نحو إلغاء مبدأ المعاملة بالمثل الخاص بتنفيذ الأحكام الأجنبية "دراسة في قانون المرافعات المدنية والتجارية الكويتي والفقه الإسلامي" / Towards Abolishing the Principle of Reciprocity in the Enforcement of Foreign Judgments "A Study in the Kuwaiti Code of Civil and Commercial Procedure and Islamic Jurisprudence"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

عضو الهيئة الأكاديمية في كلية الحقوق بجامعة الكويت

المستخلص

يتناول هذا البحث مبدأ المعاملة بالمثل بوصفه شرطا لتنفيذ الأحكام الأجنبية في الكويت، كما ورد في المادة 199 من قانون المرافعات المدنية والتجارية، مع استثناء خاص إذا كان طرفا النزاع من الجنسية الكويتية. يعتمد البحث المنهج التحليلي لدراسة النصوص القانونية ذات الصلة، ومناقشة الآراء الفقهية المؤيدة والمعارضة للمبدأ، وتحليل إيجابياته وسلبياته. كما يستعرض البحث تطبيقات هذا الشرط في القانون الكويتي وبعض الأنظمة القانونية المقارنة.
ويتناول البحث مبدأ المعاملة بالمثل من منظور الفقه الإسلامي؛ إذ نجد أن الشريعة الإسلامية قد أقرت هذا المبدأ في عدة مواطن، وأكدت على مفهوم المماثلة في التعاملات كما ورد في قوله تعالى: {وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا} (الشورى: 40). وقد تناول الفقهاء مبدأ المعاملة بالمثل في سياق التعاملات الدولية، وبخاصة فيما يتعلق بالتعامل مع غير المسلمين في إطار السير والجهاد، فقد أقروا ضرورة تحقيق التوازن في المعاملة بين الدول على أسس عادلة، مع مراعاة القواعد الشرعية التي تمنع الظلم والتعسف.
يؤكد البحث أن مبدأ المعاملة بالمثل، على الرغم من جذوره التاريخية وأهميته في العلاقات الدولية، يواجه انتقادات متعددة، حيث يُنظر إليه على أنه شرط يعوق تنفيذ الأحكام الأجنبية ويحد من مرونة النظام القانوني، مما قد يؤثر سلبًا على جذب الاستثمارات الأجنبية ويعوق تحقيق العدالة الناجزة. بناءً على ذلك، يوصي البحث بإلغاء هذا المبدأ وتبني آليات قانونية أكثر انسجامًا مع التطورات الحديثة، بحيث تضمن تنفيذ الأحكام الأجنبية مع الحفاظ على سيادة الدولة وحماية حقوق الأفراد.
 
This research examines the principle of reciprocity as a condition for enforcing foreign judgments in Kuwait, as stipulated in Article 199 of the Code of Civil and Commercial Procedure, with an exception when both parties in the dispute are Kuwaiti nationals. The study adopts an analytical approach to examine relevant legal texts, discuss scholarly opinions both supporting and opposing the principle, and analyze its advantages and disadvantages. Additionally, the research explores the application of this condition in Kuwaiti law and certain comparative legal systems.
The study also addresses the principle of reciprocity from the perspective of Islamic jurisprudence, which recognizes this principle in various contexts. The Quran affirms the concept of equivalence in treatment, as stated: "The recompense of an evil deed is its equivalent" (Ash-Shura: 40). Islamic scholars have discussed reciprocity in international dealings, particularly in relations with non-Muslims under the doctrines of warfare and treaties. They emphasize the necessity of maintaining balance in international relations while adhering to Shariah principles that prohibit injustice and arbitrariness.
The research highlights that, despite its historical significance and role in international relations, the principle of reciprocity has faced multiple criticisms. It is often seen as a restrictive condition that hinders the enforcement of foreign judgments, reduces the legal system’s flexibility, and potentially deters foreign investments. Consequently, the study recommends abolishing this principle and adopting more effective legal mechanisms that ensure the enforcement of foreign judgments while safeguarding state sovereignty and protecting individual rights.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • المراجع باللغة العربية

    المؤلفات والأبحاث والرسائل العلمية:

    • إبراهيم بن موسى اللخمي الغرناطي المالكي أبو إسحاق الشاطبي، الموافقات في أصول الشريعة، الجزء 2.
    • أبي الحسين مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري، صحيح مسلم، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، دار الكتب العلمية، الطبعة 1، 1991م.
    • أحمد ضاعن السمدان، تنفيذ أحكام المحكمين الأجنبية وفقا للقانون الكويتي، مجلة الحقوق جامعة الكويت مجلس النشر العلمي، مجلد 22 عدد1، مارس 1998.
    • أحمد ضاعن السمدان، القانون الدولي الخاص الكويتي، الطبعة الثالثة المنقحة، 2008.
    • أحمد رشاد سلام، الاختصاص القضائي الدولي للمحاكم المصرية وتنفيذ الأحكام الأجنبية في مصر، مكتبة الفلاح، 2010.
    • أحمد عبدالكريم سلامة، القانون الدولي الخاص "الجنسية والموطن ومعاملة الأجانب والتنازع الدولي للقوانين المرافعات المدنية الدولية"، الطبعة الأولى، دار النهضة العربية، مصر، 2008.
    • أحمد قسمت الجداوي، مبادئ القانون الدولي الخاص، 1988.
    • أحمد هندي، تنفيذ أحكام المحكمين، دار الجامعة الجديدة للنشر، 2001.
    • أشرف فواز الصلاحين، التنظيم القانوني لتنفيذ أحكام التحكيم الأجنبية وفقا للقانون الأردني، رسالة ماجستير، جامعة عمان الأهلية، عمان الأردن، 2012.
    • العز بن عبد السلام قواعد الأحكام في مصالح الأنام، الجزء1.
    • الكوني علي عبودة، القواعد العامة للتنفيذ الجبري، الجزء الأول، طرابلس،2003.
    • بدرالدين عبدالمنعم شوقي، الوسيط في القانون الدولي الخاص المصري (تنازع القوانين وتنازع الاختصاص القضائي الدولي).
    • جارو نعيمة، تنفيذ الأحكام القضائية الأجنبية في الجزائر: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، جامعة فرحات عباس، الجزائر،2014.
    • جلال الدين عبد الرحمن السيوطي، في كتاب الأشباه والنظائر، الجزء 1.
    • جميل بن عبد المحسن الخلف، قاعدة المعاملة بالمثل وتطبيقاتها الفقهية، عام 1428 هـ (2007/2008).
    • حفيظة السيد حداد، الموجز في القانون القضائي الخاص الدولي، مكتبة الكتب العربية.
    • خدوسي حكيم، مبدأ المعاملة بالمثل في تنفيذ السندات الأجنبية، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة قاصدي مرباح، الجزائر، 2017.
    • سوسن بنت يعقوب بن محمد البلوشية، تنفيذ الأحكام الأجنبية في سلطنة عمان: دراسة مقارنة، رسالة ماجستير، كلية الحقوق جامعة السلطان قابوس، مسقط، 2016.
    • صالح جاد المنزلاوي، الاختصاص القضائي بالمنازعات الخاصة الدولية والاعتراف والتنفيذ الدولي للأحكام الأجنبية في سلطنة عمان، دار الجامعة الجديدة، الإسكندرية، 2008.
    • عبدالنور أحمد، إشكاليات تنفيذ الأحكام الأجنبية (دراسة مقارنة)، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسة جامعة أبو بكر بلقايد، الجزائر، 2010.
    • عبد الرحمن بن علي بن محمد بن الجوزي، زاد الميسر في علم التفسير، الجزء 1.
    • عزالدين عبدالله، القانون الدولي الخاص المصري، مكتبة النهضة العربية، القاهرة، 1958.
    • عزالدين عبدالله، أبحاث في القانون الدولي الخاص المقارن، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية، جامعة عين شمس كلية الحقوق، مجلد 3 عدد2 ، يوليو 1961.
    • عزالدين عبدالله، القانون الدولي الخاص، الجزء الثاني، الطبعة التاسعة، الهيئة المصرية العامة للكتاب،1986.
    • عصام الدين القصبي، القانون الدولي الخاص، جامعة المنصورة، 2009.
    • عكاشة محمد عبدالعال، الإجراءات المدنية والتجارية الدولية، الفتح للطباعة والنشر، 1994.
    • عكاشة محمد عبدالعال، القانون الدولي، دار الجامعة الجديدة للنشر، 1996.
    • علي بن محمد بن علي الشريف الحسني الجرجاني، الكشاف للزمخشري، الجزء 4.
    • عليوش قربوع كمال، التحكيم التجاري الدولي في الجزائر، ديوان المطبوعات الجامعية، الجزائر، 2005.
    • عماد الدين أبي الفداء إسماعيل بن كثير الدمشقي، تفسير ابن كثير، الجزء 2و4.
    • عوض الله شيبة الحمد السيد، الوجيز في القانون الدولي الخاص، الطبعة الثانية، دار النهضة العربية، 1997.
    • فؤاد عبدالمنعم رياض وسامية راشد، تنازع القوانين والاختصاص القضائي وآثار الأحكام الأجنبية، دار النهضة العربية، 1994.
    • فيصل عليان إلياس الشديفات، تنفيذ الأحكام الأجنبية في الأردن، رسالة ماجستير، كلية الدراسات الفقهية والقانونية جامعة آل البيت، الأردن، 2000.
    • محمد الجار الله وآخرون، القانون الدولي الخاص، دار العلم، الطبعة الأولى، الكويت، 2021.
    • مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّٰهِ الشَّوْكَانِيُّ الصَّنْعَانِيُّ، فتح القدير للشوكاني، الجزء 3 و4.
    • محمد بن الحسن، المبسوط، الجزء 2.
    • محمد بن أبي بكر بن أيوب (ابن قيم الجوزية)، تهذيب سنن أبي داود، الجزء 2.
    • مُحَمَّدُ بنُ أبِي بَكرِ بنِ أيُّوبَ (ابن قيم الجوزية)، زاد المعاد في هدي خير العباد، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 2009م، الجزء 3.
    • محمد بن أحمد القرطبي، الجامع لأحكام القرآن، تحقيق: عبد الله التركي، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 2009م، الجزء 2.
    • محمد بن إدريس الشافعي، كتاب الأم، الجزء 2.
    • محمد بن جرير الطبري، تفسير الطبري من كتابه، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، تحقيق: بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، ط1، 1994م، الجزء 2.
    • محمد عبدالخالق عمر، القانون الدولي الليبي، دار النهضة العربية، القاهرة، 1971.
    • محمد سعيد البوطي، ضوابط المصلحة في الشريعة الإسلامية، مؤسسة الرسالة، 1973م.
    • محمد كمال فهمي، أصول القانون الدولي الخاص، الطبعة الثانية، مؤسسة الثقافة الجامعية، 1982.
    • محمود مسعد، تنفيذ الأحكام الأجنبية في المملكة العربية السعودية على أساس المعاملة بالمثل، المجلة المصرية للقانون الدولي، مجلد 46، 1990.
    • مرجال عائشة، مبدأ المعاملة بالمثل في تنفيذ الأحكام الأجنبية: دراسة مقارنة، مجلة الحقوق والعلوم السياسية، جامعة عباس لغرور خنشلة، الجزائر، العدد 8 الجزء2، يونيو 2017.
    • مناء مفتاح الصور، خصائص تنفيذ الأحكام الأجنبية في القانون الليبي والمقارن، مجلة البحوث القانونية، جامعة مصراته، طرابلس، المجلد 3 عدد2 ، أبريل 2016.
    • موسى بن محمد بن سرحان آل حزمة الشهري مبدأ المعاملة بالمثل في تنفيذ الأحكام الأجنبية: دراسة مقارنة، بحث مكمل لرسالة (الماجستير) - المعهد العالي للقضاء، 2014.
    • نجاة دهامنة، تنفيذ الأحكام والقرارات القضائية الأجنبية في التشريع الجزائري، رسالة ماجستير، كلية الحقوق والعلوم السياسة جامعة العربي بن مهيدي، الجزائر، 2016.
    • نجاه مويسي، مبدأ المعاملة بالمثل، دراسة مقارنة بين الفقه الإسلامي والقانون الدولي، رسالة ماجستير غير منشورة، الجزائر: جامعة غرداية، كلية العلوم الاجتماعية والإنسانية، 2023.
    • نور الدین الغزواني، تنفيذ الأحكام والقرارات القضائية الأجنبية والاعتراف بها من مجلة القانون الدولي الخاص، المجلة التونسية للقانون الدولي الخاص، 2000،
    • هشام خالد، القانون القضائي الدولي دراسة مقارنة في القانون المصري والعربي مع إشارة خاصة للتحكيم التجاري الدولي وتنفيذ أحكام المحكمين في مصر والدول العربية، دار الفكر الجامعي، مصر،2001.
    • هشام صادق علي صادق وحفيظة السيد الحداد، دروس في القانون الدولي الخاص، الكتاب الثالث، دار الفكر الجامعي، 1998-1999.
    • هشام علي صادق، تنازع الاختصاص القضائي الدولي، دار المطبوعات الجامعية، الإسكندرية، 2002،
    • ولد شيخ شريفة، تنفيذ الأحكام الأجنبية في دول المغرب العربي، رسالة دكتوراه، كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة مولود معمري تيزي وزو، الجزائر، 2015.
    • وهبة بن مصطفى الزحيلي، التفسير المنير في العقيدة والشريعة والمنهج، دار الفكر، مجلد1، 2009م، الجزء2.
    • وهبة بن مصطفى الزحيلي، أثار الحرب في الفقه الإسلامي دراسة مقارنة، دار الفكر، دمشق، الطبعة الثالثة، 1998م.

    الأحكام القضائية:

    • محكمة التمييز الكويتية، تجاري 643660,2004\ بتاريخ 29/11/2005.
    • محكمة التمييز الكويتية، تجاري 2007/1191 بتاريخ 2009/6/14.
    • محكمة النقض المصرية، طعن رقم 633لسنة 80 قضائية الدوائر المدنية، جلسة 26/2/2011.

     

    المواقع الإلكترونية:

    - مشروع رؤية الكويت 2010 - 2035 "ملخص تنفيذي"، الأمانة العامة للمجلس الأعلى للتخطيط والتنمية، (ديسمبر 2007)،

    https://www.scpd.gov.kw/archive/Kuwait%20Vision%20-%20Executive%20Summary.pdf (آخر زيارة 5 أكتوبر 2023).

    - كويت جديدة...رؤية حتى 2035، جريدة الأنباء الكويتية، عدد 1438، 3 جمادى الأولى الموافق 31 يناير 2017، https://www.newkuwait.gov.kw/ آخر زيارة 5 أكتوبر 2023).

    - ملتقى الكويت للاستثمار، قصر بيان، الكويت، 20-21 مارس 2018،

    https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=2704036 (آخر زيارة 5 أكتوبر 2023).

    المراجع باللغة الفرنسية

    Ouvrages, Articles etétudes:

    • ALEXANDRE )(, Les Pouvoirs du Juge de l’exequatur, L.G.D.J, Paris,1970.
    • BOSTANDJI )(, La notion de réciprocité dans les relations privées internationales, le code Tunisien de D.I.P, 2 ans Après C.P.U, Tunis, 2003
    • CORBION (L.), Le déni de justice en droit international privé, Presses universitaires d’Aix-Marseille, Aix-en-Provence, 2004.
    • De Loynes)(, Le droit de se faire juger par des arbitres appartient au droit des gens, CAPJIA, juill. 2019.
    • EZZINE(I.), L’exéquatur des décisionsétrangers en Droit international Privé, étude du régime de Droit commun, mémoireMastère, Faculté de Droit et des sciences politiques de Tunis, 2003-2004.
    • Fernández Arroyo (D.), Fasc. 3 : ESPAGNE. – Droit international privé, Juris Classeur Droit comparé, Mai 2009.
    • ISSAD (M.), Droit International Privé, les règlesmatérielles, 2émeédition, O.P.U Alger, 1984.
    • MEFTAH (W.), L’exéquatur des décisionsétrangers relatives au statut personnel, MémoireMastère, université de CARTHAGE, 2002-2003.
    • MEININGER BOTHOREL(Ch.), L'exequatur des jugements et actes étrangers, Gaz. Pal., 13 nov. 2004.
    • MEZGHANI )A.(, Commentaires du code de Droit International privé, centre de publication universitaire, Tunis,1999.
    • PILLET )A.(, Traité pratique du Droit International Privé, Librairie du Recueil SIREY, T.II, Paris 1924.
    • Weissberg (K.), À propos de l'exequatur des jugements entre la France et les États-Unis : Pal. 17-19 nov. 2002.

    Jurisprudence:

    • Cour d'appel de Paris, 3 juin 2010, n° 09/16888

     

     

     

    References:

     

    almualafat wal'abhath walrasayil aleilmia:

    • 'iibrahim bin musaa allakhmi algharnati almalki 'abu 'iishaq alshaatibiu, almuafaqat fi 'usul alsharieati, aljuz' 2.
    • 'abi alhusayn muslim bin alhajaaj alqushayrii alnaysaburi, sahih muslma, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, dar alkutub aleilmiati, altabeat 1, 1991mi.
    • 'ahmad daein alsamdan, tanfidh 'ahkam almuhkamayn al'ajnabiat wifqan lilqanun alkuaytii, majalat alhuquq jamieat alkuayt majlis alnashr aleilmi, mujalad 22 eadadu1, mars 1998.
    • 'ahmad daein alsamdan, alqanun alduwliu alkhasu alkuaytiu, altabeat althaalithat almunaqahati, 2008.
    • 'ahmad rashad salami, alaikhtisas alqadayiyu alduwaliu lilmahakim almisriat watanfidh al'ahkam al'ajnabiat fi masri, maktabat alfalahi, 2010.
    • 'ahmad eabdalkarim salamat, alqanun alduwaliu alkhasu "aljinsiat walmawtin wamueamalat al'ajanib waltanazue alduwalii lilqawanin almurafaeat almadaniat alduwaliata", altabeat al'uwlaa, dar alnahdat alearabiati, masr, 2008.
    • 'ahmad qasamat aljadawi, mabadi alqanun aldawlii alkhasi, 1988.
    • 'ahmad hindi, tanfidh 'ahkam almuhkamayni, dar aljamieat aljadidat lilnashri, 2001.
    • 'ashraf fawaz alsalahina, altanzim alqanuniu litanfidh 'ahkam altahkim al'ajnabiat wifqan lilqanun al'urduniyi, risalat majistir, jamieat eaman al'ahliati, eaman al'urduni, 2012.
    • aleizu bin eabd alsalam qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, aljuz'i1.
    • alkuni eali eabuwdat, alqawaeid aleamat liltanfidh aljabri, aljuz' al'awwla, tarabuls,2003.
    • bidralddyn eabdalmuneim shawqi, alwasit fi alqanun alduwalii alkhasi almisrii (tanazue alqawanin watanazue alaikhtisas alqadayiyi alduwali).
    • jaru naeimat, tanfidh al'ahkam alqadayiyat al'ajnabiat fi aljazayir: dirasat muqaranati, risalat majistir, jamieat farahat eabaas, aljazayir,2014.
    • jalal aldiyn eabd alrahman alsuyuti, fi kitab al'ashbah walnazayira, aljuz' 1.
    • jmil bin eabd almuhsin alkhalafi, qaeidat almueamalat bialmithl watatbiqatiha alfiqhiati, eam 1428 ha (2007/2008).
    • hafizat alsayid hadadi, almujaz fi alqanun alqadayiyi alkhasi alduwali, maktabat alkutub alearabiati.
    • khidusi hakim, mabda almueamalat bialmithl fi tanfidh alsanadat al'ajnabiati, risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat qasidi mirbah, aljazayir, 2017.
    • sawsan bint yaequb bin muhamad albaluwshiati, tanfidh al'ahkam al'ajnabiat fi saltanat eaman: dirasat muqaranati, risalat majistir, kuliyat alhuquq jamieat alsultan qabus, masqat, 2016.
    • salih jad almanzilawi, alaikhtisas alqadayiyu bialmunazaeat alkhasat alduwaliat walaietiraf waltanfidh alduwalii lil'ahkam al'ajnabiat fi saltanat eaman, dar aljamieat aljadidati, al'iiskandariat, 2008.
    • eabdalnuwr 'ahmadu, 'iishkaliaat tanfidh al'ahkam al'ajnabia (dirasat muqaranati), risalat majistir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasat jamieat 'abu bakr bilqayid, aljazayar, 2010.
    • eabd alrahman bin ealiin bin muhamad bin aljuzi, zad almayasir fi eilm altafsiri, aljuz' 1.
    • eazaaldiyn eabdallah, alqanun alduwliu alkhasu almisriu, maktabat alnahdat alearabiati, alqahiratu, 1958.
    • eazaldiyn eabdallah, 'abhath fi alqanun alduwalii alkhasi almuqarani, majalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat eayn shams kuliyat alhuquqi, mujalad 3 eadadi2 , yuliu 1961.
    • eazaaldiyn eabdallah, alqanun alduwaliu alkhasa, aljuz' althaani, altabeat altaasieatu, alhayyat almisriat aleamat lilkitabi,1986.
    • esam aldiyn alqisbi, alqanun alduwliu alkhasa, jamieat almansurati, 2009.
    • eukashat muhamad eabdialeali, al'iijra'at almadaniat waltijariat aldawliatu, alfath liltibaeat walnashri, 1994.
    • eukashat muhamad eabdaleali, alqanun alduwli, dar aljamieat aljadidat lilnashri, 1996.
    • eali bin muhamad bin ealiin alsharif alhusni aljirjani, alkashaf lilzumakhshari, aljuz' 4.
    • eiliush qurbue kamali, altahkim altijariu alduwliu fi aljazayar, diwan almatbueat aljamieiati, aljazayar, 2005.
    • eimad aldiyn 'abi alfida' 'iismaeil bin kathir aldimashqi, tafsir abn kathirin, aljuz' 2w4.
    • eawad allah shibat alhamd alsayidu, alwajiz fi alqanun aldawlii alkhasi, altabeat althaaniati, dar alnahdat alearabiati, 1997.
    • fuaad eabdalmuneim riad wasamit rashidi, tanazue alqawanin waliakhtisas alqadayiyi wathar al'ahkam al'ajnabiata, dar alnahdat alearabiati, 1994.
    • faysil ealyan 'iilyas alshadifat, tanfidh al'ahkam al'ajnabiat fi al'urduni, risalat majistir, kuliyat aldirasat alfiqhiat walqanuniat jamieat al albit, al'urdunu, 2000.
    • muhamad aljar allah wakhrun, alqanun alduwliu alkhasu, dar aleilmi, altabeat al'uwlaa, alkuayti, 2021.
    • muhamad bn ealii bn muhamad bn eabd allah alshawkaniu alsaneaniu, fatah alqadir lilshuwkani, aljuz' 3 wa4.
    • muhamad bin alhasani, almabsuta, aljuz' 2.
    • muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb (abn qiam aljawziati), tahdhib sunan 'abi dawud, aljuz' 2.
    • muhamad bn abi bakr bn ayuwb (abin qiam aljawziati), zad almuead fi hady khayr aleabadi, muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa, 2009m, aljuz' 3.
    • muhamad bin 'ahmad alqurtubiu, aljamie li'ahkam alqurani, tahqiqu: eabd allah alturki, muasasat alrisalati, altabeat al'uwlaa, 2009ma, aljuz' 2.
    • muhamad bin 'iidris alshaafieii, kitab al'um, aljuz' 2.
    • muhamad bin jarir altabri, tafsir altabarii min kitabihi, jamie albayan ean tawil ay alquran, tahqiqu: bashaar eawad maerufun, muasasat alrisalati, ta1, 1994ma, aljuz' 2.
    • muhamad eabdalkhaliq eumr, alqanun aldawliu alliybi, dar alnahdat alearabiati, alqahirati, 1971.
    • muhamad saeid albuti, dawabit almaslahat fi alsharieat al'iislamiati, muasasat alrisalati, 1973m.
    • muhamad kamal fahmi, 'usul alqanun alduwalii alkhasi, altabeat althaaniatu, muasasat althaqafat aljamieiati, 1982.
    • mahmud musead, tanfidh al'ahkam al'ajnabiat fi almamlakat alearabiat alsaeudiat ealaa 'asas almueamalat bialmithla, almajalat almisriat lilqanun alduwali, mujalad 46, 1990.
    • mirjal eayishat, mabda almueamalat bialmithl fi tanfidh al'ahkam al'ajnabiati: dirasat muqaranati, majalat alhuquq waleulum alsiyasiati, jamieat eabaas lighurur khanshilata, aljazayar, aleadad 8 aljuz'u2, yuniu 2017.
    • mana' miftah alsuwari, khasayis tanfidh al'ahkam al'ajnabiat fi alqanun alliybii walmuqarani, majalat albuhuth alqanuniati, jamieat misratihi, tarabuls, almujalad 3 eadadi2 , 'abril 2016.
    • musaa bin muhamad bin sarhan al huzmat alshahrii mabda almueamalat bialmithl fi tanfidh al'ahkam al'ajnabiati: dirasat muqaranati, bahath mukamil lirisala (almajistir) - almaehad aleali lilqada'i, 2014.
    • najat dahaminat, tanfidh al'ahkam walqararat alqadayiyat al'ajnabiat fi altashrie aljazayiriu, risalat majstir, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasat jamieat alearabii bin mahidi, aljazayar, 2016.
    • njah muysi, mabda almueamalat bialmithla, dirasat muqaranat bayn alfiqh al'iislamii walqanun alduwali, risalat majistir ghayr manshuratin, aljazayar: jamieat ghardayat, kuliyat aleulum aliajtimaeiat wal'iinsaniati, 2023.
    • nur alduyn alghazwani, tanfidh al'ahkam walqararat alqadayiyat al'ajnabiat walaietiraf biha min majalat alqanun alduwalii alkhasa, almajalat altuwnusiat lilqanun alduwlii alkhasi, 2000,
    • hisham khalid, alqanun alqadayiyu alduwaliu dirasat muqaranat fi alqanun almisrii walearabii mae 'iisharat khasat liltahkim altijarii alduwalii watanfidh 'ahkam almuhkamayn fi misr walduwal alearabiati, dar alfikr aljamieii, masr,2001.
    • hisham sadiq eali sadiq wahafizat alsayid alhadaadi, durus fi alqanun aldawlii alkhasi, alkitaab althaalithu, dar alfikr aljamieii, 1998-1999.
    • hisham eali sadiqa, tanazue aliakhtisas alqadayiyi alduwali, dar almatbueat aljamieiati, al'iiskandiriati, 2002,
    • wld shaykh sharifati, tanfidh al'ahkam al'ajnabiat fi dual almaghrib alearabi, risalat dukturah, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat mawlud maemari tizi wazaw, aljazayar, 2015.
    • wahabat bn mustafaa alzuhaylii, altafsir almunir fi aleaqidat walsharieat walmanhaji, dar alfikri, mujalad1, 2009ma, aljuz'i2.
    • wahabat bn mustafaa alzuhayli, 'athar alharb fi alfiqh al'iislamii dirasat muqaranati, dar alfikri, dimashqa, altabeat althaalithati, 1998m.

    al'ahkam alqadayiya:

    • mahkamat altamyiz alkuaytiati, tijariun 643660,2004\ bitarikh 29/11/2005.
    • mahkamat altamyiz alkuaytiati, tijariun 2007/1191 bitarikh 2009/6/14.
    • mahkamat alnaqd almisriatu, taen raqm 633lsanat 80 qadayiyat aldawayir almadaniati, jalsat 26/2/2011.
    • almawaqie al'iilikturuniati: - mashrue ruyat alkuayt 2010 - 2035 "mulakhas tanfidhi", al'amanat aleamat lilmajlis al'aelaa liltakhtit waltanmiati, (disambir 2007),

    https://www.scpd.gov.kw/archive/Kuwait%20Vision%20-%20Executive%20Summary.pdf (akhir ziarat 5 'uktubar 2023). - kuit jadidatun...ruyat hataa 2035, jaridat al'anba' alkuaytiatu, eadad 1438, 3 jamadaa al'uwlaa almuafiq 31 yanayir 2017,

    https://www.newkuwait.gov.kw/ akhar ziarat 5 'uktubar 2023). - multaqaa alkuayt liliastithmari, qasr byan, alkuayti, 20-21 mars 2018,

    https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=2704036 (akhir ziarat 5 'uktubar 2023).