قانون عقد العمالة المنزلية في دولة الكويت تكييفه الشرعي والآثار المترتبة عليه دراسة فقهية مقارنة / The Law on Recruiting Domestic Workers in the State of Kuwait as a Comparative Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الكويت

المستخلص

تقوم فكرة البحث على دراسة قانون استقدام العمالة المنزلية في دولة الكويت (رقم 68 لسنة 2015) دراسة فقهية مقارنة، وتكمن أهمية البحث في بيان مدى توافق مواد القانون ولائحته مع الشريعة الإسلامية، وبيان مواطن المخالفة ودرجة الخلاف وكيفية معالجته شرعا، وتتمثل إشكالية البحث في مدى شرعية بنود التعاقد، ومدى صحة شروط الاستقدام في حق العامل والمكتب وصاحب العمل، ومدى مشروعية ما قرره المشرع من الحقوق والواجبات للعامل وصاحب العمل ، ويهدف البحث إلى تحقيق مدى مشروعية بنود التعاقد ببيان التكييف الفقهي لما قرره المشرع من حقوق وواجبات مع عرض أقوال المعاصرين والترجيح بينها، وقد اقتضت طبيعة البحث أن نسلك المنهج الاستقرائي، التحليلي، المقارن وذلك من خلال إيراد مواد القانون محل الدراسة وتحليلها في إطار مقارن مع الشريعة الإسلامية، ومن أبرز النتائج التي توصلنا لها؛ أن ما قرره المشرع من شروط وقيود في حق العامل ومكتب الاستقدام وصاحب العمل سائغ شرعا وتدخل في باب المصالح المرسلة، ويبقى شرط غرامة التأخير في حق صاحب العمل المماطل في دفع الأجرة الأساس أو الإضافية أكبر إشكالات العقد إذ أغلب الفقهاء على اعتباره شرطا ربويا مفسدا للعقد لحرمة الشرط ولما يفضي إليه من جهالة الأجرة، استثنى بعض المعاصرين صورة الضرورة في تصحيح العقد المشتمل عليه، مع اتفاق الجميع على استحقاق العامل في كل الأحوال أجرة ما أمضاه من عمل، يرى الباحث ضرورة إجراء حزمة من التعديلات على مواد القانون واللائحة لعلاج المديونية وغيرها معالجة فقهية شرعية، مع اقتراح جملة موازية من التعديلات الضرورية للمعالجة التطبيقية والميدانية للقانون.
 
The main idea of the research is studying the law on recruiting domestic workers in the State of Kuwait (No. 68 of 2015) as a comparative jurisprudential study, The importance of this research lies in in explaining the extent to which the articles of the law and its regulations are compatible with Islamic sharia, and explaining the areas of violation and the degree of disagreement and how to address it legally, The research problem is represented the extent to which The legitimacy of the terms of the contract, how valid are the terms of recruitment in relation to the worker, the office, and the employer?, What is the legitimacy of what the legislator decided regarding the rights and duties of the worker and the employer?
The research aims to demonstrate the extent of the legitimacy of the contract clauses, to demonstrate the jurisprudential adaptation of what the legislator has decided in terms of rights and duties, while presenting the statements of contemporaries and weighing them. The nature of the research required that we adopt the inductive, analytical, and comparative approach, by citing the provisions of the law under study and analyzing them in a comparative framework with Islamic law. Among the most prominent results we have reached is that what the legislator has decided in terms of conditions and restrictions on the worker, recruitment office, and employer are permissible in Islamic law and fall under the category of public interests. The condition of a late payment fine on the employer who delays paying the basic or additional wage remains the biggest problem in the contract, as most jurists consider it a usurious condition that invalidates the contract due to the sanctity of the condition and the ignorance of the wage it leads to, Some contemporaries have excluded the case of necessity in correcting the contract that includes it, with everyone agreeing that the worker is entitled in all cases to the wage for the work he has completed, The researcher believes that it is very important to make a set of amendments to the articles of the law and the regulations to treat debt and other matters with a legal and Sharia-based treatment, while proposing a parallel set of necessary amendments for the practical and field treatment of the law.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • الأشقر ، محمد سليمان.( 2000). أبحاث فقهية في قضايا الزكاة المعاصرة (ط.1). الأردن: دار النفائس.
  • الأصبحي، مالك بن أنس. (١٩٩٤). المدونة (ط.1). بيروت: دار الكتب العلمية.
  • ابن باز، عبد العزيز بن عبد الله.(2010).فتاوى نور على الدرب (ط.1) (محمد بن سعد الشويعر، تحقيق). السعودية: الرئاسة العامة للبحوث والإفتاء.
  • البخاري، أبو عبد الله محمد بن إسماعيل.( 1311هــ). الجامع المسند الصحيح المختصر من أُمور رسول r وسننه وأيامه (ط.1)( محمد فؤاد عبد الباقي، ترقيم ). بيروت: دار طوق النجاة.
  • البعلي، محمود عبد الحميد.(1991). الاستثمار والرقابة الشرعية في البنوك والمؤسسات الإسلامية (ط.1). مصر: مكتبة وهبة.
  • البغدادي، غانم بن محمد.(د.ت). مجمع الضمانات (د.ط). المدينة المنورة: دار الكتاب الإسلامي.
  • الترمذي، أبو عيسى محمد. (1975). الجامع الصحيح (أحمد محمد شاكر تحقيق). مكة المكرمة: المكتبة التجارية.
  • التويجري، محمد بن إبراهيم.(2009). موسوعة الفقه الإسلامي(ط.1). الرياض: بيت الأفكار الدولية.
  • ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم.(1995). مجموع الفتاوى (ط.3) (عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، تحقيق). السعودية: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف.
  • الثويني ، أحمد بن عبد الرحمن. ) 1434ﻫ ). أحكام العمالة المنزلية. بحث تكميلي مقدم إلى قسم السياسة الشرعية بالمعهد العالي للقضاء بالرياض.
  • الجويني، أبو المعالي عبد الملك بن عبد الله.(2007). نهاية المطلب في دراية المذهب (ط.1) (عبد العظيم محمود الدّيب، تحقيق). مصر: دار المنهاج.
  • الحجاوي، موسى بن أحمد.(د.ت). زاد المستقنع في اختصار المقنع(د.ط) (عبد الرحمن بن علي بن محمد العسّكر، تحقيق).الرياض: دار الوطن للنشر.
  • حسين، عبد الرازق. (1991). الوسيط في شرح أحكام قوانين العمل والتأمينات الاجتماعية(ط.1). الإمارات: كلية شرطة دبي .
  • الخثلان، سعد بن تركي.(2012).المعاملات المالية المعاصرة (ط.1).السعودية: دار الصميعي للنشر والتوزيع .
  • الخرشي، محمد بن عبد الله .(د.ت). شرح مختصر خليل (د.ط). بيروت: دار الفكر للطباعة.
  • الخفيف، علي.(1990). الشركات في الفقه الإسلامي (د.ط) .القاهرة‏: دار الفكر العربي.
  • الدارقطني، علي بن عمر .(2004). سنن الدارقطني ( شعيب الأرناؤوط، حسن عبد المنعم شلبي، عبد اللطيف حرز الله، أحمد برهوم، تحقيق). بيروت: مؤسسة الرسالة.
  • الدبيان، دبيان بن محمد .( 1432 هـ). المعاملات المالية أصالة ومعاصرة(ط.2). السعودية: الهيئة العامة للأوقاف.
  • الدسوقي، محمد بن أحمد.(د.ت). حاشية الدسوقي على الشرح الكبير للشيخ أحمد الدردير على مختصر خليل (د.ط). بيروت: دار الفكر.
  • رابطة العالم الإسلامي. (2011). قرارات المجمع الفقهي الإِسلامي بمكة المكرمة في دوراته العشرين (1977-2010).مكة المكرمة.
  • الرحيبانى، مصطفى بن سعد. (1994). مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى(ط.2). بيروت: المكتب الإسلامي.
  • الزركشي، محمد بن عبد الله . (1985). المنثور في القواعد الفقهية (ط.2) (تيسير فائق أحمد محمود، عبد الستار أبو غدة، تحقيق).الكويت: وزارة الأوقاف الكويتية -طباعة شركة الكويت للصحافة.
  • أبو زيد، بكر بن عبد الله .(1996 ).فقه النوازل (ط.1). بيروت: مؤسسة الرسالة.
  • الزيلعي، عثمان بن علي. (1313 هـ). تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق وحاشية الشِّلْبِيِّ (ط.1).القاهرة: المطبعة الكبرى الأميرية
  • السالوس، علي أحمد. خطاب الضمان. مجلة مجمع الفقه الإسلامي، ع 2، 872-919.
  • السرخسي، محمد بن أحمد شمس الأئمة. (1993). المبسوط (د.ط). بيروت: دار المعرفة.
  • السلمي، عبد الله بن ناصر.( 2015). بدائل الأجر على خطاب الضمان المصرفي. مجلة الجمعية الفقهية السعودية، ع21، 386-329.
  • آل سليمان ، مبارك بن سليمان.(2005). أحكام التعامل في الأسواق المالية المعاصرة (ط.1).الرياض: دار كنوز إشبيلية.
  • السيف، حسان بن إبراهيم .(2006). أحكام الاكتتاب في الشركات المساهمة (ط.1). السعودية: دار ابن الجوزي.
  • السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن.(1983). الأشباه والنظائر في قواعد وفروع فقه الشافعية(ط.1). بيروت: دار الكتب العلمية.
  • أبو شنب ، أحمد عبد الكريم . (1999). شرح قانون العمل (ط.1). عمان: مكتبة دار الثقافة للنشر .
  • الصرايرة، منصور بن عبد السلام.(د.ت). أحكام عقد الخدمة المنزلية: دراسة في القانون الأردني والنظام السعودي واتفاقية العمل مقارنة بالشريعة الإسلامية .مجلة القانون والاقتصاد، ع92، 381-510.
  • ابن عابدين، محمد أمين بن عمر.(1966). رد المحتار على الدر المختار(ط.2). مصر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى المبحثي الحلبي وأولاده.
  • ابن عاشور، محمد الطاهر بن محمد. (2004). مقاصد الشريعة الإسلامية(د.ط) (محمد الحبيب ابن الخوجة، تحقيق).قطر: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية.
  • العثيمين، محمد بن صالح. (1428هــ). الشرح الممتع على زاد المستقنع (ط.1).السعودية: دار ابن الجوزي.
  • ابن موسى، حسام الدين.( 2005). فقه التاجر المسلم وآدابُه (ط.1).القدس: المكتبة العلمية ودار الطيب للطباعة والنشر.
  • عمران، محمد علي. (1985). الوسيط في شرح أحكام قانون العمل (د.ط). مصر: الدار الجامعية.
  • العواودة، سمير محمد.(2010 ). واجبات العمال وحقوقهم في الشريعة الإسلامية مقارنة مع قانون العمل الفلسطيني (د.ط). القدس:جامعة القدس.
  • أبو غدة، عبد الستار بن عبد الكريم، آخرون. (1995). حكم زكاة مكافأة نهاية الخدمة والراتب التقاعدي. الندوة الخامسة لقضايا الزكاة المعاصرة. لبنان. متاح من خلال الرابط:

https://www.zakathouse.org.kw/pdfencyclopedia/nadwa5.pdf.

  • الغفيلي، عبد الله بن منصور. (2009). نوازل الزكاة «دراسة فقهية تأصيلية لمستجدات الزكاة»(ط.1). السعودية: دار الميمان للنشر والتوزيع.
  • ابن قدامة، أبو محمد عبد الله بن أحمد.( 1997). المغني (ط.3)(د. عبد اللَّه بن عبد المحسن التركي، د. عبد الفتاح محمد الحلو، تحقيق). السعودية: دار عالم الكتب.
  • القرافي، أبو العباس أحمد. (1994). الذخيرة (ط.1)(محمد حجي، سعيد أعراب، محمد بو خبزة، تحقيق). بيروت: دار الغرب الإسلامي.
  • القرافي، أبو العباس أحمد. (1998). الفروق. (د.ط). بيروت: دار الكتب العلمية.
  • ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر.(2019 ). الطرق الحكمية في السياسة الشرعية (ط.4)(نايف بن أحمد الحمد، سليمان بن عبد الله العمير ، إبراهيم بن على العبيد، تحقيق).الرياض: دار عطاءات العلم.
  • الكاساني، علاء الدين أبو بكر.( 1986). بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع(ط.2) . بيروت: دار الكتب العلمية.
  • اللاحم، عبد الكريم بن محمد. (2010). شرح تحفة أهل الطلب في تجريد أصول قواعد ابن رجب (ط.2). الرياض: دار كنوز إشبيليا للنشر والتوزيع.
  • المرْداوي، علاء الدين أبو الحسن.(1995). الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف(ط.1) (د. عبد الله بن عبد المحسن التركي، د. عبد الفتاح محمد الحلو، تحقيق). مصر: دار هجر.
  • المقدسي، عبد الرحمن بن إبراهيم. ( 2003 ). العدة شرح العمدة(د.ط). القاهرة: دار الحديث.
  • ابن المنذر، محمد بن إبراهيم .( 2004 ). الإشراف على مذاهب العلماء (ط.1) ( صغير أحمد الأنصاري أبو حماد، تحقيق). الإمارات: مكتبة مكة الثقافية.
  • النجار، ياسر عبد الحميد. (2016). التكييف الفقهي لخطاب الضمان دراسة فقهية مقارنة. مجلة الدراية بكلية الدراسات بدسوق -مصر،ع16، 168-282.
  • ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم .( 1999 ). الْأَشْبَاهُ وَالنَّظَائِرُ عَلَى مَذْهَبِ أَبِيْ حَنِيْفَةَ النُّعْمَانِ(ط.1)( زكريا عميرات، تحقيق). بيروت: دار الكتب العلمية.
  • النفيسة ، أمل بنت عبد العزيز. (1431ﻫ) . التغليظ في الفقه الإسلامي. بحث مقدم لنيل درجة الماجستير . السعودية: جامعة الإمام محمد بن سعود.
  • النيسابوري، مسلم بن الحجاج. (1992). المسند الصحيح المختصر من السنن عن رسول الله (محمد فؤاد عبد الباقي، تحقيق). القاهرة: دار إحياء الكتب العربية.
  • هيئة المحاسبة والمراجعة للمؤسسات المالية الإسلامية.(1437 هـ).المعايير الشرعية (د.ط). السعودية: دار الميمان.
  • وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية بالكويت.(من 1404 - 1427 هـ). الموسوعة الفقهية الكويتية (ط.2). الكويت: دار السلاسل.

المواقع الإلكترونية

  • موقع جريدة الجريدة الكويتية عبر الرابط:

https://www.aljarida.com/article/63001

  • موقع الجريدة الكويتية عبر الرابط:

 https://www.aljarida.com/article/64537

  • لائحة عمال الخدمة المنزلية السعودية عبر الرابط:

السعودية : لائحة عمال الخدمة المنزلية ومن في حكمهم  (hrdiscussion.com)

 

References:

 

  • al'ashqar , muhamad sulayman.( 2000). 'abhath fiqhiat fi qadaya alzakat almueasira (ta.1). al'urdunu: dar alnafayisi.
  • al'asbihi, malik bin 'ans. (1994). almudawana (ta.1). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
  • al'albani, muhamad nasir aldiyn .(1985). 'iirwa' alghalil fi takhrij 'ahadith manar alsabil (ta.2).birut: almaktab al'iislamii.
  • abn bazi, eabd aleaziz bin eabd allah.(2010).fatawaa nur ealaa aldarb (ta.1) (muhamad bin saed alshuwayear, tahqiqu). alsaeudiat: alriyasat aleamat lilbuhuth wal'iifta'i.
  • albukhari, 'abu eabd allh muhamad bin 'iismaeil.( 1311h). aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umwr rasul wasunanih wa'ayaamih (ta.1)( muhamad fuaad eabd albaqi, tarqim ). bayrut: dar tawq alnajaa .
  • albaeli, mahmud eabd alhumayd.(1991). aliastithmar walraqabat alshareiat fi albunuk walmuasasat al'iislamia (ta.1). masra: maktabat wahbat.
  • albaghdadi, ghanim bin muhamad.(di.t). majmae aldamanat (du.ta). almadinat almunawarati: dar alkitaab al'iislamii.
  • altirmidhi, 'abu eisaa muhamad. (1975). aljamie alsahih ('ahmad muhamad shakir tahqiqu). makat almukaramatu: almaktabat altijariati.
  • altuijri, muhamad bin 'iibrahim.(2009). mawsueat alfiqh al'iislamii(t.1). alrayad: bit al'afkar alduwliati.
  • abin taymiata, 'ahmad bin eabd alhalimi.(1995). majmue alfatawaa (ta.3) (eabd alrahman bin muhamad bin qasama, tahqiqi). alsaeudiati: majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi.
  • althuwini , 'ahmad bin eabd alrahman. ) 1434h ). 'ahkam aleamalat almanziliati. bahath takmiliun muqadam 'iilaa qism alsiyasat alshareiat bialmaehad aleali lilqada' bialriyad.
  • aljuini, 'abu almaeali eabd almalik bin eabd allah.(2007). nihayat almatalab fi dirayat almadhhab (ta.1) (eabd aleazim mahmud alddyb, tahqiqu). masra: dar alminhaji.
  • alhajawi, musaa bin 'ahmadu.(di.t). zad almustaqnae fi akhtisar almuqanaea(du.ta) (eabd alrahman bin ealii bin muhamad alesskr, tahqiqu).alriyad: dar alwatan lilnashri.
  • hsin, eabd alraaziq. (1991). alwasit fi sharh 'ahkam qawanin aleamal waltaaminat alaijtimaeiati(ta.1). al'iimarat: kuliyat shurtat dubay .
  • alkhathlan, saed bin turki.(2012).almueamalat almaliat almueasira (ta.1).alsueudiatu: dar alsamieii lilnashr waltawzie .
  • alkharshi, muhamad bin eabd allh .(da.t). sharh mukhtasar khalil (du.ta). bayrut: dar alfikr liltibaeati.
  • alkhafifi, ealay.(1990). alsharikat fi alfiqh al'iislamii (du.ta) .alqahirati‏: dar alfikr alearabii.
  • aldaariqatani, eali bin eumar .(2004). sunan aldaariqutni ( shueayb al'arnawuwta, hasan eabd almuneim shalabi, eabd allatif haraz allah, 'ahmad barhum, tahqiqu). bayrut: muasasat alrisalati.
  • aldibyan, dibyan bin muhamad .( 1432 ha). almueamalat almaliat 'asalat wamueasaratu(ta.2). alsaeudiat: alhayyat aleamat lil'awqafi.
  • aldisuqi, muhamad bin 'ahmadu.(di.t). hashiat aldasuqii ealaa alsharh alkabir lilshaykh 'ahmad aldirdir ealaa mukhtasar khalil (du.ta). bayrut: dar alfikri.
  • rabitat alealam al'iislamii. (2011). qararat almujmae alfiqhii al'iislamy bimakat almukaramat fi dawratih aleishrin (1977-2010).mkat almukaramati.
  • alrahibanaa, mustafaa bin saeda. (1994). mutalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa(ta.2). bayrut: almaktab al'iislamii.
  • alzarkashi, muhamad bin eabd allh . (1985). almanthur fi alqawaeid alfiqhia (ta.2) (taysir fayiq 'ahmad mahmud, eabd alsataar 'abu ghudat, tahqiqu).alkuayti: wizarat al'awqaf alkuaytiat -tibaeat sharikat alkuayt lilsahafati.
  • 'abu zida, bikr bn eabd allh .(1996 ).fiqah alnawazil (ta.1). bayrut: muasasat alrisalati.
  • alzilei, euthman bin eulay. (1313 hu). tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiq wahashiat alshshilbi (ta.1).alqahirat: almatbaeat alkubraa al'amiria
  • alsaalus, eali 'ahmadu. khataab aldamani. majalat majmae alfiqh al'iislamii, e 2, 872-919.
  • alsarukhisi, muhamad bin 'ahmad shams al'ayimati. (1993). almabsut (du.ta). bayrut: dar almaerifati.
  • alsilmi, eabd allh bin nasir.( 2015). badayil al'ajr ealaa khitab aldaman almasrifii. majalat aljameiat alfiqhiat alsueudiati, ea21, 386-329.
  • al sulayman , mubarak bin sulayman.(2005). 'ahkam altaeamul fi al'aswaq almaliat almueasira (ta.1).alriyad: dar kunuz 'iishbili.
  • alsif, hasaan bin 'iibrahim .(2006). 'ahkam aliaktitab fi alsharikat almusahima (ta.1). alsueudiatu: dar abn aljuzi.
  • alsyuti, jalal aldiyn eabd alrahman.(1983). al'ashbah walnazayir fi qawaeid wafurue fiqh alshaafieiati(ta.1). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
  • 'abu shanab , 'ahmad eabd alkarim . (1999). sharh qanun aleamal (ta.1). eaman: maktabat dar althaqafat lilnashr .
  • alsarayrata, mansur bin eabd alsalam.(da.t). 'ahkam eaqd alkhidmat almanziliati: dirasat fi alqanun al'urduniyi walnizam alsueudii watifaqiat aleamal muqaranatan bialsharieat al'iislamia .majalat alqanun waliaqtisadi, ea92, 381-510.
  • abin eabidin, muhamad 'amin bin eamra.(1966). radu almuhtar ealaa aldir almukhtar(ta.2). masr: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa almabhathii alhalabi wa'awladuhi.
  • abin eashur, muhamad altaahir bin muhamadi. (2004). maqasid alsharieat al'iislamiati(du.ta) (muhamad alhabib aibn alkhawjati, tahqiqa).qutar: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati.
  • aleuthaymin, muhamad bin salihin. (1428hi). alsharh almumtae ealaa zad almustaqnie (ta.1).alsaeudiati: dar abn aljuzi.
  • eafanata, husam aldiyn bn musaa.( 2005). fiqh altaajir almuslim wadabuh (ta.1).alqudsu: almaktabat aleilmiat wadar altayib liltibaeat walnashri.
  • eumran, muhamad ealay. (1985). alwasit fi sharh 'ahkam qanun aleamal (du.ta). masir: aldaar aljamieiati.
  • aleawawidat, samir muhamad.(2010 ). wajibat aleumaal wahuququhum fi alsharieat al'iislamiat muqaranatan mae qanun aleamal alfilastinii (du.ta). alqudsi:jamieat alquds.
  • 'abu ghudata, eabd alsataar bin eabd alkirim, akhrun. (1995). hakam zakat mukafa'at nihayat alkhidmat walraatib altaqaeudi. alnadwat alkhamisat liqadaya alzakat almueasirati. lubnan. mutah min khilal alraabiti:

https://www.zakathouse.org.kw/pdfencyclopedia/nadwa5.pdf.

  • alghafili, eabd allh bn mansurin. (2009). nawazil alzaka <<dirasat fiqhiat tasiliat limustajidaat alzakati>>(ta.1). alsueudiatu: dar almiman lilnashr waltawziei.
  • abn qudamat, 'abu muhamad eabd allh bin 'ahmada.( 1997). almughaniy (ta.3)(da. eabd allah bin eabd almuhsin alturkiu, da. eabd alfataah muhamad alhalu, tahqiqu). alsueudiati: dar ealam alkutub.
  • alqarafi, 'abu aleabaas 'ahmadu. (1994). aldhakhira (ta.1)(muhamad haji, saeid 'aerab, muhamad bu khabzat, tahqiqi). bayrut: dar algharb al'iislamii.
  • alqarafi, 'abu aleabaas 'ahmadu. (1998). alfuruqu. (du.ta). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
  • abin qiam aljawziati, muhamad bin 'abi bikr.(2019 ). alturuq alhakmiat fi alsiyasat alshareia (ta.4)(nayif bin 'ahmad alhamdu, sulayman bin eabd allah aleumayr , 'iibrahim bin ealaa aleabidi, tahqiqu).alriyad: dar eata'at aleilmi.
  • alkasani, eala' aldiyn 'abu bakr.( 1986). badayie alsanayie fi tartib alsharayiei(ta.2) . bayrut: dar alkutub aleilmiati.
  • allaahimi, eabd alkarim bin muhamadi. (2010). sharh tuhfat 'ahl altalab fi tajrid 'usul qawaeid abn rajab (t.2). alrayad: dar kunuz 'iishbilya lilnashr waltawziei.
  • almrdawy, eala' aldiyn 'abu alhasani.(1995). al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi(ta.1) (da. eabd alllh bin eabd almuhsin alturkiu, da. eabd alfataah muhamad alhalu, tahqiqu). masra: dar hijar.
  • almaqdisi, eabd alrahman bin 'iibrahim. ( 2003 ). aleadat sharh aleumdati(du.ta). alqahirata: dar alhadithi.
  • abn almundhira, muhamad bin 'iibrahim .( 2004 ). al'iishraf ealaa madhahib aleulama' (ta.1) ( saghir 'ahmad al'ansari 'abu hamad, tahqiqu). al'iimaratu: maktabat makat althaqafiati.
  • alnnjar, yasir eabd alhamidi. (2016). altakyif alfiqhiu likhitab aldaman dirasat fiqhiat muqaranati. majalat aldirayat bikulyat aldirasat bidusuq -masira,ea16, 168-282.
  • abin najim, zayn aldiyn bin 'iibrahim .( 1999 ). al'ashbah walnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnuemani(t.1) (zakaria eumayrat, tahqiqu). bayrut: dar alkutub aleilmiati.
  • alnafisat , 'amal bint eabd aleaziza. (1431h) . altaghliz fi alfiqh al'iislamii. bahath muqadam linayl darajat almajistir . alsaeudiati: jamieat al'iimam muhamad bin saeud.
  • alnisaburi, muslim bin alhajaji. (1992). almusnad alsahih almukhtasar min alsunan ean rasul allah (muhamad fuaad eabd albaqi, tahqiqu). alqahirata: dar 'iihya' alkutub alearabiati.
  • hayyat almuhasabat walmurajaeat lilmuasasat almaliat al'iislamiati.(1437 ha).almaeayir alshareia (du.ta). alsaeudiat: dar almiman.
  • wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat bialkuayt.(min 1404 - 1427 hu). almawsueat alfiqhiat alkuaytia (ta.2). alkuaytu: dar alsalasilu.

almawaqie al'iiliktirunia:

 

  • mawqie jaridat aljaridat alkuaytiat eabr alraabti:

https://www.aljarida.com/article/63001

  • mawqie aljaridat alkuaytiat eabr alraabti:

https://www.aljarida.com/article/64537

  • layihat eumaal alkhidmat almanziliat alsueudiat eabr alraabti:

alsueudiat : layihat eumaal alkhidmat almanziliat waman fi hukmihim (hrdiscussion.com)