages of litigation, from the submission of documents to the execution of judgments, which contributes to speeding up judicial procedures and increasing efficiency.
The research focuses on the role of the e-oath as an important means of proving cases, as parties can take an oath via voice or image without the need to be physically present in front of the court. This includes important technical and human requirements to ensure the proper implementation of this system, such as providing the appropriate digital infrastructure and training judges and lawyers to use these technologies effectively.
The research also outlines the advantages of e-litigation, such as speeding up procedures and reducing costs, as well as facilitating access to justice for geographically dispersed parties. However, it also points out the challenges that this system may face, including the risk of hacking and the difficulty of ensuring the credibility of testimonies in the absence of face-to-face interaction.
In conclusion, the research recommends that legal legislation should be updated to include the regulation of electronic oaths, with legal and technical controls that ensure the protection of the rights of the parties and the efficient delivery of justice.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولا: المعاجم اللغوية:

    • بصائر ذوي التمييز في لطائف الكتاب العزيز: مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب الفيروزآبادى، تحقيق: محمد علي النجار، نشر المجلس الأعلى للشئون الإسلامية - لجنة إحياء التراث الإسلامي، القاهرة 1412هــ/1992م، جـ5،
    • لسان العرب: الكتاب: لسان العرب-محمد بن مكرم بن على الرويفعى الإفريقى دار صادر – بيروت ط3- ١٤١٤ هـ.
    • لسان العرب: محمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري، ط1 دار صادر بيروت.
    • مختار الصحاح: زين الدين أبو عبد الله محمد بن أبي بكر بن عبد القادر الحنفي الرازي، تحقيق: يوسف الشيخ محمد، الناشر: المكتبة العصرية - الدار النموذجية، بيروت – صيدا، ط5/ 1420هــ / 1999م.
    • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير: أحمد بن محمد بن علي الفيومي ثم الحموي، أبو العباس، نشر المكتبة العلمية – بيروت. جـ2
    • معجم مقاييس اللغة: أحمد بن فارس بن زكريا القزويني الرازي، أبو الحسين، تحقيق: عبد السلام محمد هارون، نشر: دار الفكر 1399هــ / 1979م.
    • المفردات في غريب القرآن: أبو القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب الأصفهانى، تحقيق: صفوان عدنان الداودي، نشر: دار القلم، الدار الشامية - دمشق بيروت الطبعة: الأولى - 1412 هـ

    ثانيا: كتب الشريعة الإسلامية:

    • كتب التراث:
    • التحرير والتنوير" تحرير المعنى السديد وتنوير العقل الجديد من تفسير الكتاب المجيد": محمد الطاهر بن محمد بن محمد الطاهر بن عاشور التونسي(المتوفى: 1393هــ) نشر: الدار التونسية للنشر – تونس 1984 هـ.
    • الفتاوى الكبرى: تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي، (دار الفكر-د.ط-1403هــ-1983م).
    • تبصرة الحكام: إبراهيم بن علي بن محمد، ابن فرحون، برهان الدين اليعمري، (مكتبة الكليات الأزهرية- الطبعة الأولى-1406هــ-1986م).
    • كتب المعاصرين.
    • محمد مصطفى الزحيلي: وسائل الإثبات في الشريعة الإسلامية في المعاملات المدنية والأحوال الشخصية، مكتبة دار البيان.
    • أحمد إبراهيم بك: طرق القضاء في الشريعة الإسلامية، ط1982م.
    • أحمد نشأت: رسالة الإثبات، نشر مكتبة العلم للجميع، بيروت، 2005م.

    ثالثا: الكتب القانونية:

    • أحمد أبو الوفا: الإثبات في المواد المدنية والتجارية, بيروت,1987م.
    • أحمد حسام طه تمام: الجرائم الناشئة عن استخدام الحاسب الآلي الحماية الجنائية للحاسب الآلي , دار النهضة – العربية , القاهرة 2000م.
    • أحمد زكي: في سبيل موسوعة علمية، دار الشروق 1971م.
    • أحمد شرف الدين: عقود التجارة الإلكترونية- تكوين العقد وإثباته – جامعة عين شمس.
    • أحمد شوقي عبدالرحمن: أحكام الالتزام والإثبات، ط1984م.
    • أحمد عبد الكريم سلامة: القانون الدولي الخاص النوعي، دار النهضة العربية 2002م.
    • أحمد عبدالصبور الدلجاوي: انعكاسات المعلوماتية على الوظيفة القضائية للدولة، المجلة المصرية للدراسات القانونية والاقتصادية، العدد 3 يناير 2015م.
    • أحمد هندي: التقاضي الإلكتروني، استعمال الوسائل الإلكترونية في التقاضي، دراسة مقارنة، دار الجامعة الجديدة، 2014م.
    • آدم وهيب النداوي: دور الحاكم المدني في الإثبات، رسالة ماجستير، دار الثقافة للنشر والتوزيع، عمان، 2001م.
    • أسامة مجاهد: خصوصية التعاقد عبر الانترنت، دار النهضة العربية 2000م.
    • إسماعيل عبد النبي شاهين: أمن المعلومات في الإنترنت بين الشريعة والقانون، مؤتمر القانون والكمبيوتر والانترنت الذي نظمته كلية الشريعة والقانون بالتعاون مع مركز الإمارات للدراسات والبحوث الاستراتيجية، ومركز تقنية المعلومات بجامعة الإمارات العربية المتحدة، من 1: 3 مايو 2000م، ط3 المجلد الثالث 2004م
    • إسماعيل غانم: في أحكام الالتزام والإثبات، ط1985م.
    • إسماعيل نصيف جاسم: اليمين الحاسمة ودورها في الاثبات. بحث مقدم الى المعهد القضائي، الدراسات القانونية المتخصصة 1990م.
    • أمير فرج يوسف: المحاكم الإلكترونية المعلوماتية والتقاضي الإلكتروني
    • أنور طلبة: طرق وأدلة الإثبات في المواد المدنية والتجارية والأحوال الشخصية.
    • إيمان مأمون أحمد سليمان: إبرام العقد الإلكتروني وإثباته الجوانب القانونية لعقد التجارة الإلكترونية، دار الجامعة الجديدة للنشر 2008م.
    • بشير عباس العلاق: تطبيقات الانترنت في التسوق، دار المناهج - الأردن - 1422هــ.
    • توفيق حسن فرج: قانون الإثبات في المواد المدنية والتجارية، ط1995م.
    • ثروت عبد الحميد: التوقيع الإلكتروني، مكتبة الجلاء الجديدة بالمنصورة 2001م.
    • جميل الشرقاوي: الاثبات في المواد المدنية والتجارية، دار النهضة العربية 1982م
    • جميل الشرقاوي: الاثبات في المواد المدنية والتجارية، دار النهضة العربية 1982م.
    • حازم محمد الشرعة: التقاضي الإلكتروني والمحاكم الإلكترونية، دار الثقافة للنشر، ٢٠١٠.
    • حسن عبد الباسط جميعي: إثبات التصرفات القانونية التي يتم ابرامها عن طريق الانترنت، ط1 دار النهضة العربية، 2000م
    • خالد حسن أحمد: الحجية القانونية للمستندات الإلكترونية بين الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، دراسة مقارنة، ط1 مركز الدراسات العربية للنشر والتوزيع 1437هــ/ 2016م.
    • خالد ممدوح ابراهيم: التقاضي الإلكتروني، دار الفكر الجامعي 2008.
    • خالد ممدوح: الدعوى الإلكترونية واجراءاتها امام المحاكم، دار الفكر الجامعي، ٢٠٠٨م.
    • داديار حميد سليمان : دور السندات المستخرجة عن طريق الانترنت لإثبات المسائل المدنية دراسة تحليلية مقارنة، دار الكتب القانونية، ودار شتات للنشر والبرمجيات.
    • زيد كمال محمود الكمال: خصوصية التقاضي عبر الوسائل الإلكترونية - دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة. الإسكندرية، ٢٠١٨م
    • سايمون كولن: التجارة على الإنترنت، ترجمة: يحيى مصلح، بيت الأفكار الدولية 1999م.
    • سحر عبد الستار إمام: انعكاسات العصر الرقمي على قيم وتقاليد القضاء، بحث منشور في مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، العدد العاشر.
    • سليمان مرقس: الإقرار واليمين وإجراءاتهما, المطبعة العالمية, القاهرة 1970 .
    • سمير عبد السيد تناغو: النظرية العامة في الإثبات، دار المطبوعات الجامعية 1997م.
    • سيد أحمد محمود : دور الحاسب الإلكتروني أمام القضاء، دار النهضة العربية، القاهرة، ٢٠٠٨م
    • صلاح الدين الناهي: الوجيز في مبادئ الإثبات والبينات، المؤسسة العربية للدراسات والنشر بيروت 1985م.
    • طارق بن عبدالله بن صالح العمر: أحكام التقاضي الإلكتروني رسالة مقدمة لنيل درجة الدكتوراه في الفقه المقارن 1431هــ.
    • طوني ميشال عيسى: التنظيم القانوني لشبكة الإنترنت، ط1 دار صادر 2001م.
    • عابد فايد عبد الفتاح فايد: الكتابة الإلكترونية في القانون المدني.
    • عباس العبودي: التعاقد عن طريق وسائل الاتصال الفوري وحجيتها في الإثبات المدني، دراسة مقارنة، مكتبة دار الثقافة للنشر والتوزيع، عمان 1997م.
    • عباس العبودي: شرح أحكام قانون الاثبات المدني, ط2, مكتبة دار الثقافة للنشر والتوزيع, عمان, 1998م.
    • عبد الرزاق السنهوري, الوسيط في شرح القانون المدني, نظرية الالتزام, ج الثاني, ط3, منشورات الحلبي الحقوقية, بيروت 2000م.
    • عبد الفضيل محمد أحمد: نظرية الأعمال التجارية والتجار، مكتبة الجلاء الجديدة بالمنصورة 1994م.
    • عبدالحميد أبو هيف: شرح قانون المرافعات، طبعة مصر 1921.
    • عبدالرزاق السنهوري: الوسيط في شرح القانون المدني الجديد، جـ2 الإثبات، وآثار الالتزام، دار النهضة العربية- القاهرة – 1968م.
    • عبدالعزيز بن سعد الغانم: المحكمة الإلكترونية، دراسة تأصيلية مقارنة، دار جامعة نايف للنشر، الرياض 1439هــ/2017م.
    • عبدالفتاح بيومي حجازي: الحماية الجنائية والمعلوماتية للحكومة الإلكترونية، دار الكتب القانونية، القاهرة، ٢٠٠٧م.
    • عبدالودود يحي: الموجز في قانون الإثبات، ط1987م .
    • عبدالودود يحيى: دروس في قانون الإثبات، دار النهضة العربية.
    • عصمت عبد المجيد: شرح قانون الاثبات ,الطبعة الثانية، المكتبة القانونية, العراق, 2007م، ص389.
    • علي بن عبد الله عسيري: الآثار الأمنية لاستخدام الشباب للإنترنت، جامعة نايف للعلوم الأمنية، 1425هــ، 2004م.
    • عواد كاظم سعدون الجبوري: وضع نظام تنفيذ الاتصالات التلكسية، رسالة ماجستير من كلية الادارة والاقتصاد، جامعة بغداد 1982م.
    • ليلى عصماني: نظام التقاضي الإلكتروني آلية لإنجاح الخطط التنموية مجلة المفكر، العدد الثالث عشر، ٢٠١٦، كلية الحقوق والعلوم السياسية، جامعة بسكرة.
    • مأمون الكزبري: نظرية الالتزامات في ضوء قانون الالتزامات والعقود الغربي، جـ1، ط3 بيروت 1974.
    • محسن عبد الحميد البيه: النظرية العامة للالتزامات، مصادر الالتزام الجزء الأول، المصادر الإرادية، مكتبة الجلاء بالمنصورة 197م.
    • محمد السعيد رشدي: حجية وسائل الاتصال الحديثة في الاثبات، النسر الذهبي للطباعة.
    • محمد المرسي زهرة: مدى حجية التوقيع الإلكتروني في الإثبات في المسائل المدنية والتجارية، بحث مقدم لمؤتمر القانون والحاسب الآلي المنعقد في الكويت نوفمبر 1989م.
    • محمد حسام محمود لطفي: الحجية القانونية للمصغرات الفيلمية، دار الثقافة للنشر والتوزيع 1988م.
    • محمد حسين منصور: الإثبات التقليدي والإلكتروني، دار الفكر الجامعي 2006م
    • محمد شكري سرور: أصول الإثبات في المواد المدنية والتجارية، دار الفكر العربي 1986م.
    • محمد عصام الترساوي: تداول الدعوى القضائية أمام المحاكم الإلكترونية، دار النهضة العربية، القاهرة، ٢٠١٣م.
    • محيي الدين هلال السرحان: القضاء في الإسلام، محاضرات ألقيت على طلبة المعهد العالي القضائي لعام 2000/2001م.
    • مندي عبد الله محمود حجازي، التعبير عن الإرادة عن طريق الانترنت، ط1 دار الفكر الجامعي بالإسكندرية.
    • منذر الفضل: التعاقد بطريق الكمبيوتر، بحث مشترك مع سعيد شيخو، مجلة القانون الأردنية، العدد الثالث 1994م.
    • منذر الفضل: النظرية العامة للالتزامات دراسة مقارنة، بين الفقه الإسلامي والقوانين المدنية الوضعية.
    • نزيه محمد الصادق المهدي: دروس في النظرية العامة للالتزام، الجزء الثالث، الإثبات، دار النهضة العربية 2000م.
    • نهى الجلا: المحكمة الإلكترونية، مجلة المعلوماتية، السنة الخامسة، العدد 47، سوريا، سنة 2010م.
    • وسيم شفيق الحجار: الإثبات الإلكتروني، منشورات دار صادر الحقوقية بيروت 2001م.
    • يوسف سيد سيد عواض: خصوصية القضاء عبر الوسائل الإلكترونية، رسالة دكتوراه، جامعة عين شمس, القاهرة ٢٠١٢.

     

    References:

     

    1: almaeajim allughawia:

    • basayir dhawi altamyiz fi litayif alkutaab aleaziza: majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfayruzabadaa, tahqiqu: muhamad eali alnajar, nashar almajlis al'aelaa lilshuyuwn al'iislamiat - lajnat 'iihya' alturath al'iislami, alqahirat 1412h/1992m, ji5,
    • lisan alearabi: alkitabi: lisan alearabi-muhamad bin makram bin ealaa alruwayafeaa al'iifriqaa dar sadir - bayrut ta3- 1414 h.
    • lisan alearbi: muhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, ta1 dar sadir birut.
    • mukhtar alsahahi: zayn aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir alhanafii alraazi, tahqiqu: yusif alshaykh muhamad, alnaashir: almaktabat aleasriat - aldaar alnamudhajiatu, bayrut - sayda, ta5/ 1420hi / 1999m.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira: 'ahmad bin muhamad bin eali alfiuwmi thuma alhamawy, 'abu aleabaasi, nashr almaktabat aleilmiat - bayrut. ji2
    • muejam maqayis allughati: 'ahmad bin faris bin zakariaa alqazwinii alraazi, 'abu alhusayni, tahqiqu: eabd alsalam muhamad harun, nashra: dar alfikr 1399hi / 1979m.
    • almufradat fi gharayb alqurani: 'abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghib al'asfuhanaa, tahqiqu: safwan eadnan aldaawudi, nashra: dar alqalami, aldaar alshaamiat - dimashq bayrut altabeata: al'uwlaa - 1412 hu

    2: kutub alshariea al'iislamia:

    kutub alturath:

    • altahrir waltanwiru"tahrir almaenaa alsadid watanwir aleaql aljadid min tafsir alkitaab almajid": muhamad altaahir bin muhamad bin muhamad altaahir bin eashur altuwnisi(almutawafaa: 1393hu) nashra: aldaar altuwnusiat lilnashr - tunis 1984 hi.
    • alfatawaa alkubraa: taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allah bin 'abi alqasim bin muhamad aibn taymiat alharaanii alhanbalii aldimashqi, (dar alfikri-du.ta-1403h-1983ma).
    • tabsirat alhukaami: 'iibrahim bin eali bin muhamad, abn farhun, burhan aldiyn alyaemari, (maktabat alkuliyaat al'azhariati- altabeat al'uwlaa-1406h-1986mi).

    kutub almueasirin:

    • muhamad mustafaa alzuhayli: wasayil al'iithbat fi alsharieat al'iislamiat fi almueamalat almadaniat wal'ahwal alshakhsiati, maktabat dar albayani.
    • 'ahmad 'iibrahim bika: turuq alqada' fi alsharieat al'iislamiati, ta1982m.
    • 'ahmad nasha'at: risalat al'iithbati, nashr maktabat aleilm liljamiei, birut, 2005m.

    3: alkutub alqanunia:

    • 'ahmad 'abu alwafa: al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariati, birut,1987m.
    • 'ahmad husam tah tamamu: aljarayim alnaashiat ean aistikhdam alhasib alali alhimayat aljinayiyat lilhasib alali , dar alnahdat - alearabiat , alqahirat 2000m.
    • 'ahmad zaki: fi sabil mawsueat eilmiatin, dar alshuruq 1971m.
    • 'ahmad sharaf aldiyn: euqud altijarat al'iiliktiruniati- takwin aleaqd wa'iithbatuh - jamieat eayn shams.
    • 'ahmad shawqi eabdalrahman: 'ahkam al'iiltizam wal'iithbati, ta1984m.
    • 'ahmad eabd alkarim salamat: alqanun aldawliu alkhasu alnaweii, dar alnahdat alearabiat 2002m.
    • 'ahmad eabdalsubur aldaljawi: aineikasat almaelumatiat ealaa alwazifat alqadayiyat lildawlati, almajalat almisriat lildirasat alqanuniat walaiqtisadiati, aleadad 3 yanayir 2015m.
    • 'ahmad hindi: altaqadi al'iilikturuniu, astiemal alwasayil al'iilikturuniat fi altaqadi, dirasat muqaranati, dar aljamieat aljadidati, 2014m.
    • adam wahayb alnadawi: dawr alhakim almadanii fi al'iithbati, risalat majistir, dar althaqafat lilnashr waltawziei, eaman, 2001m.
    • 'usamat mujahid: khususiat altaeaqud eabr alantirnti, dar alnahdat alearabiat 2000m.
    • 'iismaeil eabd alnabi shahin: 'amn almaelumat fi al'iintirnit bayn alsharieat walqanuni, mutamar alqanun walkumbuyutir walaintirnit aladhi nazamath kuliyat alsharieat walqanun bialtaeawun mae markaz al'iimarat lildirasat walbuhuth alastiratijiati, wamarkaz taqniat almaelumat bijamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, min 1: 3 mayu 2000m, ta3 almujalad althaalith 2004m
    • 'iismaeil ghanim: fi 'ahkam alialtizam wal'iithbati, ta1985m.
    • 'iismaeil nasif jasimi: alyamin alhasimat wadawruha fian liathibati. bahath muqadam alaa almaehad alqadayiy, aldirasat alqanuniat almutakhasisat 1990ma.
    • 'amir faraj yusif: almahakim al'iiliktiruniat almaelumatiat waltaqadi al'iiliktiruniu
    • 'anwar talbat: turuq wa'adilat al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariat wal'ahwal alshakhsiati.
    • 'iiman mamun 'ahmad sulayman: 'iibram aleuqd al'iiliktrunii wa'iithbatuh aljawanib alqanuniat lieaqd altijarat al'iiliktruniati, dar aljamieat aljadidat lilnashr 2008m.
    • bshir eabaas alealaqi: tatbiqat aliantarnit fi altasuqi, dar almanahij - al'urduni - 1422h.
    • tufiq hasan farji: qanun al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariati, ta1995m.
    • tharut eabd alhamidi: altawqie al'iilikturuni, maktabat aljala' aljadidat bialmansurat 2001m.
    • jamil alsharqawi: alathibat fi almawadi almadaniat waltijariati, dar alnahdat alearabiat 1982m
    • jamil alsharqawi: alathibat fi almawadi almadaniat waltijariati, dar alnahdat alearabiat 1982m.
    • hazim muhamad alshureat: altaqadi al'iiliktruniu walmahakim al'iilikturuniatu, dar althaqafat lilnashri, 2010.
    • hasan eabd albasit jamiei: 'iithbat altasarufat alqanuniat alati yatimu abramuha ean tariq alantirnti, ta1 dar alnahdat alearabiati, 2000m
    • khalid hasan 'ahmad: alhujiyat alqanuniat lilmustanadat al'iiliktruniat bayn alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, dirasat muqaranati, ta1 markaz aldirasat alearabiat lilnashr waltawzie 1437h/ 2016m.
    • khalid mamduh abrahim: altaqadi al'iilikturuniu, dar alfikr aljamieii 2008.
    • khalid mamduhi: aldaewaa al'iiliktiruniat wajira'atuha amam almahakimi, dar alfikr aljamieii, 2008m.
    • dadiar hamid sulayman : dawr alsanadat almustakhrajat ean tariq alantirnit li'iithbat almasayil almadaniat dirasatan tahliliatan muqaranata, dar alkutub alqanuniati, wadar shatat lilnashr walbarmajiaati.
    • zid kamal mahmud alkamali: khususiat altaqadi eabr alwasayil al'iiliktruniat - dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieata. al'iiskandiriat, 2018m
    • saymun kulin: altijarat ealaa al'iintirniti, tarjamatu: yahyaa maslaha, bayt al'afkar alduwliat 1999m.
    • sahar eabd alsataar 'iimam: aneikasat aleasr alraqamii ealaa qiam wataqalid alqada'i, bahath manshur fi majalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, aleadad aleashir.
    • sulayman marqas: al'iiqrar walyamin wa'iijra'atihima, almatbaeat alealamiatu, alqahirat 1970 .
    • smir eabd alsayid tanaghu: alnazariat aleamat fi al'iithbati, dar almatbueat aljamieiat 1997m.
    • sayid 'ahmad mahmud : dawr alhasib al'iilikturunii 'amam alqada'i, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2008m
    • salah aldiyn alnaahi: alwajiz fi mabadi al'iithbat walbayinati, almuasasat alearabiat lildirasat walnashr bayrut 1985m.
    • tariq bin eabdallah bin salih aleumra: 'ahkam altaqadi al'iiliktrunii risalat muqadimat linil darajat aldukturah fi alfiqh almuqaran 1431h.
    • tuni mishal eisaa: altanzim alqanuniu lishabakat al'iintirnti, t1 dar sadir 2001m.
    • eabid fayid eabd alfataah fayidi: alkitabat al'iiliktiruniat fi alqanun almadnii.
    • eabaas aleabudii: altaeaqud ean tariq wasayil aliatisal alfawrii wahujyatiha fi al'iithbat almadanii, dirasat muqaranati, maktabat dar althaqafat lilnashr waltawziei, eamaan 1997m.
    • eabaas aleabudii: sharh 'ahkam qanun alathibat almadanii, ta2, maktabat dar althaqafat lilnashr waltawziei, eaman, 1998m.
    • eabd alrazaaq alsanhuri, alwasit fi sharh alqanun almadanii, nazariat alailtizami, j althaani, ta3, manshurat alhalabi alhuquqiati, bayrut 2000m.
    • eabd alfadil muhamad 'ahmadu: nazariat al'aemal altijariat waltajari, maktabat aljala' aljadidat bialmansurat 1994m.
    • eabdalhamid 'abu hif: sharah qanun almurafaeati, tabeat misr 1921.
    • eabdalrazaaq alsanhuri: alwasit fi sharh alqanun almadanii aljadidi, ji2 al'iithbati, wathar aliailtizami, dar alnahdat alearabiati- alqahirat - 1968m.
    • eabdaleaziz bin saed alghanimi: almahkamat al'iiliktiruniati, dirasat tasiliat muqaranati, dar jamieat nayif lilnashri, alriyad 1439h/2017m.
    • eabdalfataah biumi hijazi: alhimayat aljinayiyat walmaelumatiat lilhukumat al'iilikturuniati, dar alkutub alqanuniati, alqahirati, 2007m.
    • eabdalwdud yahi: almujaz fi qanun al'iithbati, ta1987m .
    • eabdalwdud yahyaa: durus fi qanun al'iithbati, dar alnahdat alearabiati.
    • easamat eabd almajid: sharh qanun alathibat ,altabeat althaaniatu, almaktabat alqanuniatu, aleiraqi, 2007ma, sa389.
    • eali bin eabd allah easiri: aluathar al'amniat liastikhdam alshabab lil'iintirnti, jamieat nayif lileulum al'amniati, 1425h, 2004m.
    • eawad kazim saedun aljaburi: wade nizam tanfidh alaitisalat altalakusiati, risalat majistir min kuliyat aladarat walaiqtisadi, jamieat baghdad 1982m.
    • lilaa easmani: nizam altaqadi al'iiliktrunii aliat li'iinjah alkhutat altanmawiat majalat almufakiri, aleadad althaalith eashr, 2016, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat bisikrat.
    • mamun alkazbiri: nazariat aliailtizamat fi daw' qanun alailtizamat waleuqud algharbii, ja1, tu3 bayrut 1974.
    • muhsin eabd alhamid albihi: alnazariat aleamat lilailtizamati, masadir alailtizam aljuz' al'awala, almasadir al'iiradiata, maktabat aljala' bialmansurat 197m.
    • muhamad alsaeid rushdi: hajiat wasayil alaitisal alhadithat fi alathbati, alnasr aldhahabii liltibaeati.
    • muhamad almursi zahrat: madaa hajiat altawqie al'iiliktrunii fi al'iithbat fi almasayil almadaniat waltijariati, bahath muqadam limutamar alqanun walhasib alali almuneaqad fi alkuayt nufimbir 1989m.
    • muhamad husam mahmud litafi: alhujiyat alqanuniat lilmusaghirat alfilmiati, dar althaqafat lilnashr waltawzie 1988m.
    • muhamad husayn mansur: al'iithbat altaqlidiu wal'iilikturuniu, dar alfikr aljamieii 2006m
    • muhamad shukri srur: 'usul al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariati, dar alfikr alearabii 1986m.
    • muhamad eisam altarsawi: tadawul aldaewaa alqadayiyat 'amam almahakim al'iiliktruniati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2013m.
    • mahiiy aldiyn hilal alsarhan: alqada' fi al'iislami, muhadarat 'ulqiat ealaa talbat almaehad aleali alqadayiyi lieam 2000/2001m.
    • mandi eabd allah mahmud hijazi, altaebir ean al'iiradat ean tariq alantirnti, ta1 dar alfikr aljamieii bial'iiskandariati.
    • mundhir alfadli: altaeaqud bitariq alkumbuyutir, bahth mushtarak mae saeid shikhu, majalat alqanun al'urduniyati, aleadad althaalith 1994m.
    • mundhir alfadal: alnazariat aleamat lilailtizamat dirasat muqaranatin, bayn alfiqh al'iislamii walqawanin almadaniat alwadeiati.
    • nazih muhamad alsaadiq almahdi: durus fi alnazariat aleamat lilialtizami, aljuz' althaalithu, al'iithbatu, dar alnahdat alearabiat 2000m.
    • nahaa aljala: almahkamat al'iiliktiruniati, majalat almaelumatiati, alsanat alkhamisati, aleadad 47, suria, sanat 2010m.
    • wsim shafiq alhajaar: al'iithbat al'iiliktruni, manshurat dar sadir alhuquqiat bayrut 2001m.
    • yusif sayid sayid eawadi: khususiat alqada' eabr alwasayil al'iiliktruniati, risalat dukturah, jamieat eayn shams, alqahirat 2012.