الشاهد الإلكتروني في الإثبات الجنائي / Electronic Witness In Criminal Evidence

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية البريمي الجامعية - قسم القانون

المستخلص

تناول الباحث موضوع الشاهد الإلكتروني من حيث تعريفه  وأنواعه وأثره علي حماية حقوق الإنسان وعلاقته بالإثبات الجزائي وتميزه عن غيره من وسائل الإثبات ودوره من حيث قبوله في الإثبات الجزائي وحجيته وما شهدته بعض التشريعات من تطوير لقواعد الإثبات الجنائي من خلال الأخذ بالشاهد الإلكتروني في الإثبات الجنائي ،ثم انتهيت إلى عدد من النتائج والتوصيات من أهمها:-
تحديد نطاق الشاهد الإلكتروني، ويشترط في الشاهد الإلكتروني أن يستوفى شروط المشروعية حتى يمكن الاعتماد عليها وترتبط القوة الإثباتية للشهادة الإلكترونية بمدي اتصاله بالوقائع المطلوب إثباتها جنائيا بطريق مباشر أو غير مباشر مع ترك أمر الاقتناع بها للقاضي الجنائي والأخذ بالخبرة الفنية للتأكد من مصداقية الدليل قبل البحث في قوته الإثباتية، كما ان الدول التي أخذت بالشهادة عبر وسائل الاتصالات الإلكترونية تتلافى ما قد يوجه إليها من عدم المشروعية.
وتوصية الباحث بالمطالبة بتنظيم الأخذ بالشاهد الإلكتروني تشريعيا خاصة لدى الدول التي لم تأخذ به فيما يتعلق بالشهادة عبر وسائل الاتصال الإلكترونية في كافة مراحل الدعوى الجزائية ، وتنظيم حق الأفراد في الاستعانة بالشاهد الإلكتروني من خلال توثيق الجرائم سواء من المجني عليه أو الغير، الأمر الذي يساهم في مكافحة الجريمة وتحقيق العدالة الجزائية ، ويتفق مع التزامات الأفراد بالمشاركة في مكافحة الجريمة.
 
Abstract:
The researcher addressed the topic of the electronic witness, covering its definition, types, impact on human rights protection, and its relationship with criminal evidence. The study examined its distinction from other means of evidence, its role in terms of acceptance in criminal evidence, and its evidentiary weight. It also discussed how some legislations have evolved to include electronic witnesses in criminal evidence. The research concluded with several findings and recommendations, among the most important of which are:
Defining the scope of the electronic witness, ensuring that the electronic witness meets legality requirements for reliability, and linking the evidentiary strength of electronic testimony to its direct or indirect connection to the facts that need to be proven criminally, with the judge’s discretion over its acceptance. The study also highlights the importance of technical expertise to verify the credibility of electronic evidence before examining its evidentiary strength. Additionally, countries that have adopted electronic testimony through electronic communication channels address potential issues related to legality.
The researcher recommends legislating the adoption of electronic witnesses, particularly in countries that have not yet recognized testimony via electronic communication in all stages of criminal proceedings. Furthermore, the study suggests organizing the right of individuals to use electronic witnesses by documenting crimes, whether by the victim or others, which contributes to combating crime and achieving criminal justice, in line with individuals’ obligations to participate in crime prevention.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولا:- المراجع القانونية العامة

    - د.أحمد الكندرى و د. مجدى النهرى – حقوق الإنسان بين العالمية والخصوصية ( دراسة مقارنة) 2012 – مطبوعات جامعة الجزيرة – دبى

    - د. أنور سلطان - قواعد الإثبات في المواد المدنية والتجارية -بدون طبعه- 1984.

    - د. أيمن عبدالله فكري- جرائم نظم المعلومات – دراسة مقارنة – دار الجامعة الجديدة – طبعة 2006 .

    - د.أيمن فاروق عبد المعبود حمد، الإثبات الجنائي بشهادة الشهود في الفقه الجزائي الإسلامي والقانون الجنائي الوضعي- الناشر مكتبة القانون والإقتصاد- الرياض- 2012

    - أ.بهاء شاهين – شبكة الإنترنت – العربية لعلوم الحاسب 1996 – مقدمة الكتاب.

    - د. حسين محمود ابراهيم - النظرية العامة للإثبات العلمى في قانون الإجراءات الجنائيه- دار العلوم للتحقيق والطباعة والنشر والتوزيع 1981

     - د.جميل عبدالباقي الصغير – أدلة الإثبات الجنائي والتكنولوجيا الحديثة – 2001 – دار النهضة العربية .

    - د. خالد محمد كدفور –التحقيق الجزائي العملى في الجريمة التقليدية والمعلوماتية- ط2 – دار الغرير للطباعة والنشر – دبى.

    - د. عاقلى فضيلة – الحماية القانونية للحق في حرمة الحياة الخاصة – دراسة مقارنة – رسالة دكتوراة – جمعتة الاخوة منثورى – قسنطينة- كلية الحقوق -2011-2012 .

    - د.عبدالفتاح بيومي حجازي – الجوانب الاجرائية لأعمال التحقيق الابتدائي في الجرائم المعلوماتية – ط2009 – المصرية للطباعة والتجليد .

    - د. عبد العزيز حمدى - البحث الفني في مجال الجريمة "سلسلة كشف الجريمة بالوسائل العلمية الحديثة" - الجزء الأول - الطبعة الأولى - عالم الكتب - القاهرة – 1973

    - د.عفيفي كامل عفيفي – جرائم الكمبيوتر وحقوق المؤلف والمصنفات الفنية ودور الشرطة والقانون - دراسة مقارنة –منشورات الحلبى الحقوقية 2003

    - د/ عمر محمد بن يونس – الإجراءات الجنائية عبر الانترنت – في القانون الأمريكي –ط2005

    -د.عزيزة عدنان حسن- حجية القرائن في الشريعة الإسلامية- دار عمار للنشر والتوزيع - عمان الأردن الطبعة 1990.

    - قدري عبدالفتاح الشهاوي – الموسوعة الشرطية القانونية – عالم الكتب – القاهرة طبعة 1977.

    - د.سوزان عدنان - ﺍنتهاﻙ حرمة ﺍﻟﺤﻴﺎﺓ ﺍﻟﺨﺎصة ﻋﺒﺭ ﺍﻹنترنت - ﺩﺭﺍﺴﺔ مقارنة - مجلة جامعة ﺩﻤﺸﻕ ﻟﻠﻌﻠﻭﻡ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻴﺔ ﻭﺍﻟﻘﺎﻨﻭﻨﻴﺔ – - ﺍﻟﻤﺠﻠﺩ 29 ﺍﻟﻌﺩﺩ ﺍﻟﺜﺎﻟﺙ 2013 .

    - د. هلالي عبد اللاه احمد - حجية حجية المخرجات الكمبيوترية في المواد الجنائية - دار النهضة العربية للطبع والنشر والتوزيع- 2006.

    - د/مأمون محمد سلامة – قانون الإجراءات الجنائية – ط أولي 1980 – دار الفكر العربي .

    - د. محمد زكي أبوعامر – الإجراءات الجزائية – دار الجامعة الجديدة – ط 2010 .

    - د.محمد حسين منصور–الإثبات التقليدى والالكتروني- الإسكندرية - ﺩﺍﺭ الفكر الجامعي 2006.

    - أ. محمد غالب الزحيلى – الخبرة في المسائل الجزائية – دراسة مقارنة بين التشريعين الأردنى والكويتى – رسالة ماجستير – جامعة الشرق الأوسط – 2014.

    - د.ممدوح خليل البحر – أصول المحاكمات الجزائية الأردني – ط1 – دارالثقافة – عمان – 1998م .

    - د. موسي مسعود – قبول الدليل العلمي أمام القضاء الجنائي – دراسة مقارنة – جامعة قاريونس – بنغازي .

    - أ. ﻣﺻطﻔﻰ اﻟﻌوﺟﻲ-ﺣﻘوق اﻹﻧﺳﺎن ﻓﻲ اﻟدﻋوي اﻟﺟزاﺋﻳﺔ - ﻣؤﺳﺳﺔ ﻧوﻓﻝ،ﺑﻳروت- اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ١٩٨٩ .

    - د/مصطفي محمد موسي – المراقبة الإلكترونية عبر شبكة الانترنت – دار الكتب القانونية طـ2005 .

    - د/ياسر الأمير فاروق – مراقبة الأحاديث الخاصة في الإجراءات الجنائية – دار المطبوعات الجامعية ط2009

    - د. ياسر حسن كلزي – حقوق الإنسان في مواجهة سلطات الضبط القضائي – دراسة مقارنة – منشور مركز الدراسات والبحوث – جامعة نايف للعلوم الأمنية – ط1 الرياض 2007 .

    ثانيا:- المراجع القانونية المتخصصة

    - د. ابراهيم الغماز – الشهادة كدليل إثبات في المواد الجنائية – عالم الكتب 1980 .

    - ابراهيم راسخ – التحقيق الجنائي – ط أولي – 1991

    - د. الهانى طايع – تكنولوجيا بصمة الحامض النووى – دار النهضة العربية القاهرة 2014

    - د. أسامة عبدالله قايد – الحماية الجنائية للحياة الخاصة وبنوك المعلومات – دراسة مقارنة – الطبعة الثانية 1989 – دار النهضة العربية

    - د. فيصل مساعد العنزي – اثر الإثبات بوسائل التقنية الحديثة علي حقوق الإنسان – جامعة نايف للعلوم الأمنية – 1428 هـ.

    - د/علي حسن الطوالبة – التفتيش الجنائي علي نظم الحاسوب والانترنت – دراسة مقارنة – عالم الكتب الحديث – 2004

    - د. محمد الشناوى – البصمة الوراثية وحجيتها في الإثبات الجزائي – القاهرة 2010 طبعة أولى.

    - د/ هلالي عبد اللاه – تفتيش نظم الحاسب وضمانات المتهم المعلوماتى –دار النهضة العربية – 2008.

    - د. سعيد عبداللطيف حسن – إثبات جرائم الكمبيوتر والجرائم المرتكبة عبر الانترنت –دار النهضة العربية – القاهرة – ط 1 1999.

    - د. ﻓﺘﺤﻲ ﻣﺤﻤد أﻧور ﻋﺰت- اﻷدﻟﺔ اﻹﻟﻜﺘﺮوﻧﯿﺔ ﻓﻲ اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ اﻟﺠﻨﺎﺋﯿﺔ واﻟﻤﻌﺎﻣﻼت اﻟﻤدﻧﯿﺔ واﻟﺘﺠﺎرﯾﺔ- ﻣﺼﺮ،اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻷوﻟﻰ،،2010 دار اﻟﻔﻜﺮ واﻟﻘﺎﻧون ﻟﻠﻨﺸﺮ واﻟﺘوزﯾﻊ.

    - د عبد الفتاح بيومي حجازي - الدليل الرقمي والتزوير في جرائم الكمبيوتر والانترنت - دراسة معمقة في جرائم الحاسب الآلي والانترنت - بهجات للطباعة والتجليد - مصر 2009.

    ثالثا:- أبحاث قانونية متخصصة

    - أ. أﺣﻤد ﻣﺴﻌود ﻣﺮﯾﻢ- آﻟﯿﺎت ﻣﻜﺎﻓﺤﺔ ﺟﺮاﺋﻢ ﺗﻜﻨوﻟوﺟﯿﺎ اﻹﻋﻼم واﻻﺗﺼﺎل ﻓﻲ ﺿوء اﻟﻘﺎﻧون رﻗﻢ 04/09–1 ﻛﻠﯿﺔ اﻟﺤﻘوق واﻟﻌﻠوم اﻟﺴﯿﺎﺳﯿة - ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻗﺎﺻدي ﻣﺮﺑﺎح- ﻣﻨﺸورة ﻣﺎﺟﺴﺘﯿﺮ، - ﻗﺴﻢ اﻟﺤﻘوق- ورﻗﺔ اﻟﺠﺰاﺋﺮ 2013 .

    - المشهداني أكرم عبدالرزاق ،علم مضاهاة الصوت ( البصمة الصوتية ) دراسة مقدمة الندوة البحث الجنائي المعاصر المنعقد في الفترة من 23 و 24 نوفمبر 1992- مركز البحوث بشرطة دبى

    - د.باخويــــــا دريس - أثر الإثبات الجنائي باستخدام وسائل التقنية الحديثة على حقوق الإنسان-جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية -مجلة العربية لعلوم الأدلة الجنائية والطب الشرعي- المجلد 1 (6) 2017

    - بيل جيتس وآخرون – المعلوماتية بعد الإنترنت (طريق لمستقبل) – ترجمة أ.عبدالسلام رضوان – سلسلة عالم المعرفة – المجلس الوطني للثقافة والفنون الآداب – العدد 231 – الكويت – مارس 1988م .

    - أ.حبابـي نجيــب- الشهادة وحجيتها في الإثبات الجزائي - جامعـــة محمــد خيضـر بسكـــــرة- كليـة الحقــوق والعلـوم السياسيـة قسـم الحقـوق- 2013-2014.

    - د. جابر إسماعيل الحجاحجة - حجية التسجيل الصوتي في الإثبات الجنائي في ضوء الفقه الإسلامي- كلية الدراسات الفقهية والقانونية - جامعة آل البيت المفرق – الأردن- مجلة جامعة الشارقة للعلوم الشرعية والقانونية - المجلد 8 – العدد 1 - فبراير 2011 م

    د. سعدية البدوي السيد أحمد بدوي- كليةالحقوق- جامعة الملك فيصل- السعودية- حجية مخرجات الحاسب الإلكتروني في الإثبات- دراسة مقارنة- مجلة علمية دولية حمكمة تصدر دوريا عن مركز جيل البحث العلمي- العام الخامس - العدد 42 - سبتمر 2020.

     - د. ممدوح عبد الحميد عبد المطلب- زبيدة محمد قاسم، عبد الله عبد العزيز-أنموذج مقترح لقواعد اعتماد الدليل الرقمي للإثبات في جرائم الكمبيوتر - منشور ضمن أعمال مؤتمر " الأعمال المصرفية والإلكترونية " نظمته كلية الشريعة والقانون بجامعة الإمارات العربية المتحدة وغرفة تجارة وصناعة دبي - في الفترة من 10-12/5/ 2003 م -المجلد الخامس

    ﺩ . ﻣﻌﺘﺼﻢ ﻣﺸﻌﺸﻊ- إثبات ﺍلجريمة ﺑﺎﻷﺩﻟﺔ ﺍﻟﻌﻠﻤﻴﺔ - السنة السابعة والعشرون – العدد56 اكتوبر 2013 – مجلة الشريعة والقانون- كلية القانون- جامعة االامارات العربية المتحدة.

    - م.د منار عبدالمحسن عبدالغنى العبيدى ، القاضى عواد حسين ياسين – حجية الإثبات الجزائي بالوسائل المرئية الحديثة وموقف القضاء منها – مجلة جامعة تكريت للحقوق – السنة 1 – المجلد 1- العدد 1- الجزء 1- ايلول 2016

    -د. نوفل علي عبداالله ، أ. خالد عوني خطاب - دور أجهزة التصوير الحديثة في الإثبات الجنائي -دراسة مقارنة-- مجلة الرافدین للحقوق ، المجلد (١٥ ) ، (العدد ٥٥ ) ، (السنة ١٧)

    - أ. عادل بوزيدة – دور الشاهد الإلكتروني في الإثبات الجزائي على ضوء قانون الإجراءات الجزائية الجزائرى- مجلة النبراس للدراسات القانونية – المجلد الأول – العدد الأول – سبتمبر 2016.

    رابعا:- المراجع باللغة الأجنبية

    - Aundereia Cameron, and others , measuring the effects of video surveillance on crime in Losangeles, May 5,2008, prepared for the California Bureau . , USC.

     - AMBROISE – CASTEROT C. ,Recherché et administration des preuvesen procedure penal: la quete de Greal de la verite,A. J. penal 2005

    - CONTE Ph. et DU CHAMBON P., Procedure penale, Armond Colin, 4eme ed., 2002.

    - GREEN-WALD R. , Scientific evidence in traffic cases, Journal of criminal law, criminology and police science, 1968 .

    - Fred Chris Smith and Erin E. Kenneally, Electronic Evidence and Digital Forensics Testimony in Court, From: Handbook of Digital and Multimedia Forensic Evidence Edited by: J. J. Barbara © Humana Press Inc., Totowa, NJ, © 2008 Humana Press Inc. 999 Riverview Drive, Suite 208 Totowa, New Jersey 07512,chapter 8.

    - Saul Traiger, The Cognitive Management of E-Testimony, Cognitive Science Program Occidental College Los Angeles, CA 90041U.S.A. tripleC 4(2): 202-208, 2006 ISSN 1726-670X http://tripleC.uti.at

    - PRADEL J. & VARINARD A., Les grands arret du droit criminel, T. 2, SIREY, 1988

    خامسا:- المواقع الإلكترونية

    - www.oecd.org

    - http://www.f-law.net

    -www.droitetenterprise.org

    -http://ar.m.wikipedia.org/wiki/توثيق

    -http://www.youm7.com/story/2015/10/30

    -albedaiah.com/news/2015/05/03/88488

    - http://www.newsabah.com/wp/newspaper/24677

     http://www.newsabah.com/wp/newspaper/24677

    http://www.priv.gc.ca/information/guide/vs_060301_e.asp

    http://www.marefa.org/adserver/www/delivery/avw.php?zoneid=6

    http://www.marefa.org/adserver/www/delivery/avw.php?zoneid6

    http://www.karamapress.com/arabic/?Action=ShowNews&ID=151343

    ww.policemc.gov.bh/reports/2009/July/.../633843953272369688.doc

    • Philippine Standard Time: Sunday, November 28, 2021, 3:50:32 AM, Rules on Electronic Evidence, https://www.set.gov.ph/resources/

     

    سادسا:- أحكام قضائية

    • محكمة تمييز دبى الطعن رقم 64 لسنة 2006 - تمييز جنائي
    • نقض 6 فبراير 1978 – مجموعة أحكام النقض – السنة 29
    • نقض 26 ابريل 1937 مجم جـ4 رقم 78
    • حكم محكمة النقض المصرية في الطعن رقم ٢٣٣٨٣ لسنة ٨٥ قضائية -الدوائر الجنائية - جلسة 19-9- 2017

     

     

    References:

    1:- almarajie alqanunia aleama

    • da.'ahmad alkandraa w du. mujdaa alnahraa - huquq alansan bayn alealamiat walkhususia ( dirasat muqaranati) 2012 - matbueat jamieat aljazirat - dabaa
    • d. 'anwar sultan - qawaeid al'iithbat fi almawadi almadaniat waltijariat -bidun tabeihi- 1984.
    • d. 'ayman eabdallah fikri- jarayim nazam almaelumat - dirasat muqaranat - dar aljamieat aljadidat - tabeat 2006 .
    • da.'ayman faruq eabd almaebud hamd, al'iithbat aljinayiyu bishahadat alshuhud faa alfiqh aljazayiyi al'iislamii walqanun aljinayiyi alwadei- alnaashir maktabat alqanun wal'iiqtisadi- alrayad- 2012
    • 'a.buha' shahin - shabakat al'iintirnit - alearabiat lieulum alhasib 1996 - muqadimat alkitabi.
    • d. husayn mahmud abrahim - alnazariat aleamat lil'iithbat aleulmaa faa qanun alajira'at aljanayiyhi- dar aleulum liltahqiq waltibaeat walnashr waltawzie 1981
    • du.jamil eabdalibaqi alsaghir - 'adilat al'iithbat aljinayiyi waltiknulujya alhadithat - 2001 - dar alnahdat alearabia .
    • du. khalid muhamad kadufur -altahqiq aljazayiyu aleumlaa faa aljarimat altaqlidiat walmaelumatiati- ta2 - dar algharayr liltibaeat walnashr - dbaa.
    • da. eaqilaa fadilat - alhimayat alqanuniat lilhaqi faa hurmat alhayaat alkhasat - dirasat muqaranat - risalat dukturat - jameatat alakhuat manthuraa - qasntinatun- kuliyat alhuquq -2011-2012 .
    • du.eabdalfataah biumi hijazi - aljawanib alajrayiyat li'aemal altahqiq alaibtidayiyi fi aljarayim almaelumatiat - ta2009 - almisriat liltibaeat waltajlid .
    • d. eabd aleaziz hamdaa - albahth alfaniyu fi majal aljarima "silsilat kashf aljarimat bialwasayil aleilmiat alhadithati" - aljuz' al'awal - altabeat al'uwlaa - ealam alkutub - alqahirat - 1973
    • di.eafifi kamil eafifiun - jarayim alkumbuyutar wahuquq almualif walmusanafat alfaniyat wadawr alshurtat walqanun - dirasat muqaranat -manshurat alhalbaa alhuquqiat 2003
    • d/ eumar muhamad bin yunis - alajara'at aljinayiyat eabr alantirnit - fi alqanun al'amrikii -ta2005
    • -da.eazizat eadnan hasan- hajiat alqarayin fi alsharieat al'iislamiati- dar eamaar lilnashr waltawzie - eamaan al'urdunu altabeat 1990.
    • qadri eabdalfataah alshahawi - almawsueat alshurtiat alqanuniat - ealim alkutub - alqahirat tabeat 1977.
    • da.suzan eadnan - antahak hurmat alhyat alkhasat ebr alantarnit - drast muqaranat - majalat jamieat dmshq llelwm alaqtsadyt walqanwnyt - - almjld 29 aledd althalth 2013 .
    • d. halali eabd allaah ahmad - hajiat hajiat almukhrijat alkumbuyutariat faa almawadi aljinayiyat - dar alnahdat alearabiat liltabe walnashr waltawziei- 2006.
    • da/mamun muhamad salamat - qanun alajira'at aljinayiyat - t 'uwli 1980 - dar alfikr alearabii .
    • d. muhamad zaki 'abueamir - alajara'at aljazayiyat - dar aljamieat aljadidat - t 2010 .
    • du.muhamad husayn mansur-al'iithbat altaqlidaa walalikturuni- al'iiskandariat - dar alfikr aljamieii 2006.
    • 'a. muhamad ghalib alzuhaylaa - alkhibrat faa almasayil aljazayiyat - dirasat muqaranat bayn altashrieayn al'urdinaa walkuaytaa - risalat majistir - jamieat alsharq al'awsat - 2014.
    • da.mamduh khalil albahr - 'usul almuhakamat aljazayiyat al'urduniyu - ta1 - daralthaqafat - eamaan - 1998m .
    • du. musi maseud - qabul aldalil aleilmii 'amam alqada' aljinayiyi - dirasat muqaranat - jamieat qaryuns - banghazi .
    • 'a. mstafy alewjy-hqwq alansan fy aldiewi aljzayyt - mwsst nwfl,byrut- altubet alawly 1989 .
    • du/mastafiun muhamad musiun - almuraqibat al'iilikturuniat eabr shabakat alantirnit - dar alkutub alqanuniat ta2005 .
    • da/yasir al'amir faruq - muraqabat al'ahadith alkhasat fi al'iijra'at aljinayiyat - dar almatbueat aljamieiat ta2009
    • d. yasir hasan kilzi - huquq alansan fi muajahat sulutat aldabt alqadayiyi - dirasat muqaranat - manshur markaz aldirasat walbuhuth - jamieat nayif lileulum al'amniat - ta1 alriyad 2007 .

     

    2: almarajie alqanunia almutakhasisa

    • du. abrahim alghamaz - alshahadat kadalil 'iithbat faa almawadi aljinayiyat - ealim alkutub 1980 .
    • abrahim rasikh - altahqiq aljinayiya - t 'uwli - 1991
    • d. alhanaa tayie - tiknulujya basmat alhamid alnuwawaa - dar alnahdat alearabiat alqahirat 2014
    • du. 'usamat eabdallah qayid - alhimayat aljinayiyat lilhayaat alkhasat wabanuk almaelumat - dirasat muqaranat - altabeat althaaniat 1989 - dar alnahdat alearabia
    • du. faysal musaeid aleanzii - athar al'iithbat biwasayil altiqniat alhadithat eali huquq alanisan - jamieat nayif lileulum al'amniat - 1428 hu.
    • da/eali hasan altuwalibat - altaftish aljinayiyu ealiun nazam alhasub waliantarnit - dirasat muqaranat - ealam alkutub alhadith - 2004
    • d. muhamad alshanawaa - albasmat alwirathiat wahujyatuha faa al'iithbat aljazayiyi - alqahirat 2010 tabeat 'uwlaa.
    • d/ halali eabd allaah - taftish nuzam alhasib wadamanat almutaham almaelumataa -dar alnahdat alearabiat - 2008.
    • du. saeid eabdallatif hasan - 'iithbat jarayim alkumbuyutar waljarayim almurtakabat eabr alaintirnit -dar alnahdat alearabiat - alqahirat - t 1 1999.
    • d. fthy mhmd 'anwr ezt- aladlt alalktrwnyt fy almsayl aljnayyt walmeamlat almdnyt waltjaryt- msr,altbet alawly,,2010 dar alfkr walqanwn llnshr waltwzye.
    • d eabd alfataah biumi hijazi - aldalil alraqmiu waltazwir fi jarayim alkumbuyutir walantirnit - dirasat mueamaqat fi jarayim alhasib alali walantirnit - bihajat liltibaeat waltajlid - misr 2009.

    3: 'abhath qanunia mutakhasisa

    • 'a. 'ahmd msewd mrym- alyat mkafht jraym tknwlwjya alaelam walatsal fy dw' alqanwn raqm 04/09-1 klyt alhqwq walelwm alsyasyt - jamet qasdy mrbaha- mnshwrat majstyr, - qsm alhqwq- waruqt aljzayr 2013 .
    • almashhadani 'akram eabdalrazaaq ,ealam mudahaat alsawt ( albasmat alsawtia ) dirasat muqadimat alnadwat albahth aljinayiya almueasir almuneaqad fi alfatrat min 23 w 24 nufimbir 1992- markaz albuhuth bishurtat dabaa
    • di.bakhwia diris - 'athar al'iithbat aljinayiyi biaistikhdam wasayil altaqniat alhadithat ealaa huquq al'iinsani-jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat -majalat alearabiat lieulum al'adilat aljinayiyat waltibi alshareii- almujalad 1 (6) 2017
    • bil jits wakhrun - almaelumatiat baed al'iintirnit (triq limustaqbilin) - tarjamat 'a.eabdalsalam ridwan - silsilat ealam almaerifat - almajlis alwataniu lilthaqafat walfunun aladab - aleadad 231 - alkuayt - maris 1988m .
    • 'a.hbaby najib- alshahadat wahujyatuha faa al'iithbat aljazayiyi - jamieit muhamd khidar biskirat- kilit alhaqwq waleulwm alsiyasit qusm alhuqwqi- 2013-2014.
    • d. jabir 'iismaeil alhajahijat - hijiat altasjil alsawtii fi al'iithbat aljinayiyi fi daw' alfiqh al'iislamii- kuliyat aldirasat alfiqhiat walqanuniat - jamieat al albayt almufriq - al'urduna- majalat jamieat alshaariqat lileulum alshareiat walqanuniat - almujalad 8 - aleadad 1 - fibrayir 2011 m
    • d. saediat albadawi alsayid 'ahmad badway- kiliyatialhuquqi- jamieat almalik fayusalu- alsaeudiatu- hajiat mukhrijat alhasib al'iilikturuni faa al'iithbati- dirasat muqaranati- majalat eilmiat dualiat humkamat tasdur dawriana ean markaz jil albahth alealamii- aleami alkhamis - aleadad 42 - sabtamir 2020.
    • - du. mamduh eabd alhamid eabd almutalabi- zubaydat muhamad qasima, eabd allah eabd aleaziz-anmudhaj muqtarah liqawaeid aietimad aldalil alraqamii lil'iithbat fi jarayim alkumbuyutir - manshur dimn 'aemal mutamar " al'aemal almasrifiat wal'iiliktrunia " nazamath kuliyat alsharieat walqanun bijamieat al'iimarat alearabiat almutahidat waghurfat tijarat wasinaeat dubay - fi alfatrat min 10-12/5/ 2003 m -almujalad alkhamis
    • d . metsm msheshe- athbat aljarimat baladlt alelmyt - alsanat alsaabieat waleishrun - aleudadu56 aiktubar 2013 - majalat alsharieat walqanuni- kuliyat alqanuni- jamieat aalamarat alearabiat almutahidati.
    • ma.d manar eabdalmuhsin eabdalghnaa aleubaydaa , alqadaa eawad husayn yasin - hajiat al'iithbat aljazayiyi bialwasayil almaryiyat alhadithat wamawqif alqada' minha - majalat jamieat tikrit lilhuquq - alsanat 1 - almujalad 1- aleadad 1- aljuz' 1- aylwl 2016
    • -d. nufil eali eabdaallah , 'a. khalid eawni khataab - dawr 'ajhizat altaswir alhadithat fi al'iithbat aljinayiyi -dirasat muqaranati-- majalat alraafidiyn lilhuquq , almujalad (15 ) , (aleadad 55 ) , (alsanat 17)
    • 'a. eadil buzidat - dawr alshaahid al'iilikturuni faa al'iithbat aljazayiyi ealaa daw' qanun alajira'at aljazayiyat aljazayraa- majalat alnibras lildirasat alqanuniat - almujalad al'awal - aleadad al'awal - sibtambar 2016.

    4: 'ahkam qadayiya

    • mahkamat tamyiz dabaa altaen raqm 64 lisanat 2006 - tamyiz jinayiyun
    • naqd 6 fibrayir 1978 - majmueat 'ahkam alnaqd - alsanat 29
    • naqd 26 abril 1937 majam ji4 raqm 78
    • hakum mahkamat alnaqd almisriat faa altaen raqm 23383 lisanat 85 qadayiyat -aldawayir aljinayiyat - jalsat 19-9- 2017