القرار الإداري الالكتروني حجيته وتنفيذه ونطاق سريانه في النظام السعودي / The Legal Validity, Enforcement, and Scope of the Electronic Administrative Decision in the Saudi Legal System

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية إدارة الأعمال - جامعة حفر الباطن - المملكة العربية السعودية

المستخلص

في ظل التطور التكنولوجي المتسارع والتحول الرقمي العالمي، أصبحت هناك حاجة ملحة لإعادة النظر في الوسائل التقليدية التي تتبعها الإدارة في إصدار وتنفيذ قراراتها. ويبرز في هذا السياق ما يُعرف بالقرار الإداري الإلكتروني، بوصفه أحد مظاهر التحول نحو الإدارة الإلكترونية، الذي يحل محل الأساليب الورقية التقليدية.
يتناول هذا البحث التحديات القانونية والتنظيمية المرتبطة بالقرار الإداري الإلكتروني، مع التركيز على مدى حجيته القانونية مقارنة بالقرار التقليدي، وكيفية تنظيم سريانه وتنفيذه في ظل غياب تشريعات متخصصة تعالج هذه الجوانب بشكل واضح في النظام السعودي. إضافة إلى ذلك، يستعرض الباحث الإجابة على التساؤلات المتعلقة بالوسائل الإلكترونية المستخدمة في العلم بالقرارات الإدارية الإلكترونية، ومدى اعتراف النظام السعودي بها بوصفها وسيلة من وسائل قانونية لترتيب الآثار القانونية لهذه القرارات. ويهدف البحث إلى توضيح الأسس النظامية والقانونية التي تحكم القرارات الإدارية الإلكترونية، وكيف يمكن لهذه القرارات أن تتمتع بالحجية القانونية نفسها التي تتمتع بها القرارات التقليدية، وتسليط الضوء على التحديات المتعلقة بالعلم بها وسريانها وتنفيذها في الواقع الإداري السعودي وضرورة تطوير تشريعات تتماشى مع هذا التحول الرقمي، لضمان تحقيق الأهداف المرجوة من تطبيق الإدارة الإلكترونية في المملكة العربية السعودية. وفي نهاية البحث، تم التوصل إلى عدة نتائج وتوصيات من شأنها دعم وتعزيز إصدار القرارات الإدارية الإلكترونية لدى الجهات الحكومية في المملكة، وجعلها واقعًا ملموسًا يتمتع بحجية قانونية.
 
Abstract:
In light of the rapid technological advancements and global digital transformation, there is an urgent need to reconsider the traditional methods employed by public administration in issuing and enforcing its decisions. In this context, the concept of the "electronic administrative decision" has emerged as a key aspect of the shift towards e-governance, replacing traditional paper-based methods.
This research addresses the legal and regulatory challenges associated with electronic administrative decisions, focusing on their legal validity in comparison to traditional decisions, and how their enforcement and legal effect are regulated in the absence of specialized legislation that clearly governs these aspects within the Saudi legal system. Additionally, the research examines the role of electronic means used for notifying parties of administrative decisions and whether the Saudi legal system recognizes these electronic means as legitimate tools for creating legal effects.
The study aims to clarify the legal foundations that govern electronic administrative decisions, exploring how these decisions can attain the same legal validity as traditional ones. It also highlights the challenges related to the notification, legal effect, and enforcement of such decisions within Saudi administrative practice. The research emphasizes the necessity of developing legislation that aligns with this digital transformation to ensure the successful implementation of e-governance in Saudi Arabia. The study concludes with several findings and recommendations aimed at supporting and promoting the issuance of electronic administrative decisions by governmental bodies in the Kingdom, ensuring that they carry legal weight.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • المراجع العربية:

    • أحلام محمد شواي (2016)، الإدارة الإلكترونية وتأثيرها في تطوير الأداء الوظيفي وتحسينه، مجلة جامعة بابل الإنسانية، العدد 4، المجلد 24، العراق.
    • أحمد إسماعيل (1994)، أثر تغير الظروف القانونية والواقعية في القرارات الإدارية، بحث منشور، مجلة جامعة دمشق للعلوم، سوريا.
    • أحمد بن محمد الشمري (2019)، أثر وسائل الاتصال الإلكترونية على نفاذ القرارات الإدارية، بحث منشور بمجلة كلية القانون الكويتية العالمية، العدد 4، السنة السابعة، الكويت.
    • أحمد شرف الدين (2007)، حجية المحررات الالكترونية، مجلة التحكيم العربي، مركز القاهرة الإقليمي للتحكيم التجاري، دار النهضة العربية، العدد العاشر، القاهرة.
    • أحمد صالح الهزايمة (2005)، دور نظم المعلومات في اتخاذ القرارات الإدارية في المؤسسات الحكومية، دراسة ميدانية في المؤسسات العامة لمحافظة اربد، بحث منشور، مجلة جامعة دمشق للعلوم الاقتصادية والقانونية، م 25، ع1، سوريا.
    • أحمد يوسف الحديدي (2017)، أثر التكنولوجيا الحديثة على الوسائل القانونية لجهة الإدارة، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • أروي بنت إسماعيل الشاهي (2008)، تفعيل استخدامات الإنترنت في تطوير العمل الإداري بجامعة أم القرى بمكة المكرمة، دراسة مقدمة استكمالا لنيل درجة الماجستير في الإدارة التربوية، والتخطيط، كلية التربية، جامعة أم القرى، السعودية.
    • أشرف محمد حمامده (2019)، القرار الإداري الإلكتروني، مجلة الفكر الشرطي، معهد الإدارة العامة، مجلد 25، الرياض، السعودية.
    • أعاد علي حمود القيسي (2009)، النموذج الإلكتروني الموحد للقرارات الإدارية، بحث مقدم إلى مؤتمر المعاملات الإلكترونية (التجارة الإلكترونية – الحكومة الإلكترونية)، أبوظبي، جامعة الإمارات العربية المتحدة، الإمارات.
    • اللائحة التنفيذية لنظام المرافعات أمام ديوان المظالم الصادرة من مجلس القضاء الإداري بقراره رقم (127) (وتاريخ 26/12/1435هـ والمعمول بها من تاريخ 6/3/1436 ه، المملكة العربية السعودية.
    • الموسوعة الإدارية الحديثة (1990)، مبادئ أحكام المحكمة الإدارية العليا المصرية وفتاوى الجمعية العمومية (منذ عام 1946 م وحتى عام 1989 م)، الدار العربية للموسوعات، مصر.
    • النظام الأساسي للحكم الصادر بالأمر الملكي رقم (م/ 90) وتاريخ 27/8/1412 ه، المملكة العربية السعودية.
    • أمل لطفي جاب الله (2013)، أثر الوسائل الإلكترونية على مشروعية تصرفات الإدارة القانونية، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • أميمة عبدالله جمعة العلوي (2021)، القرار الإداري الإلكتروني: حدوده وضوابطه دراسة مقارنة، الطبعة الأولى، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • إيمان محمد الرابطي (2020)، نفاذ القرار الإداري الإلكتروني، مجلة العلوم الشرعية والقانونية، كلية القانون بالخمس، جامعة المرقب، العدد 3، ليبيا.
    • أيمن سعد سليم (2004)، التوقيع الإلكتروني، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • بدر عبدالله المطرودي (2023)، حجية القرار الإداري الإلكتروني في المملكة العربية السعودية، مجلة جامعة الإمارات للبحوث القانونية، مج37, ع95، الإمارات.
    • بسام بن عبدالعزيز الحمادي، ووليد بن سليمان الحميضي (2004)، الحكومة الالكترونية: الواقع والمعوقات وسبل التطبيق بدول مجلس التعاون لدول الخليج العربية، الندوة الدورية العاشرة، معهد الإدارة العامة، الرياض، السعودية.
    • بشير على الباز (2015)، دور الحكومة الإلكترونية في صناعة القرار الإداري والتصويت عليه، الطبعة الأولى، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • بلهوشات محمد الأمين (2018)، أثر تكنولوجيا المعلومات والاتصالات على النمو الاقتصادي دراسة حالة بعض الدول العربية خلال، جامعة الوادي، الجزائر.
    • بوابة التحول الوطني (2024)، برنامج التحول الوطني على الرابط:

    https://vision2030.gov.sa/ar/programs/NTP

    • تغريد محمود شبر (2017)، القرار الإداري الإلكتروني: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية القانون، جامعة اليرموك، الأردن.
    • ثروت عبد الحميد (2003)، التوقيع الالكتروني، ماهيته-مخاطره - كيفية مواجهتها-مدى حجيته في الإثبات، مكتبة الجلاء الجديدة، المنصورة، مصر.
    • جميل عبد الباقي الصغير (2012)، الإنترنت والقانون الجنائي، الأحكام الموضوعية للجرائم المتعلقة بالإنترنت، النهضة العربية، القاهرة.
    • حسام منادي موسى (2024)، القرار الإداري الإلكتروني وأساليب تطبيقه، مجلة جامعة الأنبار للعلوم القانونية والسياسية، المجلد 14، العدد 1، الجزء الثاني، العراق.
    • حسن علي صبري (2020)، إشكالية العلاقة بين الحقوق المكتسبة في القانون الإداري والنفاذ الرجعي للقرارات الإدارية، مجلة الأطروحة للدراسات القانونية، دار الأطروحة للنشر العلمي، المجلد الخامس، العدد الثاني، مصر.
    • حسني درويش عبد الحميد (2009)، نهاية القرار الإداري عن غير طرق القضاء، دار الكتب القانونية، ط1، مصر.
    • حماد مختار (2007)، تأثير الإدارة الإلكترونية على إدارة المرفق العام وتطبيقاتها في الدول العربية، رسالة ماجستير في العلوم السياسية والعلاقات الدولية، جامعة الجزائر، الجزائر.
    • حمدي ياسين عكاشة (1987)، القرار الإداري في قضاء مجلس الدولة، الناشر منشأة المعارف، الإسكندرية.
    • حمدي ياسين عكاشة (2018)، موسوعة القرار الإداري في قضاء مجلس الدولة، الكتاب الأول، ماهية القرار الإداري وأحكامه، مصر.
    • خالد سمارة الزعبي (1999)، القرار الإداري بين النظرية والتطبيق، دار العلم والثقافة للنشر والتوزيع، القاهرة.
    • خديجة حرمل (2017)، نفاذ القرار الإداري، بحث منشور، مجلة البحوث والدراسات القانونية والسياسية، مخبر المؤسسات الدستورية والنظم السياسية، جامعة خميس مليانة، العدد الأول، الجزائر.
    • خليل يوسف البحري (2021)، نفاذ القرار الإداري الإلكتروني، رسالة ماجستير، كلية الدراسات العليا، جامعة مؤته، الأردن.
    • رأفت فوده (1999)، عناصر وجود القرار الإداري، دراسة مقارنة، بدون طبعة، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • رحيمة الصغير (2010)، العقد الإداري الإلكتروني – دراسة تحليلية مقارنة، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.
    • زينب عباس محسن (2014)، الإدارة الإلكترونية وأثرها في القرار الإداري، مجلة كلية الحقوق جامعة النهرين، المجلد 16، العدد 1، العراق.
    • سامي جمال الدين (2003)، الدعاوي الإدارية، منشأة المعارف، الإسكندرية، الطبعة الثانية، مصر.
    • سليمان محمد الطماوي (1996)، القضاء الإداري قضاء الإلغاء، دار الفكر العربي، الطبعة السادسة، القاهرة.
    • سليمان محمد الطماوي(1991)، النظرية العامة للقرارات الإدارية، دار الفكر العربي ،الطبعة الرابعة، القاهرة.
    • سمية محمد كامل (2014)، الشكل في القرارات الإدارية، دراسة مقارنة، الطبعة الأولى، منشورات الحلبي الحقوقية، بيروت، لبنان.
    • صالح بن على بن سالم الصواعي (2019)، الرقابة الإدارية والقضائية على القرارات الإدارية، دراسة مقارنة، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.
    • صالح عبد عايد صالح (2015)، أهمية دور الحكومة الإلكترونية (الإدارة المحلية) في عملية صناعة القرار الإداري مستقبلا، مجلة جامعة تكريت للعلوم القانونية، المجلد 2، العدد 28، العراق.
    • طارق إبراهيم الدسوقي عطية (2009)، الأمن المعلوماتي: النظام القانوني لحماية المعلوماتية (د.ط). الإسكندرية: دار الجامعة الجديدة، مصر.
    • عبد الرؤوف هاشم بسيوني (1997)، أحكام التظلم في القانونين: المصري والكويتي (دراسة مقارنة)، الناشر: دار النهضة، القاهرة.
    • عبد السلام عبد اللاوي (2017)، أهمية الرقمنة الإدارية في عصرنة وتفعيل الخدمات العمومية بالجزائر. صوت القانون، الجزائر.
    • عبد العزيز الجوهري (2005)، القانون والقرار الإداري في الفترة ما بين الإصدار والشهرة –دراسة مقارنة –ديوان المطبوعات الجامعية-الجزائر-الطبعة الثانية، الجزائر.
    • عبد الغني البسيوني (2003)، النظرية العامة في القانون الإداري، منشأة المعارف، الإسكندرية.
    • عبد الفتاح بيومي حجازي (2006)، التجارة الإلكترونية وحمايتها القانونية، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • عبد الفتاح بيومي حجازي (2018)، الحكومة الإلكترونية بين الواقع والطموح، دراسة متأصلة في شان الإدارة الإلكترونية، التنظيم -البناء-الأهداف-المعوقات-الحلول، الطبعة الأولى، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • عبد الله العلوي (2021)، القرار الإداري الإلكتروني حدوده وضوابطه، دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • عبدالرحمن توفيق (2005)، الإدارة الإلكترونية وتحديات المستقبل، ط2، مركز الخبرات المهنية للإدارة، القاهرة.
    • عبدالفتاح بيومي حجازي (2014) الحماية الفنية والجنائية لنظام الحومة الالكترونية، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • عبدالمجيد عبدالحافظ، أنس قاسم (1990)، أصول القانون الإداري، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • عدنان عمرو (2010)، مبادئ القانون الإداري، الإسكندرية، منشأة المعارف، مصر.
    • عصام طاهر الشربيني (2023)، القرار الإداري الإلكتروني، دار الكتب والدراسات العربية، القاهرة.
    • عصام عبد الفتاح مطر (2020)، الحكومة الإلكترونية بين النظرية والتطبيق، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.
    • علاء الدين محمد عبد المتعال (2014)، مدى جواز الرجعية وحدودها في القرارات الإدارية، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • علاء محيي الدين مصطفى أبو أحمد (2009)، القرار الإداري الإلكتروني كأحد تطبيقات الحكومة الإلكترونية، بحث مقدم إلى المؤتمر العلمي السنوي السابع عشر: المعاملات الإلكترونية (التجارة الإلكترونية – الحكومة الإلكترونية)، المنعقد في مركز الإمارات للدراسات والبحوث الإستراتيجية، أبو ظبي، بحوث المجلد الأول، الإمارات.
    • على يوسف محمد العلوان (2005)، نفاذ القرارات الإدارية وسريانها بحق الأفراد في الأردن، أطروحة دكتوراه، جامعة عمان العربية، الأردن.
    • عمار طارق عبدالعزيز (2010). أركان القرار الإداري الإلكتروني. مجلة القانون للدراسات والبحوث القانونية، مج25، العراق.
    • عمار عوابدي (2003)، نظرية القرارات الإدارية بين علم الإدارة والقانون الإداري، دار هومة، الجزائر.
    • عمر عبدالحفيظ، أحمد عمر (2021)، وسائل نفاذ القرار الالكتروني، مجلة البيان للدراسات القانونية والسياسية، المجلد 6، العدد 1، الجزائر.
    • غرايبة، عبد الله أحمد عبد الله (2005) - رسالة ماجستير بعنوان: حجية التوقيع الإلكتروني في القانون الأردني – (دراسة مقارنة) الجامعة الأردنية، الأردن.
    • فاطمة الزهراء رمضاني (2018)، إشكالية الاختيار بين الأثر المباشر والرجعي لقرارات المجلس الدستوري الجزائري الصادرة في إطار المادة 91/2 من دستور2016، مجلة أفاق للعلوم، العدد 12، جامعة زيان عاشور، الجلفة، الجزائر.
    • فؤاد يوسف عبد الرحمن الجبوري، وسمية عباس مجيد الربيعي (2011)، إدارة الأزمات وإلكترونية اتخاذ القرار، مجلة جامعة بابل العراقية للعلوم الإنسانية، المجلد 19، العدد الأول، العراق.
    • فيصل عبد الحفيظ الشوابكة (2013)، نظرية العلم اليقيني في قضاء محكمة العدل العليا الأردنية، مجلة دفاتر السياسة والقانون، العدد التاسع، الأردن.
    • قانون التعاملات الإلكتروني السعودي، الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/18) بتاريخ 8/3/1428هــ، السعودية.
    • قانون التوقيع الإلكتروني رقم 15 لسنة 2004، مصر.
    • قانون المعاملات الإلكتروني الفلسطيني لسنة 2010، فلسطين.
    • قانون المعاملات الإلكتروني القطري رقم 14 لسنة 2014، قطر.
    • قانون المعاملات الإلكتروني الكويتي رقم 20 لسنة 2014، الكويت.
    • ماجد راغب الحلو (2003)، الحكومة الإلكترونية والمرفق العام، بحث مقدم إلى المؤتمر العلمي (الأول الذي نظمته شرطة دبي حول) الجوانب القانونية والأمنية للعمليات المصرفية، الإمارات.
    • ماهر مشعل منيف الفيصل (2020)، القرار الإداري الإلكتروني كأسلوب حديث من أساليب النشاط الإداري، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة الشرق الأوسط، الأردن.
    • مجموعة المبادئ الشرعية والنظامية الصادرة من ديوان المظالم لأعوام 1397 هـ 1399 ه، السعودية.
    • محمد البداوي (2018)، قرارات الإدارة الإلكترونية، مجلة المنارة للدراسات القانونية والإدارية، العدد 23، مصر.
    • محمد السيد البيدق (2002)، نفاذ القرارات الإدارية وسريانها في حق الأفراد، رسالة دكتوراه، القاهرة.
    • محمد الصغير بعلي (2005)، القرارات الإدارية، دار العلوم للنشر والتوزيع، الجزائر.
    • محمد حسام محمود لطفي (2007)، الإطار القانوني للمعاملات الإلكترونية، مجلة التحكيم العربي، العدد10، مركز القاهرة الإقليمي للتحكيم التجاري، دار النهضة العربية، القاهرة.
    • محمد حمادة (2004)، القرارات الإدارية ورقابة القضاء، دار الفكر الجامعي، الإسكندرية.
    • محمد سعيد حسين أمين (1997)، مبادئ القانون الإداري، دار الثقافة الجامعية، القاهرة.
    • محمد سليمان نايف شبير (2020)، النفاذ الإلكتروني للقرار الإداري دراسة تطبيقية مقارنة، أطروحة مقدمة لنيل درجة الدكتوراه في الحقوق، كلية الحقوق، قسم القانون العام، جامعة عين شمس، مصر.
    • محمد سمير أحمد (2005)، الإدارة الإلكترونية، دار المسيرة للنشر والتوزيع، عمان، الأردن.
    • محمد صادق إسماعيل (2010)، الحكومة الإلكترونية وتطبيقاتها في الدول العربية، العربي للنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، القاهرة.
    • محمد عبد العال السناري (1981)، نفاذ القرارات الإدارية، أطروحة دكتوراه، جامعة عين شمس، مصر.
    • محمد محمد سادات (2011)، حجية المحررات الموقعة إلكترونيا في الإثبات، دراسة مقارنة، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.
    • محمود صبري خميس (2009)، الإدارة الإلكترونية بين الواقع والتطبيق- الفوائد والسلبيات، ورقة بحث مقدمة إلى ملتقي التكنولوجيا المعلومات الثالث، بعنوان: نحو مجتمع معلوماتي، كلية تكنولوجيا المعلومات، الجامعة التكنولوجية، غزة، فلسطين.
    • محمود عاطف البنا (1990)، الوسيط في القضاء الإداري، دار الفكر العربي، مصر.
    • محمود عاطف البنا، مبادئ القانون الإداري في الأموال العامة والوظيفة العامة،
    • مرية العاقون (2017)، سريان القرارات الإدارية في مواجهة المخاطبين بها، بحث منشور، مجلة أنسنة للبحوث والدراسات، المجلد الثامن، جامعة زيان عاشور، العدد الأول، الجزائر.
    • مرية العقون (2018)، القرار الإداري الإلكتروني كأسلوب حديث للمرافق العامة، المؤتمر العلمي الدولي حول: النظام القانوني للمرفق العام الإلكتروني (واقع-تحديات-آفاق)، المعقود في جامعة محمد بوضياف المسيلة، الجزائر.
    • مريزق عدمان (2015)، التسيير العمومي بين الاتجاهات الكلاسيكية والاتجاهات الحديثة، جسور للنشر والتوزيع، المحمدية، الجزائر.
    • مشعل منيف الفيصل (2020)، القرار الإداري الإلكتروني كأسلوب حديث من أساليب النشاط الإداري، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة الشرق الأوسط، الأردن.
    • مصطفى أبو زيد فهمي (2001)، قضاء الإلغاء، شروط القبول، أوجه الإلغاء، دار المطبوعات الجامعية، الإسكندرية.
    • مصطفى كمال وصفي (1978)، أصول إجراءات القضاء الإداري، مطبعة الأمانة، الطبعة الثانية، مصر.
    • مصطفى موسى العجارمة (2010)، التنظيم القانوني للتعاقد عبر شبكة الانترنت، دار الكتب القانونية، مصر.
    • معهد البحوث والاستشارات جامعة الملك عبد العزيز (1427)، الحكومة الإلكترونية، جامعة الملك عبد العزيز، وكالة الجامعة للدراسات العليا والبحوث العلمية، السعودية.
    • ناجح أحمد عبد الوهاب (2011)، التطور الحديث للقانون الإداري في ظل نظام الحكومة الإلكترونية، رسالة مقدمة لنيل درجة الدكتوراه في الحقوق، جامعة القاهرة، مصر.
    • ناصر عبد الحليم السلامات (2009)، نفاذ القرار الإداري في القانون الاردني، رسالة دكتوراة، كلية الحقوق، جامعة عين شمس، مصر.
    • ناصر عبدالحليم السلامات، ونوفان العقيل العجارمة (2013)، نفاذ القرار الإداري الإلكتروني، مجلة دراسات، علوم الشريعة والقانون، الجامعة الأردنية، المجلد 40، ملحق 1، الأردن.
    • نبراس محمد جاسم الأحبابي (2018)، أثر الإدارة الإلكترونية في إدارة المرافق العامة، دراسة مقارنة، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية.
    • نظام الاثبات الصادر بالمرسوم الملكي رقم (م/43) وتاريخ 26/5/1443هـــ وقرار مجلس الوزراء رقم (283) وتاريخ 24/5/1443هــ، السعودية.
    • نظام التعاملات الإلكترونية الصادر بالمرسوم الملكي رقم م/18 بتاريخ 8/3/ 1428 وقرار مجلس الوزراء رقم 80 بتاريخ 7/3/1428هــ، السعودية.
    • نظام الخدمة المدنية صادر بالمرسوم الملكي رقم (م/49) وتاريخ 10/7/1397 ه، السعودية.
    • نظام المرافعات أمام ديوان المظالم الصادر بالمرسوم الملكي رقم م/3 بتاريخ 22/1/1435هــ والمعدل بالمرسوم الملكي رقم م/65 بتاريخ 13/9/1436هـ.، السعودية.
    • نظام ديوان المظالم الصادر بالمرسوم الملكي رقم م/78 بتاريخ 19 / 9 / 1428 وقرار مجلس الوزراء رقم 303 بتاريخ 19 / 9 / 1428، السعودية.
    • نعمان الخطيب (1986)، اتجاهات محكمة العدل العليا في ميعاد الطعن، مجلة مؤتة للبحوث (والدراسات، المجلد الأول، العدد الثاني، الأردن.
    • نكتل إبراهيم عبد الرحمن، نطاق سلطة الإدارة التقديرية في القرار الإداري الإلكتروني، مجلة كلية القانون للعلوم القانونية والسياسية، جامعة كركوك، مجلد 9، عدد 33، العراق.
    • نواف كنعان (1999)، القضاء الإداري في الأردن، الطبعة الأولى، دار الميسرة، عمان، الأردن.
    • هاني بن علي الطهراوي (2012)، القضاء الإداري السعودي، الطبعة الأولى، دار الإجادة، الرياض، السعودية.
    • هدي حامد قشقوش (2000)، الحماية الجنائية للتجارة الالكترونية عبر الانترنت، دار النهضة العربية، مصر.
    • وردية العربي (2022)، القرار الإداري الإلكتروني كأسلوب حديث لإدارة المرافق العمومية، المجلة الجزائرية للحقوق والعلوم السياسية، المجلد 7، العدد 1، الجزائر.
    • يوسف أحمد العلي (2019)، القرار الإداري الإلكتروني، رسالة ماجستير، جامعة الكويت، كلية الدراسات العليا، الكويت.

     

    المراجع الأجنبية:

     

    • Charles Debbasch, Jean – Claude Ricci,(2001) Contentieux administratif. 8ème edition, Dalloz, Paris.
    • M. Auby-R. Drago,( 1984) Traité de contentieux administratif, tome2,L. G. D. J.
    • Jacques sauret, (2002)the practical and legal issues of E-procedures, conference, E- government for benefit of citizens, conseil d, etat and the university paris 1, Brulant.
    • Jeann rivero, (1987)droit administrative, dalloz,.
    • jose valeriano, (2014)electronic management identify patterns and patterns guides from the Spanish local governments, Transylvanian review, of management science,.
    • Waline (1943)"traite elementaire de droit administrative", 5 ed., paris, sirey.

     

    References:

    • 'ahlam muhamad shway (2016), al'iidarat al'iiliktruniat watathiruha fi tatwir al'ada' alwazifii watahsinuhi, majalat jamieat babil al'iinsaniatu, aleadad 4, almujalad 24, aleiraqu.
    • 'ahmad 'iismaeil (1994), 'athar taghayur alzuruf alqanuniat walwaqieiat fi alqararat al'iidariati, bahath manshur, majalat jamieat dimashq lileulumi, suria.
    • 'ahmad bin muhamad alshamri (2019), 'athar wasayil alaitisal al'iiliktruniat ealaa nafadh alqararat al'iidariati, bahath manshur bimajalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, aleadad 4, alsanat alsaabieata, alkuayti.
    • 'ahmad sharaf aldiyn (2007), hijiat almuharirat alalkitruniati, majalat altahkim alearabii, markaz alqahirat al'iiqlimiu liltahkim altijari, dar alnahdat alearabiati, aleadad aleashir, alqahirati.
    • 'ahmad salih alhazayma (2005), dawr nazam almaelumat fi aitikhadh alqararat al'iidariat fi almuasasat alhukumiati, dirasatan maydaniatan fi almuasasat aleamat limuhafazat arbid, bahath manshur, majalat jamieat dimashq lileulum alaiqtisadiat walqanuniati, m 25, ea1, suria.
    • 'ahmad yusuf alhadidiu (2017), 'athar altiknulujia alhadithat ealaa alwasayil alqanuniat lijihat al'iidarati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati.
    • 'arwi bint 'iismaeil alshaahi (2008), tafeil aistikhdamat al'iintirnit fi tatwir aleamal al'iidarii bijamieat 'um alquraa bimakat almukaramati, dirasat muqadimat aistikmalan linayl darajat almajistir fi al'iidarat altarbawiati, waltakhtiti, kuliyat altarbiati, jamieat 'um alquraa, alsaeudiati.
    • 'ashraf muhamad hamamiduh (2019), alqarar al'iidariu al'iiliktruni, majalat alfikr alshurti, maehad al'iidarat aleamati, mujalad 25, alriyad, alsaeudiatu.
    • 'aead eali hamuwd alqaysi (2009), alnamudhaj al'iiliktruniu almuahad lilqararat al'iidariati, bahath muqadam 'iilaa mutamar almueamalat al'iiliktrunia (altijarat al'iiliktruniat - alhukumat al'iiliktruniata), 'abuzabi, jamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, al'iimarat.
    • allaayihat altanfidhiat linizam almurafaeat 'amam diwan almazalim alsaadirat min majlis alqada' al'iidarii biqararih raqm (127) (wtarikh 26/12/1435h walmaemul biha min tarikh 6/3/1436 hu, almamlakat alearabiat alsaeudiati.
    • almusueat al'iidariat alhaditha (1990), mabadi 'ahkam almahkamat al'iidariat aleulya almisriat wafatawaa aljameiat aleumumia (mundh eam 1946 m wahataa eam 1989 mi), aldaar alearabiat lilmusueati, misr.
    • alnizam al'asasii lilhukm alsaadir bial'amr almalakii raqm (m/ 90) watarikh 27/8/1412 hu, almamlakat alearabiat alsaeudiati.
    • 'amal lutfi jab allah (2013), 'athar alwasayil al'iilikturuniat ealaa mashrueiat tasarufat al'iidarat alqanuniati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati.
    • 'amimat eabdallah jumeat alealawi (2021), alqarar al'iidariu al'iiliktruni: hududuh wadawabituh dirasat muqaranati, altabeat al'uwlaa, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • 'iiman muhamad alraabitii (2020), nafadh alqarar al'iidarii al'iiliktruni, majalat aleulum alshareiat walqanuniati, kuliyat alqanun bialkhamsi, jamieat almuraqabi, aleadad 3, libya.
    • 'ayman saed salim (2004), altawqie al'iilikturuniu, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • bdar eabdallah almatrudi (2023), hajiat alqarar al'iidarii al'iiliktrunii fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, majalat jamieat al'iimarat lilbuhuth alqanuniati, mij37, ea95, al'iimarat.
    • bsaam bin eabdialeaziz alhamaadi, wawalid bin sulayman alhumaydi (2004), alhukumat alalkitruniat: alwaqie walmueawiqat wasubul altatbiq bidual majlis altaeawun lidual alkhalij alearabiat, alnadwat aldawriat aleashirati, maehad al'iidarat aleamati, alriyad, alsaeudiatu.
    • bshir ealaa albaz (2015), dawr alhukumat al'iiliktruniat fi sinaeat alqarar al'iidarii waltaswit ealayhi, altabeat al'uwlaa, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriatu.
    • bilhushat muhamad al'amin (2018), 'athar tiknulujia almaelumat walaitisalat ealaa alnumui alaiqtisadii dirasat halat baed alduwal alearabiat khilala, jamieat alwadi, aljazayir.
    • bawaabat altahawul alwatanii (2024), barnamaj altahawul alwatanii ealaa alraabti: https://vision2030.gov.sa/ar/programs/NTP
    • taghrid mahmud shibr (2017), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu: dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alqanuni, jamieat alyrmuk, al'urdun.
    • tharut eabd alhamid (2003), altawqie alalkitruni, mahiathu-makhatiruh - kayfiat muajahitiha-madaa hajiatih fi al'iithbati, maktabat aljala' aljadidati, almansurat, masr.
    • jamil eabd albaqi alsaghir (2012), al'iintirnit walqanun aljanayiy, al'ahkam almawdueiat liljarayim almutaealiqat bial'iintirnt, alnahdat alearabiat, alqahirati.
    • husam munadi musaa (2024), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu wa'asalib tatbiqihi, majalat jamieat al'anbar lileulum alqanuniat walsiyasiati, almujalad 14, aleadad 1, aljuz' althaani, aleiraqu.
    • hasan eali sabri (2020), 'iishkaliat alealaqat bayn alhuquq almuktasabat fi alqanun al'iidarii walnafadh alrajeii lilqararat al'iidariati, majalat al'utruhat lildirasat alqanuniati, dar al'utruhat lilnashr alealami, almujalad alkhamis, aleadad althaani, masr.
    • husni darwish eabd alhamid (2009), nihayat alqarar al'iidarii ean ghayr turuq alqada'i, dar alkutub alqanuniati, ta1, masr.
    • hamad mukhtar (2007), tathir al'iidarat al'iiliktruniat ealaa 'iidarat almirfaq aleami watatbiqatiha fi alduwal alearabiati, risalat majistir fi aleulum alsiyasiat walealaqat alduwaliati, jamieat aljazayar, aljazayir.
    • hamdi yasin eukasha (1987), alqarar al'iidariu fi qada' majlis aldawlati, alnaashir munsha'at almaearifi, al'iiskandiriata.
    • hamdi yasin eukasha (2018), mawsueat alqarar al'iidarii fi qada' majlis aldawlati, alkutaab al'awala, mahiat alqarar al'iidarii wa'ahkamihi, masr.
    • khalid samarat alzuebiu (1999), alqarar al'iidariu bayn alnazariat waltatbiqi, dar aleilm walthaqafat lilnashr waltawzie, alqahirati.
    • khadijat harmal (2017), nafadh alqarar al'iidaria, bahath manshur, majalat albuhuth waldirasat alqanuniat walsiyasiati, mukhbir almuasasat aldusturiat walnuzum alsiyasiati, jamieat khamis milyanat, aleadad al'awal, aljazayir.
    • khalil yusuf albahriu (2021), nafadh alqarar al'iidarii al'iiliktruni, risalat majistir, kuliyat aldirasat aleulya, jamieat mutihi, al'urdun.
    • ra'afat fudah (1999), eanasir wujud alqarar al'iidaria, dirasat muqaranatin, bidun tabeati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • rahimat alsaghir (2010), aleiqd al'iidariu al'iiliktruniu - dirasat tahliliat muqaranata, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati.
    • zinab eabaas muhsin (2014), al'iidarat al'iiliktruniat wa'atharuha fi alqarar al'iidari, majalat kuliyat alhuquq jamieat alnahrayni, almujalad 16, aleadad 1, aleiraqu.
    • sami jamal aldiyn (2003), aldaeawiu al'iidariatu, munsha'at almaearifi, al'iiskandariati, altabeat althaaniati, masr.
    • sulayman muhamad altamawi (1996), alqada' al'iidariu qada' al'iilgha'i, dar alfikr alearabii, altabeat alsaadisati, alqahirati.
    • sulayman muhamad altamawi(1991), alnazariat aleamat lilqararat al'iidariati, dar alfikr alearabii ,altabeat alraabieata, alqahirati.
    • simiat muhamad kamil (2014), alshakl fi alqararat al'iidariati, dirasat muqaranati, altabeat al'uwlaa, manshurat alhalabi alhuquqiati, bayrut, lubnan.
    • salih bin ealaa bin salim alsawaei (2019), alraqabat al'iidariat walqadayiyat ealaa alqararat al'iidariati, dirasat muqaranati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariati.
    • salih eabd eayid salih (2015), 'ahamiyat dawr alhukumat al'iiliktrunia (al'iidarat almahaliyatu) fi eamaliat sinaeat alqarar al'iidarii mustaqbala, majalat jamieat tikrit lileulum alqanuniati, almujalad 2, aleadad 28, aleiraqi.
    • tariq 'iibrahim aldasuqi eatia (2009), al'amn almaelumati: alnizam alqanuniu lihimayat almaelumatia (du.ta). al'iiskandiriat: dar aljamieat aljadidati, masr.
    • eabd alrawuwf hashim basyuni (1997), 'ahkam altazalum fi alqanunayni: almisrii walkuaytii (dirasat muqaranati), alnaashir: dar alnahdati, alqahirati.
    • eabd alsalam eabd allaawi (2017), 'ahamiyat alraqmanat al'iidariat fi easranat watafeil alkhadamat aleumumiat bialjazayir. sawt alqanuni, aljazayir.
    • eabd aleaziz aljawhari (2005), alqanun walqarar al'iidariu fi alfatrat ma bayn al'iisdar walshuhrat -dirasat muqaranat -dywan almatbueat aljamieiati-aljazayir-altabeat althaaniatu, aljazayir.
    • eabd alghanii albasyuniu (2003), alnazariat aleamat fi alqanun al'iidari, munsha'at almaearifi, al'iiskandiriati.
    • eabd alfataah biumi hijazi (2006), altijarat al'iiliktiruniat wahimayatuha alqanuniatu, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati.
    • eabd alfataah biumi hijazi (2018), alhukumat al'iiliktruniat bayn alwaqie waltamuha, dirasat muta'asilat fi shan al'iidarat al'iiliktruniati, altanzim -albana'-al'ahdaf-almueawiqati-alhululi, altabeat al'uwlaa, dar alfikr aljamieii, al'iiskandariatu.
    • eabd allah alealwiu (2021), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu hududuh wadawabitihu, dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • eabdalrahman tawfiq (2005), al'iidarat al'iiliktruniat watahadiyat almustaqbali, ta2, markaz alkhibrat almihniat lil'iidarati, alqahirati.
    • eabdalfataah biumi hijaziin (2014) alhimayat alfaniyat waljinayiyat linizam alhumat alalkitruniati, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati.
    • eabdalmajid eabdalhafiz, 'anas qasim (1990), 'usul alqanun al'iidari, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • eadnan eamru (2010), mabadi alqanun al'iidari, al'iiskandariati, munsha'at almaearifi, masr.
    • esam tahir alshirbini (2023), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu, dar alkutub waldirasat alearabiati, alqahirati.
    • esam eabd alfataah matar (2020), alhukumat al'iiliktruniat bayn alnazariat waltatbiqi, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriatu.
    • eala' aldiyn muhamad eabd almutaeal (2014), madaa jawaz alrajeiat wahududiha fi alqararat al'iidariati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • eala' muhyi aldiyn mustafaa 'abu 'ahmad (2009), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu ka'ahad tatbiqat alhukumat al'iiliktruniati, bahath muqadam 'iilaa almutamar aleilmii alsanawii alsaabie eashr: almueamalat al'iiliktrunia (altijarat al'iiliktruniat - alhukumat al'iiliktruniata), almuneaqad fi markaz al'iimarat lildirasat walbuhuth al'iistratijiati, 'abu zabi, buhuth almujalad al'uwala, al'iimarat.
    • ealaa yusuf muhamad aleulwan (2005), nafadh alqararat al'iidariat wasarayanuha bihaqi al'afrad fi al'urduni, 'utruhat dukturah, jamieat eaman alearabiat, al'urdunn.
    • eamar tariq eabdialeaziz (2010). 'arkan alqarar al'iidarii al'iiliktruni. majalat alqanun lildirasat walbuhuth alqanuniati, mij25, aleiraqi.
    • eamar eawabidi (2003), nazariat alqararat al'iidariat bayn eilm al'iidarat walqanun al'iidari, dar hawmati, aljazayir.
    • eumar eabdalhafiz, 'ahmad eumar (2021), wasayil nafadh alqarar alalkitruni, majalat albayan lildirasat alqanuniat walsiyasiati, almujalad 6, aleadad 1, aljazayir.
    • ghraybat, eabd allah 'ahmad eabd allh (2005) - risalat majistir bieunwani: hajiat altawqie al'iiliktrunii fi alqanun al'urduniyi - (dirasat muqaranati) aljamieat al'urduniyati, al'urdunn.
    • fatimat alzahra' ramadani (2018), 'iishkaliat alaikhtiar bayn al'athar almubashir walrajeii liqararat almajlis aldusturii aljazayirii alsaadirat fi 'iitar almadat 91/2 min dusturi2016, majalat 'afaq lileulumi, aleadad 12, jamieat zayaan eashur, aljulfat, aljazayir.
    • fuaad yusuf eabd alrahman aljaburi, wasumyat eabaas majid alrabiei (2011), 'iidarat al'azamat wa'iilikturuniat aitikhadh alqarari, majalat jamieat babil aleiraqiat lileulum al'iinsaniati, almujalad 19, aleadad al'awala, aleiraqu.
    • faysal eabd alhafiz alshawabika (2013), nazariat alealam alyaqinii fi qada' mahkamat aleadl aleulya al'urduniyati, majalat dafatir alsiyasat walqanuni, aleadad altaasie, al'urdunn.
    • qanun altaeamulat al'iilikturunii alsueudiu, alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/18) bitarikh 8/3/1428h, alsaeudiati.
    • qanun altawqie al'iilikturunii raqm 15 lisanat 2004, masr.
    • qanun almueamalat al'iiliktrunii alfilastinii lisanat 2010, filastin.
    • qanun almueamalat al'iilikturunii alqatrii raqm 14 lisanat 2014, qutru.
    • qanun almueamalat al'iilikturunii alkuaytii raqm 20 lisanat 2014, alkuayt.
    • majid raghib alhulw (2003), alhukumat al'iiliktruniat walmirfaq aleama, bahath muqadam 'iilaa almutamar aleilmii (al'awal aladhi nazamath shurtat dubay hula) aljawanib alqanuniat wal'amniat lileamaliaat almasrifiati, al'iimarat.
    • mahir masheal manif alfaysal (2020), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu ka'uslub hadith min 'asalib alnashat al'iidari, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat alsharq al'awsat, al'urdunn.
    • majmueat almabadi alshareiat walnizamiat alsaadirat min diwan almazalim li'aewam 1397 ha 1399 hu, alsaeudiati.
    • muhamad albadaawi (2018), qararat al'iidarat al'iiliktruniati, majalat almanarat lildirasat alqanuniat wal'iidariati, aleadad 23, masr.
    • muhamad alsayid albaydaq (2002), nafadh alqararat al'iidariat wasarayanuha fi haqi al'afradi, risalat dukturah, alqahira.
    • muhamad alsaghir biealiin (2005), alqararat al'iidariatu, dar aleulum lilnashr waltawziei, aljazayir.
    • muhamad husam mahmud lutfi (2007), al'iitar alqanuniu lilmueamalat al'iiliktruniati, majalat altahkim alearabii, aleadadi10, markaz alqahirat al'iiqlimiu liltahkim altijari, dar alnahdat alearabiati, alqahirati.
    • muhamad hamada (2004), alqararat al'iidariat waraqabat alqada'i, dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriatu.
    • muhamad saeid husayn 'amin (1997), mabadi alqanun al'iidari, dar althaqafat aljamieiati, alqahirati.
    • muhamad sulayman nayif shibir (2020), alnafadh al'iiliktruniu lilqarar al'iidarii dirasatan tatbiqiatan muqaranatan, 'utruhat muqadimat linayl darajat aldukturah fi alhuquqi, kuliyat alhuquqi, qism alqanun aleami, jamieat eayn shams, masr.
    • muhamad samir 'ahmad (2005), al'iidarat al'iiliktruniatu, dar almasirat lilnashr waltawziei, eaman, al'urduni.
    • muhamad sadiq 'iismaeil (2010), alhukumat al'iiliktruniat watatbiqatuha fi alduwal alearabiati, alearabii lilnashr waltawzie, altabeat al'uwlaa, alqahirati.
    • muhamad eabd aleal alsinariu (1981), nafadh alqararat al'iidariati, 'utruhat dukturah, jamieat eayn shams, masr.
    • muhamad muhamad sadat (2011), hijiat almuharirat almuaqaeat 'iilikturunia fi al'iithbati, dirasat muqaranati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariati.
    • mahmud sabri khamis (2009), al'iidarat al'iiliktruniat bayn alwaqie waltatbiqi- alfawayid walsalbiaati, waraqat bahth muqadimat 'iilaa multaqi altiknulujia almaelumat althaalithi, bieunwani: nahw mujtamae maelumati, kuliyat tiknulujia almaelumati, aljamieat altiknulujiata, ghazat, filastin.
    • mahmud eatif albanaa (1990), alwasit fi alqada' al'iidari, dar alfikr alearabii, masr.
    • mahmud eatif albanaa, mabadi alqanun al'iidarii fi al'amwal aleamat walwazifat aleamati,
    • mariat aleaqun (2017), sarayan alqararat al'iidariat fi muajahat almukhatibin biha, bahath manshur, majalat 'ansinat lilbuhuth waldirasati, almujalad althaamina, jamieat zayaan eashur, aleadad al'awala, aljazayir.
    • mariat aleuqun (2018), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu ka'uslub hadith lilmarafiq aleamati, almutamar aleilmiu alduwaliu hwla: alnizam alqanuniu lilmirfaq aleami al'iiliktrunii (waqiea-tahidyat-afaq), almaequd fi jamieat muhamad biwidyaf almasilati, aljazayir.
    • mriziq eadman (2015), altasyir aleumumiu bayn alaitijahat alkilasikiat walaitijahat alhadithati, jusur lilnashr waltawzie, almuhamadiat, aljazayir.
    • masheal manif alfaysal (2020), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu ka'uslub hadith min 'asalib alnashat al'iidari, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat alsharq al'awsat, al'urdunn.
    • mistafaa 'abu zayd fahmi (2001), qada' al'iilgha'i, shurut alqabula, 'uwajih al'iilgha'i, dar almatbueat aljamieiati, al'iiskandariati.
    • mustafaa kamal wasfi (1978), 'usul 'iijra'at alqada' al'iidari, matbaeat al'amanati, altabeat althaaniatu, masr.
    • mistafaa musaa aleajarima (2010), altanzim alqanuniu liltaeaqud eabr shabakat aliantirnti, dar alkutub alqanuniati, masr.
    • maehad albuhuth waliaistisharat jamieat almalik eabd aleaziz (1427), alhukumat al'iiliktruniatu, jamieat almalik eabd aleaziza, wikalat aljamieat lildirasat aleulya walbuhuth aleilmiati, alsaeudiati.
    • najih 'ahmad eabd alwahaab (2011), altatawur alhadith lilqanun al'iidarii fi zili nizam alhukumat al'iiliktruniati, risalatan muqadimatan linayl darajat aldukturah fi alhuquqi, jamieat alqahirat, masr.
    • nasir eabd alhalim alsalamat (2009), nafadh alqarar al'iidarii fi alqanun alardini, risalat dukturat, kuliyat alhuquqi, jamieat eayn shams, masr.
    • nasir eabdalhalim alsalamatu, wanufan aleaqil aleajarima (2013), nafadh alqarar al'iidarii al'iiliktruni, majalat dirasati, eulum alsharieat walqanuni, aljamieat al'urduniyati, almujalad 40, mulhaq 1, al'urdunn.
    • nbiras muhamad jasim al'ahbabii (2018), 'athar al'iidarat al'iiliktruniat fi 'iidarat almarafiq aleamati, dirasat muqaranati, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandiriati.
    • nizam alathibat alsaadir bialmarsum almalakii raqm (m/43) watarikh 26/5/1443h waqarar majlis alwuzara' raqm (283) watarikh 24/5/1443h, alsaeudiati.
    • nizam altaeamulat al'iiliktruniat alsaadir bialmarsum almalakii raqm mi/18 bitarikh 8/3/ 1428 waqarar majlis alwuzara' raqm 80 bitarikh 7/3/1428h, alsaeudiati.
    • nizam alkhidmat almadaniat sadir bialmarsum almalakii raqm (m/49) watarikh 10/7/1397 hu, alsaeudiati.
    • nizam almurafaeat 'amam diwan almazalim alsaadir bialmarsum almalakii raqm ma/3 bitarikh 22/1/1435hi walmueadal bialmarsum almalakii raqm mi/65 bitarikh 13/9/1436h., alsaeudiati.
    • nizam diwan almazalim alsaadir bialmarsum almalakii raqm mi/78 bitarikh 19 / 9 / 1428 waqarar majlis alwuzara' raqm 303 bitarikh 19 / 9 / 1428, alsaeudiati.
    • naeman alkhatib (1986), aitijahat mahkamat aleadl aleulya fi miead altaeni, majalat mutat lilbuhuth (waldirasati, almujalad al'awala, aleadad althaani, al'urdunn.
    • naktal 'iibrahim eabd alrahman, nitaq sultat al'iidarat altaqdiriat fi alqarar al'iidarii al'iiliktruni, majalat kuliyat alqanun lileulum alqanuniat walsiyasiati, jamieat karkuka, mujalad 9, eadad 33, aleiraqi.
    • nawaf kanean (1999), alqada' al'iidariu fi al'urduni, altabeat al'uwlaa, dar almuysarati, eaman, al'urdunn.
    • hani bin ealiin altahrawi (2012), alqada' al'iidariu alsaeudiu, altabeat al'uwlaa, dar al'iijadati, alrayad, alsaeudiati.
    • hdi hamid qashqush (2000), alhimayat aljinayiyat liltijarat alalkitruniat eabr alantirnti, dar alnahdat alearabiati, masr.
    • wrdiat alearabii (2022), alqarar al'iidariu al'iiliktruniu ka'uslub hadith li'iidarat almarafiq aleumumiati, almajalat aljazayiriat lilhuquq waleulum alsiyasiati, almujalad 7, aleadad 1, aljazayar.
    • yusuf 'ahmad aleali (2019), alqarar al'iidariu al'iiliktruni, risalat majistir, jamieat alkuayt, kuliyat aldirasat aleulya, alkuaytu.