مفهوم التنمية المستدامة وفقا للقانون الدولي العام / The Principle of Sustainable Development in International law

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الحقوق، جامعة الملك عبدالعزيز

المستخلص

تعد التنمية المستدامة إحدى القضايا العالمية والمتجددة والتي تشغل المجتمعات حاليا ك؛ ونها تستند على محورين مهمين، هما: تلبية احتياجات الحاضر في الاستفادة من موارد وثروات الكرة الأرضية مع عدم الأضرار بحق الأجيال القادمة فيها. ولقد حظيت التنمية المستدامة بالاهتمام الجلي من قبل الأمم المتحدة ووكالاتها المتخصصة، حيث تمت صياغة سبعة عشر هدفا لها ،الأمر الذي دعا الحكومات لتبني هذه الأهداف وعمل خطة لتحقيقها المتكامل بحلول العام ٢٠٣٠.
وبالرغم من الأهمية القصوى لمفهوم التنمية المستدامة، إلا أنها تعد من الموضوعات الجدلية والحديثة في إطار القانون الدولي العام، وذلك بسبب الطبيعة القانونية، لها وما يترتب عليها من آثار قانونية. وتعد التنمية المستدامة نظاما تعأونيا متكاملا يشترك فيه الجميع؛ كونها تعد خطة عملية تهدف لتحقيق النمو الاقتصادي والاجتماعي مع الحفاظ على الموارد البيئية بما يكفل الحياة الكريمة للإنسان وبما لا يتعارض مع قدرة الأجيال المستقبلية على تلبية احتياجاتها. كما أنها تعد من المفاهيم المعقدة التي يتطلب استيعابها وتطبيق أهدافها لتفعيل دور الدولة وأنظمتها الوطنية والمجتمع المدني ككل، وذلك بسبب أن الحق في التنمية يعد من حقوق الإنسان، وبالتالي ينبغي أن يتم تكييفه ضمن القواعد القانونية التي تستمد قوتها من المصادر الأصيلة للقانون الدولي العام والمتمثلة في الاتفاقيات الدولية والأعراف المتعددة. كما تعتبر أهداف التنمية المستدامة من القواعد الآمرة العالمية والتي قبلتها الجماعة الدولية وانعكست في داخل التشريعات الوطنية باعتبارها الجوهر الأساس لحماية البيئة الإنسانية وضمان تطورها.
 
Abstract:
Sustainable development is one of the global and renewable issues that currently preoccupies societies, as it is based on two important pillars: meeting the needs of the present in benefiting from the resources and wealth of the Earth while not harming the right of future generations towards it. Sustainable development has received clear and wide attention from the United Nations and its specialized agencies, as seventeen goals have been formulated for it, which called on governments to adopt these goals and create a plan for their integrated achievement by the year 2030.
Despite the utmost importance of the concept of sustainable development, it is considered one of the controversial and modern topics within the framework of public international law due to its legal nature and the resulting legal effects. Sustainable development is an integrated cooperative system in which everyone participates, as it is considered a practical plan aimed at achieving economic and social growth while preserving environmental resources in a way that ensures a decent life for humans and does not conflict with the ability of future generations to meet their needs.
It is also considered one of the complex concepts that requires understanding and applying its objectives to activate the role of the state, its national systems, and civil society as a whole, because the right to development is considered a human right and therefore should be adapted within the legal rules that derive their strength from the original sources of public international law, which are: Multiple international agreements and customs. The sustainable development goals are also considered global jus cogens accepted by the international community and reflected in national legislation as they are the basic essence of protecting the human environment and ensuring its development.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  •  المراجع العربية:

    أولا: الكتب:

    • ابن منظور، لسان العرب، ج ١٥، دار الصادر بيروت لبنان، ١٤١٤هـ
    • أحمد عبدالفتاح ناجي، التنمية المستدامة في المجتمع النامي في ضوء المتغيرات العالمية والمحلية الحديثة، المكتب الجامعي الحديث، الإسكندرية، ٢٠١٣
    • الدكتور الدين الجيلالي بوزيد والدكتور ماجد الحموي، الوسيط في القانون الدولي العام، دار الشواف، السعودية، ١٤٢٤.
    • الدكتور سهير إبراهيم الهيتي، الاليات القانونية الدولية لحماية البيئة في إطار التنمية المستدامة، منشورات الحلبي الحقوقية، بيروت، ٢٠١٤.
    • الدكتور محمد عبدالعزيز ربيع، التنمية المجتمعية المستدامة: نظرية في التنمية الاقتصادية والتنمية المستدامة، اليازوري للنشر، الأردن، ٢٠١٥.
    • الدكتور محمد قدري حسن والدكتور يحيى بن حسين الشريف، قانون البيئة السعودي، دار الاجادة، السعودية،٢٠٢٤.
    • الدكتورة منى جميل سلام والدكتور مصطفى محمد علي، التنمية المستدامة للمجتمعات المحلية، المكتب الجامعي الحديث، الإسكندرية، ٢٠١٥.
    • د. إبراهيم محمد العناني، القانون الدولي العام، دار النهضة العربية للطبع والنشر والتوزيع، مصر،٢٠٠٥.
    • د. إبراهيم سيف منشاوي، القواعد الآمرة في القانون الدولي المعاصر، المكتب العربي للمعارف، مصر، ٢٠٢١.
    • د. أحمد سليم عطايا، محاضرات في القانون الدولي العام، مكتبة الملك فهد الوطنية، الرياض، ١٤٤٤هـ.
    • د. رياض صالح أبو العطا، دور القانون الدولي العام في مجال حماية البيئة، دار النهضة العربية، القاهرة، ٢٠٠٨.
    • د. صالح محمد بدر الدين، المسؤولية الموضوعية في القانون الدولي، دار النهضة العربية، القاهرة، ٢٠٠٤.
    • . د. صلاح الدين عامر، مقدمة لدراسة القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، ٢٠٠٧
    • د. مدحت أبو النصر، ياسمين مدحت محمد، التنمية المستدامة: مفهومها-ابعادها-مؤشراتها، المجموعة العربية للتدريب والنشر، مصر ٢٠١٧ .
    • د. محمد حافظ غانم، المسؤولية الدولية: دراسة لأحكام القانون الدولي ولتطبيقاتها التي تهم الدول العربية، معهد الدراسات العربية العالمية، مصر، ١٩٦٢.
    • د. محمد حافظ غانم، الوجيز في القانون الدولي العام، دار النهضة العربية، القاهرة، ١٩٧٩.
    • د. مصطفى يوسف كافي، التنمية المستدامة، شركة دار الأكاديميون للنشر والتوزيع، الأردن، ٢٠١٦
    • رياض عبد المحسن جبار، نظرية المخاطر في نظام المسؤولية الدولية ومدى التطبيق على التلوث البيئي والبث الموجه العابر للحدود، المركز العربي، مصر، ٢٠١٩.
    • سليمان عبدالمجيد، النظرية العامة للقواعد الآمرة في النظام القانوني الدولي، دار النهضة العربية، القاهرة، ١٩٨١.
    • شهدان عادل الغرباوي، التنمية المستدامة: ما بين اطر التنمية الاجتماعية والاقتصادية وعلاقتها بالموارد البشرية، دار الفكر الجامعي، الاسكندرية ٢٠٢٠.
    • عبدالهادي محمد والي، التنمية: مدخل لدراسة المفهومات الرئيسة، دار المعرفة الجامعية: الإسكندرية، ١٩٩١.
    • علي عبدالكريم الجابري، دور الدولة في تحقيق التنمية المستدامة في مصر والأردن، دار دجلة عمان، ٢٠١٢.
    • علي عدنان الفيل، المنهجية التشريعية في حماية البيئة، دار الثقافة للنشر والتوزيع، الأردن، ٢٠١٢.
    • محمد قادري الطاهر، التنمية المستدامة في البلدان العربية بين النظرية والتطبيق، مكتبة حسن العصرية للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، ٢٠١٣.

    ثانيا: الأبحاث العلمية:

    • أحمد حسين، دور القانون في تحقيق أهداف التنمية المستدامة، مجلة الحقوق والعلوم السياسية جامعة خنشلة، المجلد ٩، العدد ١، ٢٠٢٢ .
    • ا.د عباس مفرج الفحل، التنمية المستدامة: أبعادها، قياسها، خصائصها، مقوماتها ومعوقاتها، مجلة دراسات البصرة، ملحق العدد ٤٨، .٢٠٢٣
    • الدكتور جمال عبدالكريم، الحماية الدولية للبيئة من خلال تطور القانون الدولي للبيئة، مجلة البحوث السياسية والإدارية، جامعة الجلفة، الجزائر، ٢٠١٧ .
    • د. أحمد المهتدي بالله، الطبيعة القانونية للتنمية المستدامة في إطار أحكام القانون الدولي العام، مجلة القانون والاقتصاد،٢٠١٩.
    • د. أكرم مصطفى الزغبي، التنمية المستدامة كقاعدة من قواعد القانون الدولي العام، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، ٢٠٢٢.
    • د. باية فتيحة، المسؤولية على أساس المخاطر في القانون الدولي العام، مجلة القانون والمجتمع، جامعة أحمد دراية، الجزائر، ٢٠١٦.
    • د. بن علي خلدون، التنمية المستدامة في القانون الدولي العام، مجلة السياسة العالمية، العدد٠١، ٢٠١٩.
    • د. حيدر أدهم الطائي، تطور القواعد الآمرة في القانون الدولي، مجلة كلية الحقوق، جامعة النهرين، العدد ٨، ٢٠٠٦.
    • د. غفران القحطاني، تدويل السيادة الوطنية في ظل المعاهدات والاتفاقيات الدولية، المجلة العربية للنشر العلمي، العدد ٤٢، ٢٠٢٢
    • د. محمد بن علي معجب الكبيري، الرقابة القضائية على دستورية الأنظمة في المملكة العربية السعودية، مجلة العلوم الإنسانية والإدارية العدد ٢٦-٢٠٢٢ .
    • صافية زيد المال، عن فعلية القانون الدولي للبيئة، مجلة العلوم الإنسانية، العدد١ ، ٢٠٢١.
    • هشام بن عيسى بن عبدالله الدلالي الشحي، حق التنمية المستدامة في قواعد القانون الدولي لحقوق الإنسان، رسالة ماجستير كلية الحقوق جامعة الشرق الأوسط، الأردن، ٢٠١٧.
    • هيثم سيد عمران، مبدأ المعترض الدائم والقواعد الآمرة في القانون الدولي المعاصر، المجلة العلمية لكلية الدراسات الاقتصادية والعلوم السياسية بجامعة الإسكندرية، ٢٠٢٣.
    • ياسر إسماعيل حسن محمد، دور المنظمات الدولية في حماية البيئة: دراسة حالة لدور الاتحاد الأوروبي في الفترة من ١٩٩٢-٢٠٠٢، رسالة ماجستير، كلية الاقتصاد والعلوم السياسية، جامعة القاهرة، ٢٠٠٨.

     

    ثالثا: الاتفاقيات الدولية والمؤتمرات والتقارير والتشريعات الوطنية:

    • اتفاقية الأمم المتحدة الإطارية بشأن تغير المناخ١٩٩٢ وبروتوكول كيوتو الملحق بها للعام١٩٩٧.
    • اتفاقية الأمم المتحدة لقانون البحار للعام ١٩٨٢.
    • اتفاقية الأمم المتحدة لمكافحة التصحر في البلدان التي تعاني من الجفاف الشديد و/أو التصحر وبخاصة في افريقيا ١٩٩٦.
    • اتفاقية التنوع البيولوجي ١٩٩٢.
    • اتفاقية القضاء على جميع أنواع التمييز ضد المرأة لعام ١٩٧٩.
    • اتفاقية بروكسل بشأن تشغيل السفن النووية للعام ١٩٦٢.
    • اتفاقية بروكسل بشأن المسؤولية المدنية عن التلوث البحري بالنفط عام ١٩٦٩ وبروتوكول ١٩٩٢ الملحق بها.
    • اتفاقية تقييم الأثر البيئي في إطار عبر حدودي، إسبو، فنلندا، اعتمدت في ٢٥ فبراير ١٩٩١ ودخلت حيز النفاذ في ١٠ سبتمبر ١٩٩٧.
    • اتفاقية حقوق الطفل لعام ١٩٨٩.
    • للعام ١٩٦٩. اتفاقية فيينا لقانون المعاهدات
    • اللائحة التنفيذية لنظام البيئة للإدارة المستدامة للبيئة البحرية والساحلية للعام ١٤٤٣هـ.
    • أهداف التنمية المستدامة: الاستعراض الطوعي الوطني الأول للمملكة العربية السعودية، المنتدى السياسي رفيع المستوى لعام ٢٠١٨، ٩-١٨ يوليو،

    https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/20233SDGs_Arabic_Report_972018_FINAL.pdf.

    • أهداف التنمية المستدامة وجهود المملكة العربية السعودية لتحقيقها، المنصة الوطنية الموحدة،
    • https://www.my.gov.sa/wps/portal/snp/content/SDGPortal.
    • الاتفاقية الدولية للقضاء على جميع أشكال التمييز العنصري لعام ١٩٦٥.
    • الإعلان العالمي لحقوق الإنسان ١٩٤٨.
    • التقرير السنوي للعام ٢٠٢١، الصندوق الصناعي، صندوق التنمية الصناعية السعودي، ٢٠٢١.
    • الحق في الصحة: صحيفة الوقائع رقم ٣١، مفوضية الأمم المتحدة لحقوق الإنسان، منظمة الصحة العالمية، ٢٠٠٨ .
    • العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية.
    • القانون الدولي لحقوق الإنسان وخطة التنمية المستدامة لعام ٢٠٣٠، اللجنة الاقتصادية والاجتماعية لغربي آسيا، الأمم المتحدة: الاسكوا، المجلد ٦ العدد ٣ ، ٢٠١٧.
    • النظام الأساسي للحكم في المملكة العربية السعودية والصادر بموجب المرسوم الملكي رقم (٩٠/آ) في ٢٧/٨/١٤١٢هـ الموافق ١/٣/١٩٩٢م.
    • النظام الأساسي لمحكمة العدل الدولية.
      • https://www.un.org/ar/about-us/history -of-the-un
      • تاريخ الامم المتحدة، الأمم المتحدة،
    • تقرير أهداف التنمية المستدامة: إصدار خاص، الأمم المتحدة، ٢٠٢٣ ،
    • https://unstats.un.org/sdgs/report/2023/The-Sustainable-Development-Goals-Report-2023_Arabic.pdf
    • تقرير مؤتمر الأمم المتحدة المعني بالبيئة والتنمية، ريو دي جانيرو٣-١٤ حزيران/يونيه ١٩٩٢، المجلد الأول
    • A/CONF.151/26/Rev.1 (Vol.1),

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n92/836/53/img/n9283653.pdf

    • تمكين المرأة وصلته بالتنمية المستدامة، لجنة وضع المرأة، الاستنتاجات المتفق عليها ٢٠١٦، هيئة الأمم المتحدة للمرأة

    https://www.unwomen.org/sites/default/files/Headquarters/Attachments/Sections/CSW/60/CSW

    • 60%20Agreed%20Conclusions%20Conclusions%20AR.pdf
    • دستور جمهورية مصر العربية وفقا للتعديلات الدستورية التي أدخلت عليه في ٢٣ ابريل ٢٠١٩.
    • دستور منظمة الصحة العالمية، وهو ما تم إقراره في مؤتمر الصحة الدولي المنعقد في نيويورك في العام ١٩٤٦،

    https://apps.who.int/gb/bd/pdf_files/BD_49th-en.pdf.

    • https://www.un.org/ar/conferences/environment/rio2012
    • مؤتمر الأمم المتحدة للتنمية المستدامة ٢٠-٢٢ يونيو ٢٠١٢، ريو دي جانيرو،
    • قرار اتخذته الجمعية العامة في ٢٥ أيلول/ سبتمبر ٢٠١٥، تحويل عالمنا: خطة التنمية المستدامة لعام ٢٠٣٠، الجمعية العامة، القرار٧٠/١، ٢١/١٠/٢٠١٥.
    • ميثاق الأمم المتحدة للعام ١٩٤٥.
    • نظام البيئة السعودي والصادر بموجب المرسوم الملكي رقم (١٦٥/م) في ١٩/١١/١٤٤١هـ.
    • نظام الزراعة والصادر بموجب المرسوم الملكي رقم (م/٦٤) في ١٠/٨/١٤٤٢هـ.
    • نظام المياه والصادر بموجب المرسوم الملكي رقم (م/١٥٩) في ١١/١١/١٤٤هـ.
    • لجنة التنمية المستدامة، إدارة الشؤون الاقتصادية والاجتماعية، الأمم المتحدة

    https://sdgs.un.org/ar?_gl=1%2A32gxyq%2A_ga%2AMTg0OTQ3NDczMy4xNzEwMTQ4NDUx%2A_ga_TK9BQL5X7Z%2AMTczMDIxMjY5Ny40My4xLjE3MzAyMTI3MTcuMC4wLjA

    • لجنة القانون الدولي، الدورة التاسعة والستون: التقرير الثاني عن القواعد الآمرة، الجمعية العامة،
    • A/CN.4/704, ١٦ مارس ٢٠١٧

    المراجع الأجنبية:

     

    • About the United Nations Environment Programme, The United Nations, https://www.unep.org/ar/node/34322.
    • Addis Ababa Action Agenda of the Third International Conference on Financing for Development, 13-16 July 2015, Addis Ababa-Ethiopia, United Nations,

    https://www.un.org/esa/ffd/wp-content/uploads/2015/08/AAAA_Outcome.pdf.

    • Christian Tomuschat, The 2030 Sustainable Development Goals: The Quest for a Perfect World Order, International Community Law Review, 2022.
    • Convention on Biological Diversity, United Nations Environment Programme, May 1992.
    • Declaration on the Right to Development, Adopted by General Assembly Resolution 41/128 of 4 December 1986,

    https://www.ohchr.org/sites/default/files/rtd.pdf.

    • Duncan French and Louis J. Kotze, Introduction in Sustainable Development Goals: Law, Theory and Implementation, Elgar, 2008.
    • Fact Sheet on Sustainable Development Goals (SDGs): Health Targets: Immunization Systems, World Health Organization, WHO/EURO:2017-2371-42126-58037, P.2-3,

    https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/340832/WHO-EURO-2017-2371-42126-58037-eng.pdf?sequence=1.

    • Giulia Capitani and Giovanni Comazzetto, The Concept of Sustainable Development in Global Law: Problems and Perspectives, Athens Journal of law, volume 5, issue 1, 2019.
    • Ian Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford University, Ninth Edition, 2019.
    • Joyeeta Gupta and Susanne Schmeier, Future Proofing the Principle of no Significant Harm, in International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics, Springer, 2020.
    • Kumaresh, Sustainable Development Goals and International Law: A Critical Aseessment, Research Review International Journal of Multidisciplinary, Volume. 9, 2024.
    • Linda A. Malone, The Chernobyl Accident: A Case Study in International Law Regulating State Responsibility for Transboundary Nuclear Pollution, Columbia Journal of Environmental Law, Volume 12, 1987.
    • Magdalena Bexell and Kristina Jonsson, Responsibility and the United Nations’ Sustainable Development Goals, Forum for Development Studies, Vol. 44, No.1, 2017.
    • Malcolm N. Shaw, International Law, sixth edition, Cambridge, 2008.
    • Neol G. Villaroman, Rescuing a Troubled Concept: An Alternative View of the Right to Development, Netherlands Quarterly of Human Rights 29 (1), 2011.
    • Number of COVID-19 Deaths Reported to WHO, WHO COVID-19 Dashboard,

    https://data.who.int/dashboards/covid19/deaths?n=o.

    • Peace of Westphalia 1948.
    • Philippe Sands, International Law in the Field of Sustainable Development, in British Yearbook of International law, Volume 65 issue 1, 1994.
    • Report of the United Nations Conference on Sustainable Development, Rio De Janeiro, Brazil 20-22 june 2012, A/CONF.216/16, https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n12/461/64/pdf/n1246164.pdf.
    • Report of the United Nations Conference on the Human Environment, United Nations, Stockholm, 5-16 june 1972, A/CONF.48/14/Rev.1, https://documents.un.org/doc/undoc/gen/nl7/300/05/pdf/nl730005.pdf.
    • Report of the World Summit on Sustainable Development, 26 August-4 September 2002, A/CONF.199/20,

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n02/636/93/pdf/n0263693.pdf.

    • Resolution Adopted by the General Assembly on 25 September 2015, A/RES/70/1,

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n15/291/89/pdf/n1529189.pdf.

    • The United Nations Environment Programme (UNEP),

    https://www.unep.org/ar/node/34322.

    • Tom R Burns, Sustainable Development: Agents, Systems and the Environemnt, Current Sociology Review, 2016, Vol. 64 (6).
    • Ulf Linderfalk, Understanding Jus Cognes In International Law and International Legal Discourse, Edward Elgar Publishing, 2020.
    • United Nations Conference on Environment and Development, 3-14 June 1992, Agenda 21,

    https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/Agenda21.pdf

    • United Nations, General Assembly (2012), The Future We Want, 11 September 2012, A/RES/66/288,

    https://sustainabledevelopment.un.org/futurewewant.html.

    • United Nations General Assembly, Keeping the Promise: A forward-looking Review to Promote an Agreed Action Agenda to Achieve the Millenium Development Goals by 2015, A/64/665, 12/02/2010,

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n10/238/02/pdf/n1023802.pdf.

    • United Nations General Assembly, 2005 World Summit Outcome, A/RES/60/1, 24/10/2005,

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n05/487/60/pdf/n0548760.pdf.

    • WTO Agreement: Marrakesh Agreement Establishing the World Trade Organization, April 15, 1994.
    • World Commission on Environment and Development (1987) Report: our common future, 4 August 1987, UN Doc. A/42/427, https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/5987our-common-future.pdf.
    • World Leaders Stress Shared Responsibility, Immediate Action, As High Level Segment of Johannesburg Summit Continues, Press Release ENV/DEV/690, 03/09/2002,

    https://press.un.org/en/2002/envdev690.doc.htm.

    • Yearbook of the International Law Commission, volume 2, part 1, Documents of the fifty-third Session, 2001, Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts.

     

     

    References:

     

    1: alkutub:

    • abn manzurin, lisan alearabi, j 15, dar alsaadir bayrut lubnan, 1414h
    • 'ahmad eabdalfataah naji, altanmiat almustadamat fi almujtamae alnaami fi daw' almutaghayirat alealamiat walmahaliyat alhadithati, almaktab aljamieii alhadith, al'iiskandariat, 2013
    • alduktur aldiyn aljilaliu buzid walduktur majid alhamawy, alwasit fi alqanun alduwalii aleama, dar alshawafi, alsaeudiat, 1424.
    • alduktur suhayr 'iibrahim alhity, alaliaat alqanuniat alduwaliat lihimayat albiyat fi 'iitar altanmiat almustadamati, manshurat alhalabi alhuquqiati, bayrut, 2014.
    • alduktur muhamad eabdialeaziz rabie, altanmiat almujtamaeiat almustadamatu: nazariat fi altanmiat alaiqtisadiat waltanmiat almustadamatu, alyazuri lilnashr, al'urduni, 2015.
    • alduktur muhamad qadri hasan walduktur yahyaa bin husayn alsharif, qanun albiyat alsaeudiu, dar alajadati, alsaeudiati,2024.
    • aldukturat munaa jamil salam walduktur mustafaa muhamad ealay, altanmiat almustadamat lilmujtamaeat almahaliyati, almaktab aljamieiu alhadith, al'iiskandariat, 2015.
    • d. 'iibrahim muhamad aleanani, alqanun aldawliu aleama, dar alnahdat alearabiat liltabe walnashr waltawzie, masir,2005.
    • d. 'iibrahim sayf minshawi, alqawaeid alamirat fi alqanun alduwalii almueasiri, almaktab alearabiu lilmaearifi, masr, 2021.
    • du. 'ahmad salim eataya, muhadarat fi alqanun alduwalii aleama, maktabat almalik fahd alwataniati, alrayad, 1444h.
    • da. riad salih 'abu aleataa, dawr alqanun alduwalii aleami fi majal himayat albiyati, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2008.
    • da. salih muhamad badr aldiyn, almaswuwliat almawdueiat fi alqanun alduwali, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2004.
    • . du. salah aldiyn eamir, muqadimat lidirasat alqanun aldawalii aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 2007
    • d. midahat 'abu alnasr, yasmin midhat muhamad, altanmiat almustadamata: mafhumaha-abeadha-muashiratiha, almajmueat alearabiat liltadrib walnashri, misr 2017 .
    • d. muhamad hafiz ghanim, almaswuwliat alduwaliata: dirasat li'ahkam alqanun alduwalii walitatbiqatiha alati tuhimu alduwal alearabiata, maehad aldirasat alearabiat alealamiati, masr, 1962.
    • d. muhamad hafiz ghanim, alwajiz fi alqanun alduwalii aleama, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1979.
    • d. mustafaa yusif kafi, altanmiat almustadamatu, sharikat dar al'akadimiuwn lilnashr waltawziei, al'urduni, 2016
    • riad eabd almuhsin jabar, nazariat almakhatir fi nizam almaswuwliat alduwliat wamadaa altatbiq ealaa altalawuth albiyiyi walbathi almuajah aleabir lilhududi, almarkaz alearabia, masr, 2019.
    • sulayman eabdalmajid, alnazariat aleamat lilqawaeid alamirat fi alnizam alqanunii alduwali, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1981.
    • shahdan eadil algharbawi, altanmiat almustadamatu: ma bayn atir altanmiat aliajtimaeiat waliaqtisadiat waealaqatiha bialmawarid albashariati, dar alfikr aljamieii, alaiskandariat 2020.
    • eabdalhadi muhamad wali, altanmiatu: madkhal lidirasat almafhumat alrayiysati, dar almaerifat aljamieiati: al'iiskandiriat, 1991.
    • eali eabdalkarim aljabri, dawr aldawlat fi tahqiq altanmiat almustadamat fi misr wal'urdun, dar dijlat eaman, 2012.
    • eali eadnan alfil, almanhajiat altashrieiat fi himayat albiyati, dar althaqafat lilnashr waltawziei, al'urduni, 2012.
    • muhamad qadiri altaahir, altanmiat almustadamat fi albuldan alearabiat bayn alnazariat waltatbiqi, maktabat hasan aleasriat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut, 2013.

    2: al'abhath aleilmia:

    • 'ahmad husayn, dawr alqanun fi tahqiq 'ahdaf altanmiat almustadamati, majalat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat khanshilati, almujalad 9, aleadad 1, 2022 .
    • a.d eabaas mufraj alfahala, altanmiat almustadamatu: 'abeadaha, qiasuha, khasayisuha, muqawimatiha wamueawiqatiha, majalat dirasat albasrat, mulhiq aleadad 48, .2023
    • alduktur jamal eabdalkrim, alhimayat alduwaliat lilbiyat min khilal tatawur alqanun alduwalii lilbiyati, majalat albuhuth alsiyasiat wal'iidariati, jamieat aljulfat, aljazayar, 2017 .
    • d. 'ahmad almuhtadi biallah, altabieat alqanuniat liltanmiat almustadamat fi 'iitar 'ahkam alqanun alduwalii aleama, majalat alqanun walaiqtisadi,2019.
    • d. 'akram mustafaa alzaghbi, altanmiat almustadamat kaqaeidat min qawaeid alqanun alduwalii aleami, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, 2022.
    • d. bayatan fatihat, almaswuwliat ealaa 'asas almakhatir fi alqanun alduwalii aleami, majalat alqanun walmujtamaei, jamieat 'ahmad dirayt, aljazayar, 2016.
    • d. bin eali khaldun, altanmiat almustadamat fi alqanun alduwlii aleami, majalat alsiyasat alealamiati, aleudadi01, 2019.
    • d. haydar 'adham altaayiy, tatawir alqawaeid alamirat fi alqanun alduwali, majalat kuliyat alhuquqi, jamieat alnahrayni, aleadad 8, 2006.
    • da. ghufran alqahtani, tadwil alsiyadat alwataniat fi zili almueahadat walatifaqiaat alduwliati, almajalat alearabiat lilnashr alealmii, aleadad 42, 2022
    • d. muhamad bin eali muejib alkabiri, alraqabat alqadayiyat ealaa dusturiat al'anzimat fi almamlakat alearabiat alsaeudiati, majalat aleulum al'iinsaniat wal'iidariat aleadad 26-2022 .
    • safiat zayd almal, ean fieliat alqanun aldawlii lilbiyati, majalat aleulum al'iinsaniati, aleadadu1 , 2021.
    • hisham bin eisaa bin eabdallah aldalali alshahi, haqu altanmiat almustadamat fi qawaeid alqanun alduwalii lihuquq al'iinsani, risalat majistir kuliyat alhuquq jamieat alsharq al'awsat, al'urduni, 2017. tarikh alamam almutahidatu, al'umam almutahidatu,
    • taqrir 'ahdaf altanmiat almustadamati: 'iisdar khasa, al'umam almutahidati, 2023 ,
    • https://unstats.un.org/sdgs/report/2023/The-Sustainable-Development-Goals-Report-2023_Arabic.pdf
    • taqrir mutamar al'umam almutahidat almaeniu bialbiyat waltanmiati, riu di janiru3-14 huziran/yunih 1992, almujalad al'awal
    • A/CONF.151/26/Rev.1 (Vol.1),

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n92/836/53/img/n9283653.pdf

    • tamkin almar'at wasilath bialtanmiat almustadamati, lajnat wade almar'ati, aliastintajat almutafaq ealayha 2016, hayyat al'umam almutahidat lilmar'a

    https://www.unwomen.org/sites/default/files/Headquarters/Attachments/Sections/CSW/60/CSW

    • 60%20Agreed%20Conclusions%20Conclusions%20AR.pdf
    • distur jumhuriat misr alearabiat wifqan liltaedilat aldusturiat alati 'udkhilat ealayh fi 23 abril 2019.
    • distur munazamat alsihat alealamiati, wahu ma tama 'iiqraruh fi mutamar alsihat alduwalii almuneaqad fi niuyurk fi aleam 1946, https://apps.who.int/gb/bd/pdf_files/BD_49th-en.pdf.
    • https://www.un.org/ar/conferences/environment/rio2012
    • mutamar al'umam almutahidat liltanmiat almustadamat 20-22 yunyu 2012, riu di janiru,
    • qarar aitakhadhath aljameiat aleamat fi 25 'aylula/ sibtambar 2015, tahwil ealmina: khutat altanmiat almustadamat lieam 2030, aljameiat aleamati, alqarar70/1, 21/10/2015.
    • mithaq al'umam almutahidat lileam 1945.
    • nizam albiyat alsueudiu walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (165/m) fi 19/11/1441h.
    • nizam alziraeat walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (m/64) fi 10/8/1442h.
    • nizam almiah walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (m/159) fi 11/11/144h.
    • lajnat altanmiat almustadamatu, 'iidarat alshuwuwn alaiqtisadiat walaijtimaeiati, al'umam almutahida

    https://sdgs.un.org/ar?_gl=1%2A32gxyq%2A_ga%2AMTg0OTQ3NDczMy4xNzEwMTQ4NDUx%2A_ga_TK9BQL5X7Z%2AMTczMDIxMjY5Ny40My4xLjE3MzAyMTI3MTcuMC4wLjA

    • lajnat alqanun alduwali, aldawrat altaasieat walsituna: altaqrir althaani ean alqawaeid alamarat, aljameiat aleamatu,
    • A/CN.4/704, 16 maris 2017

    https://www.un.org/ar/about-us/history -of-the-un

    • haytham sayid eumran, mabda almuetarid aldaayim walqawaeid alamirt fi alqanun alduwalii almueasiri, almajalat aleilmiat likuliyat aldirasat alaiqtisadiat waleulum alsiyasiat bijamieat al'iiskandariat, 2023.
    • yasir 'iismaeil hasan muhamad, dawr almunazamat alduwaliat fi himayat albiyati: dirasat halat lidawr alaitihad al'uwrubiyi fi alfatrat min 1992-2002, risalat majistir, kuliyat alaiqtisad waleulum alsiyasiati, jamieat alqahirati, 2008.

    3: alitifaqiaat alduwlia walmutamarat waltaqarir waltashrieat alwatania:

    • atifaqiat al'umam almutahidat al'iitariat bishan taghayur almunakhi1992 waburutukul kiutu almulhaq biha lileami1997.
    • atifaqiat al'umam almutahidat liqanun albihar lileam 1982.
    • aitifaqiat al'umam almutahidat limukafahat altasahur fi albuldan alati tueani min aljafaf alshadid wa/'aw altasahur wabikhasat fi afriqia 1996.
    • atifaqiat altanawue albayulujii 1992.
    • atifaqiat alqada' ealaa jamie 'anwae altamyiz dida almar'at lieam 1979.
    • atifaqiat bruksil bishan tashghil alsufun alnawawiat lileam 1962.
    • aitifaqiat bruksil bishan almaswuwliat almadaniat ean altalawuth albahrii bialnaft eam 1969 waburutukul 1992 almulhaq baha.
    • aitifaqiat taqyim al'athar albiyiyi fi 'iitar eabr hududi, 'iisbu, finlanda, aietamidat fi 25 fibrayir 1991 wadakhalat hayiz alnafadh fi 10 sibtambar 1997.
    • atifaqiat huquq altifl lieam 1989.
    • laleam 1969. atifaqiat fiyinaa liqanun almueahadat
    • allaayihat altanfidhiat linizam albiyat lil'iidarat almustadamat lilbiyat albahriat walsaahiliat lileam 1443hi.
    • 'ahdaf altanmiat almustadamati: alaistierad altaweiu alwataniu al'awal lilmamlakat alearabiat alsaeudiati, almuntadaa alsiyasii rafie almustawaa lieam 2018, 9-18 yulyu,

    https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/20233SDGs_Arabic_Report_972018_FINAL.pdf.

    • 'ahdaf altanmiat almustadamat wajuhud almamlakat alearabiat alsueudiat litahqiqiha, alminasat alwataniat almuahadati,
    • https://www.my.gov.sa/wps/portal/snp/content/SDGPortal.
    • alaitifaqiat alduwliat lilqada' ealaa jamie 'ashkal altamyiz aleunsurii lieam 1965.
    • al'iielan alealamiu lihuquq al'iinsan 1948.
    • altaqrir alsanawiu lileam 2021, alsunduq alsinaeiu, sunduq altanmiat alsinaeiat alsaeudii, 2021.
    • alhaqu fi alsihati: sahifat alwaqayie raqm 31, mufawadiat al'umam almutahidat lihuquq al'iinsani, munazamat alsihat alealamiati, 2008 .
    • aleahd alduwliu alkhasu bialhuquq alaiqtisadiat walaijtimaeiat walthaqafiati.
    • alqanun alduwaliu lihuquq al'iinsan wakhutat altanmiat almustadamat lieam 2030, allajnat alaiqtisadiat walaijtimaeiat ligharbii asia, al'umam almutahidati: alaskwa, almujalad 6 aleadad 3 , 2017.
    • alnizam al'asasii lilhukm fi almamlakat alearabiat alsueudiat walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (90/a) fi 27/8/1412h almuafiq 1/3/1992m.
    • alnizam al'asasii limahkamat aleadl alduwlia.
    • https://www.un.org/ar/about-us/history -of-the-un

    tarikh alamam almutahidatu, al'umam almutahidatu,

    • taqrir 'ahdaf altanmiat almustadamati: 'iisdar khasa, al'umam almutahidati, 2023 ,
    • https://unstats.un.org/sdgs/report/2023/The-Sustainable-Development -Goals -Report-2023_Arabic.pdf
    • taqrir mutamar al'umam almutahidat almaeniu bialbiyat waltanmiati, riu di janiru3-14 huziran/yunih 1992, almujalad al'awal
    • A/CONF.151/26/Rev.1 (Vol.1),

    https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n92/836/53/img/n9283653.pdf

    • tamkin almar'at wasilath bialtanmiat almustadamati, lajnat wade almar'ati, aliastintajat almutafaq ealayha 2016, hayyat al'umam almutahidat lilmar'a

    https://www.unwomen.org/sites/default/files/Headquarters/Attachments/Sections/CSW/60/CSW

    • 60%20Agreed%20Conclusions%20Conclusions%20AR.pdf
    • distur jumhuriat misr alearabiat wifqan liltaedilat aldusturiat alati 'udkhilat ealayh fi 23 abril 2019.
    • distur munazamat alsihat alealamiati, wahu ma tama 'iiqraruh fi mutamar alsihat alduwalii almuneaqad fi niuyurk fi aleam 1946, https://apps.who.int/gb/bd/pdf_files/BD_49th-en.pdf.
    • https://www.un.org/ar/conferences/environment/rio2012
    • mutamar al'umam almutahidat liltanmiat almustadamat 20-22 yunyu 2012, riu di janiru,
    • qarar aitakhadhath aljameiat aleamat fi 25 'aylula/ sibtambar 2015, tahwil ealmina: khutat altanmiat almustadamat lieam 2030, aljameiat aleamati, alqarar70/1, 21/10/2015.
    • mithaq al'umam almutahidat lileam 1945.
    • nizam albiyat alsueudiu walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (165/m) fi 19/11/1441h.
    • nizam alziraeat walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (m/64) fi 10/8/1442h.
    • nizam almiah walsaadir bimujib almarsum almalakii raqm (m/159) fi 11/11/144h.
    • lajnat altanmiat almustadamatu, 'iidarat alshuwuwn alaiqtisadiat walaijtimaeiati, al'umam almutahida

    https://sdgs.un.org/ar?_gl=1%2A32gxyq%2A_ga%2AMTg0OTQ3NDczMy4xNzEwMTQ4NDUx%2A_ga_TK9BQL5X7Z%2AMTczMDIxMjY5Ny40My4xLjE3MzAyMTI3MTcuMC4wLjA

    • lajnat alqanun alduwali, aldawrat altaasieat walsituna: altaqrir althaani ean alqawaeid alamarat, aljameiat aleamatu,
    • A/CN.4/704, 16 maris 2017